1742-1743 yılına ait Konya mahkeme siciline yansıyan davalardan biri de mülk satışlarıdır. İncelediğimiz defterde en sık karşılaştığımız davaların başında gelen mülk satışları, kadı tarafından tescillenerek sicillere kaydedilirdi. Bu davaların başında ev, bağ bahçe ve dükkân satışları gelmektedir.
İncelediğiz kayıltardan da anlaşılacağı üzere bu kayıtlar belirli bir formül üzerinden yazılmaktaydı. Mahkeme ilk söz sahibi satıcıdır. Satış gerçekleştikten sonra belli bir miktar para ödenmişse gerekçe göstermeden vazgeçemiyordu.359 Mülk Satışlarında ücretler her
zaman zamanında ödemiyordu.360
a) Ev Satışları
Mülk satışlarının başında evler gelmektedir.361 İnsanoğlu var olduğu günden bugüne
barınma ihtiyacı ile karşı karşıyadır. Tarihi süreç içerisinde insanlar İnanç ve kültürleri çerçevesinde, coğrafi koşullar ışığında farklı ev mimarileri inşa etmiştir.
Konya sicillerine yansıyan türbe ve mescid inşasında kullanılan malzemeler bir nevi bize ev inşasında kullanılan malzemeler hakkında bilgi vermektedir. Kiremit, kil, toprak, kerpiç, taş temel malzemeler arasında yer alıyordu. Kiremit, taş ve kerpiç gibi malzemeleri bir birine tutturmak için Horosani denilen bir harç yapılıyordu. Evlerin dam ve çatılarını yapmak için de kamış kullanılıyordu.362
Konya'daki evlerin fiziki yapısını, sicillerdeki tanımlamalarla öğrenebiliyoruz. genelede evler, menzil kavramı ile kullanılmıştır. Evler, evlerin asli unusurları olan tabhane, sofa, odan, matbah'ın yanında diğer müştemilatlar ile bilirlikte anılan geniş bir alanı kapsamaktadır.363 Bugün bizim salon ya da oturma odası olarak nitelendirdiğimiz alana
tâbhane denilmekteydi. Matbah da bugünki mutfaklara verilen isimdir. Sofa ise tâbhaneyi, matbahı, odaları birbirine bağlayan bugün hol dediğimiz alanlara verilen isimdir. Bunu dışında evler iki katlı ve tek katlı olmaktaydı İki katlı evler tarif edilirken fevkânî ve tahtâni olarak anılmaktaydı.364
Asli unusurlara ek olan müştelimatlar ise, kiler, samanlık, ahır, örtme, avlu, avlu
359KŞS. 56 / 151-1.
360Müderris Mehmed Efendi 4 sehm aldığı develiğin parasını 4 ay sonra verdi bk. KŞS. 56 / 102-3.
361Konya'da Mülk Satışları ve Fiyatları için Bk. Ruhi Özcan, 17. Yüzyılda Konya'da Mülk Satıları ve Fiyatları Yayınlanmamış Doktora Tezi,(Selçuk Üniversitesi) Konya,1993. 56. Numaralı Sicil'de tespit ettiğimiz mülk satışları için bk. Tablolar
362KŞS. 56/36-1, 56/37-1. 363R. Özcan, Mülk Satışları s. 16. 364R. Özcan, Mülk Satışları, s.16.
49
içerisideki ağaçlar izbe, kenet'i sayabiliriz Muhtemelen avluların etrafı duvarla çevrili olacak ki, sokağa açılan sokak kapısı ifadeleri incelediğimiz deftere yansımaktadır.365
İncelediğimiz dönemde evlerin değerleri 30 kuruş ile 150 kuruş arasında yoğunluk göstermektedir. En yüksek ev satışı Türbe-i Celâliye Mahallesi'nde 1130 kuruşa yapılmıştır.366 En düşük mülk satışlı kayıt ise Karakayış Mahallesi'nde 7 kuruşa
gerçekleşmiştir.367
Evlerin oda sayısı ve müştelimatı arttıkça fiyatlarının yükselmektedir. Bir birine benzer evler arasındaki farklılık ise evlerin bulunduğu mevki ile alakalı olduğunu düşünülüyor Ruhi Özcan bu konuyu çalışmasında şu şekilde açıklamaktadır
“Açık alanlı olan avlu ve bahçesi olan ya da hoş görünümlü olanların pazarlanma da etkisi büyüktür. Suyunun(su kuyusu veya çeşme) da olup olmaması alış verişlerde göz önünde tutulmuştur. Ayrıca evin surların içinde olması satışta değelendirilmeye alınmıştır. ...bazı mahalleler vergi verenler açısından bazı avantajlara sahipti. Böylece avârız vergisinden muaf olan Mevlana Türbesi civarı alıcılar açısından daha cazipti”368
Evler satılırken Müslim-Gayrimüslim ayrımı gözetilmemektedir. Gayrimüslimler genelde ayrı bir mahallede otursalarda, Müslümanlar ile aynı mahallede oturan zımmilerin varlığı da sicillere yansımaktadır.
b) Tarla, Bağ ve Arazi Satışları
Konya coğrafi konumu gereği geniş bir ovaya ev sahipliği yaptığı gibi şehirleri bir birine bağlayan önemli bir geçiş güzergâhıdır. İncelediğimiz defterde de anlaşılacağı üzere bağlar ve tarlaların geneli şehre yakın alanlarda bulunmakta ve Sicillere Konya hâricinde diye kaydedilmektir. Bağlar şehrin önemli gelir kaynağı olduğu gibi bunun dışında alış verişlerde de sık sık kullanılan ve alım gücü olan buğday şehir için önemli bir gelir kaynağıdır.369
Tarlalr, bağlar ve araziler370, genelde Konya haricinde bulunuyordu. Tarlaların ve
bağların bulunduğu yerlerde yazlık yapıların varlığı sicile yansımaktadır. Bu yapılar alet edavat koymak için kullanılan yapılar olma ihtimali muhtemeldir.371 Sicil'e yansıyan tarla,
bağ ve arazi satışları tarif edirirken aynı evlerde olduğu gibi önce bulunduğu yer ve çevresi ve çevresinde varsa mülk sahipleri yoksa açık alan mı, kapalı alan mı olduğu tarif ediliyordu.
365KŞS. 56 / 43-1; KŞS. 56 / 46-3; KŞS. 56 / 80-2; KŞS. 56 / 171-4. 366 KŞS. 56 / 78-5.
367Satış 12 sene önce olmuştur bk. KŞS. 56 / 88-3. 368R. Özcan, Mülk Satışları s. 20.
369Bk. KŞS. 56 / 17-3; 56 / 34-1
37056 Numaralı Sicil'de tespit ettiğimiz tarla, bağ ve arazi satışları için bk. Tablolar 371KŞS. 56 / 111-5.
50
Tarlaların miktarları tahta, puşte evelek, dönüm, erkek, kıta, kavaramları altında belirlenmektedir. Ölçü birimi olarakta tûlen ve arsen kavramı kullanılmaktadır.
Tahtanın miktarı tam olarak bilinmemekle birlikte puşte, erkek, evlek hatta dönümden de daha büyük arazilerdir. puşte ise daha çok tepelerde olan bağların her birine verilen isimdir.372 Tûlen arazilerin boyunu beliten, ‘arzen de enini belirten ölçü birimidir. Bu
ölçüler adım esasına göre belirlenmektedir.
Tarla, bağ ve arazi satışlarında ise fiyatlar ev ve dükkn satışlarına nazaran biraz daha düşüktür. İncelediğimiz defterdeki bağ ve tarla satışlarındaki ortalama fiyat 60 guruş civarındadır. Arazi satışları ise, bunun daha altında bir seviyededir. Tarla, bağ ve arazi fiyatlarını etkileyen en önemli faktörler arasında, toprağın verimliliği, mahallelere yakınlığı, sulanabilir olması yönünden farklılık göstermektedir. Ruhi Özcan çalışmasında Bağ satışlarının yoğun olduğu yerleri şu şekilde tespit etmiştir: Konya'nın kuzeyindeki Hocafakih, Seligar, Ceridiçi, Meram, Yaka; Güney batısındaki Karahüyük, Göden, Uluırmak, Kovanağzı kısımende Güney doğusundaki Türbe-i Celaliye, Sadırlar, Karacığan mahallerini kapsayan bölgelerdir.373
c) Dükkân Satışları
Osmanlı Devleti'nde, çarşılar mahallelerin dışında yer alırdı. Aynı mahallelerde olduğu gibi çarşılarda da bir mescid yer alırdı. Bazı dükkânlar vakıfların zımmeti altındaydılar. Vakıf mütevellileri dükkânları icare/kira vererek vakıf akarına gelir elde ederlerdi. İncelediğimiz defterde vakıf dükkânlarının satışını gözlemlediğimiz gibi, insanların dükkânlarını hayır vesilesi ile yahut akarından pay almak şartı ile vakıflara zımmet ettiklerini biliyoruz. En yüksek dükkân satışı374 Muytaflar Suku'da 800 kuruşa
olmuştur.375 En düşük satış 35 kuruşa Arasada Suku'nda olmuştur.376
Dükkân satışlarından ise, incelediğimiz defterde ortalama fiyat aralığı, ev fiyatlarına göre iki katından biraz fazladır. Bunun temel sebebi dükkânın bir gelir kapısı olduğundan kaynaklanmaktadır. Bunu dışında dükkânın türü de fiyatları etkilemektedir. Örneğin; incelediğimiz dükkânlarda leblebici, kahve, bakkal, dükanlarının fiyatı toplamda 510 guruş yaparken377, sadece bir tane ekmekci dükkânın fiyatı(550 guruş) bu üç dükkânın fiyatından
fazladır.378 Bunun nedeni ekmeğin temel gıda kaynağı olduğundan kaynaklanmaktadır.
372R. Özcan, Mülk Satışları., s 69-71. 373R. Özcan, Mülk Satışları., s. 74.
37456 Numaralı Sicil'de tespit ettiğimiz Dükkân Satışları için bk. Tablolar 375KŞS 56 / 80-3.
376KŞS. 56 / 161-4. 377KŞS. 56 / 36-2. 378KŞS. 56 / 63-2
51
Dükkân satışları sırasında satış sözleşmesine dâhil edilen dükkâna ait demir başlar fiyatları arttırmıştır.379
2- Alacak Davaları
İncelediğimiz deftere yansıyan kayıtlarda biride alacak-verecek davalarıdır. Bu kayıtlarda daha çok vefat sonrası alacaklıların mahkemeye başvurmaları dikkat çekicidir. Bunun nedeni ölen bir kişinin mirası, varislere pay edilmeden, terekesinden borçlarının öndenmesi gerekliliğinden kaynaklanmaktadır.380
Vefat sonrası meydana gelen alacak davaları genelde vefat eden kişinin ölmeden önceki borcu ya da miras aracılığı ile varisler arasında meydana gelen miras taksimatı sonrası meydana gelen davaları kapsamaktadır. Örneğin; Bordabâşı Mahallesi'nde vefât eden Ali bin Veli'nin vârislerinden Hâcı Veli, İbrahim, Fatıma, Raziye, İsmihân ve zevcesi Ayşe bint Abdulbasir arasında miras taksimatı yapıldıktan sonra İbrahim, Veli'nin mahzarında küçük iken kendisine isabet eden 198 kuruş 13 para buluğa geldiğinde aldığını ancak kassâm deferinden hariç olan harici defterde babasının hac masrafı olan 300 kuruşun var olduğunu ve kendisine düşen payı talep etmiştir. Veli şahitlerle ve yemin ederek parayı Ayşe'ye verdiğini mahkemede kanıtlamıştır.381
Şeyhsadreddin Mahallesi sakinlerinden vefat eden Köpekçioğlu Mustafa Beşe'nin zevcesi Ayşe, Hâcı Mustafa bin Abdullah'ın zevcinden 21 kuruş değerinde bir katır aldığını, 7 kuruşunu techîz ve tekfîninde kullanıldığını geriye kalan 14 kuruşu mahkemede talep etti. Hâcı Mustafa Beşe, parayı altı ay önce verdiğini şahitlerle kanıtladı.382
Başka bir alacak konusu ise, avârız verigilerinde alacak-verecek davalarıdır. Örneğin; Konya'da Esenlü Mahallesi sakinlerinde vefat eden es-Seyyîd Hasan'ın varisleri davaya münhasıra olduktan sonra mahalle avarızı mütevellîsi es-Seyyîd Abdurrahman, Hasan'ın avarız vakfından 105 kuruş aldığını karşılığında da bir evini rehin bıraktığını şahitlerle kanıtlamıştır.383
Sicil'de karşılaştığımız diğer bir kayıt, boşanma sonrası alacak-verecek davalarıdır. Kürkçü Mahallesi'de fevt olan Ayşe bint Mehmed'in kızı Ayşe, zevci Hüseyin bin Veli'den 20 kuruşluk mehr-i müeccelini talep etti. Ancak Hüseyin şahitlerle kendisine ve çocuklarına
379R. Özcan Mülk Satışları, s. 91.
380“Mirascıların payları ancak borçlar ve murisin yaptığı vasiyyet yerine getirildikten sonra verilirdi. Bk.Şakir Berki, “Kur‘an'da Miras Hukuku”, AÜHFD, C.38, Sayı.1 Ankara 1981, s.118-119.
381KŞS. 56/57-1.
382KŞS. 56 / 26-3; Miras konusunda alacak davaları için ayrıca bk. KŞS. 56 / 25-2; KŞS. 56 / 70-3;KŞS. 56 / 101-3; KŞS. 56 /186-.
52 ibra ve iskat eylediğini kanıtladı.384
Alacak konusunda diğer bir dava grubu ise, hukuki meselelere konu olan alacak davalarıdır. Bolu Sancağında vaki Harmancık nam karyeden Halil bin Mustafa bin Veli, Konya’da öldürülen Mehmed bin Mustafa bin Veli'nin kardeşi olduğunu iddia etmiştir. Halil mahkemeye Mehmed'in mirascısı olarak geldi. Bu yüzden dolayı Osman Ağa'nın kardeşi Mehmed’e 15 guruş borcu olduğunu ikrar ederek adı geçen meblağının irsen kendisine geçtiğini iddia etti. Makeme, Mehmed'in kendisinin kardeşi olduğuna delil isteyince, Konya'daki Mehmed'in ailesini tanıyan ahali bu duruma şahitlik ederek Halil'in, Mehmed'in kardeşi olduğunu ikrar etti. Böylece Mahkeme adı geçen meblağ'nın Halil'e teslim edilmesi yönünde karar verdi.385
Alacak konusunda mahkemeye yansıyan diğer bir önemli konuda alacak tescilidir. Mahkeme bu konularda noter görevi görüyordu. İnsanlar aralarında alacak-verecek ilişkilerini kayıt altı aldırarak ileride hak iddia edilmesinin önüne geçmeye çalışıyordu. Örneğin Konya haricinde Sahibbeka Mahallesi'den, Molla Mehmed bin Abdullah, Süleyman bin Himmet, Abdurrahman bin Ali Beşe, Ahmed bin Kara Sefer Mahkeme'de, mahalleden Mehmed, İbrahim ve Mustafa'nın tekaliften mahalleye isabet eden hisselerini aldıklarını ve akabinde emlaklarını sattıklarını belirterek, mahalle ile alakalarının kalmadığını söyledi386
İncelediğimiz defterde Gayrimüslimler’inde alacak davaları mevcuttur. Biremani Mahallesi'nden Halika olan Ahçe bin Erzmân'nın varisleri, Arab Simavi veled-i Markor, yüzelli guruş babasının hakkı olduğunu mahkemede ikrâr ediyor. Simavi, Cevaben elli kuruşunu önce elli kuruşunu da hibe ettiğini, baki elli guruş deyni olduğunu şahitler ile birlikte kanıtladı. Mahkemede Ahçe'nin varislerini yüz kuruştan men etmiştir.387
Tüm bunların dışında incelediğimiz defterde mülk anlaşmazlığında alacak,388 Hizmet
karşılığında alacak,389 Namzet konusunda alacak,390 ortaklar arası alacak391 vb. Davalar
bulunmaktadır.
384KŞS. 56 / 181-4.
385KŞS. 56/18-2. Ayrıca bk. KŞS. 56 / 70-1.
386KŞS. 56 / 53-2. Ayrıcaa alacak tescili için bk. KŞS. 56 /30-1; KŞS. 56 / 29-3; KŞS. 56 / 39-3KŞS. 56 / 34- 2KŞS. 56 / 105-3; KŞS. 56 / 105-2. 387KŞS. 56/ 67-1. 388KŞS.56 / 201-2. 389KŞS. 56 / 74-1; KŞS. 56 / 184-4. 390KŞS. 56 / 92-3; 56 / 76-2. 391KŞS. 56 / 86-1; 56 / 131-1.
53 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
HUKUKİ MESELELER