Đkametgah Sahası

Bütün şehir yerleşmelerinde olduğu gibi Gebze’de de fonksiyonel arazi kullanımı bakımından en fazla araziyi ikametgahlar işgal eder.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında Đzmit-Đstanbul arasında küçük ve sakin bir konaklama yeri olan Gebze’de, 1960 yılına kadar çok büyük gelişmeler görülmemiştir. 1950’li yıllarda Gebze’nin merkezinde Osman Yılmaz, Sultan Orhan, Hacıhalil, ve Güzeller mahallesi olmak üzere toplam beş mahalle bulunmaktaydı. Merkezden uzak sayılabilecek yerler olan Çayırova ve Đstasyon mevkileri dönemin kenar yerleşim alanlarıdır. Bağdat caddesi ile Kızılay Caddesi arasında yoğunlaşan evler genelde tek katlı, kiremitli, bahçeli taş evlerdi. Bu evler sahipleri tarafından 70’li yılların sonlarına doğru daire karşılığı müteahhitlere verilmeye başlanmış ve böylece ilk apartmanlaşma örneği başlamıştır. Şimdiki manada apartmanlaşmanın başlaması ise 90 sonrasıdır.

Bugün Gebze’nin en eski mahallerinden biri olan Osman Yılmaz Mahallesinin Gebze’nin diğer mahallelerinden daha planlı bir görünüm arzetmesi, 1950’li yıllardan çok seneler önce düzenli, planlı bir yerleşime geçilmesinden kaynaklanmaktadır. Osman Yılmaz Mahallesi dışındaki diğer yerleşim yerlerindeki evler ise çoğunlukla çift katlı ahşap evlerdir. Şimdiki ismi Yeni Bağdat Caddesi olan şehir ana yolunun altında kalan araziler tarla olup burada yaklaşık 15-20 ev bulunmaktaydı. Bugün mahalle hüviyetine kavuşan Beylikbağı mevkisi tamamen bağlık bir alandı. 1951 yılında gelen ilk balkan göçmenleri

35 _{Veriler 2006-2007 öğretim yılına aittir. Okul derslik ve öğrenci sayısı Gebze ilçe sınırları içerisindeki tüm} okulları kapsamaktadır.

Güzeller Mahallesini mesken tutmuşlar ve daha sonraki yıllarda gelen balkan göçmenlerinin bu mahallede kümeleşmesini sağlamışlardır.

1960’lardan itibaren artan sanayileşmeye bağlı olarak Gebze de bir cazibe merkezi haline gelmiştir. Şimdi olduğu gibi 1960’larda da Gebze kara, demir ve denizyolları bakımından kavşak bir noktadaydı. Gebze de o dönemde kurulan sanayi kuruluşları Çayırova Cam Fabrikası, arçelik, Chrysler, Kimya Dermen (yeni adıyla Türk Henkel) gibi büyük fabrikalardır. 1967’de Gebze-Haydarpaşa elektrikli tren şebekesi ve buna bağlayan tesisler 1968’lerde devreye girince bu dönemde Đstanbul’a gitmek isteyen birçok kişi demiryolunu tercih etmeye başlamıştır.36 Artan iş imkânlarına bağlı olarak büyük şehirlerin yaşadığı çarpık kentleşme sürecini Gebze 1970’li yılların sonlarına doğru yaşamaya başlamıştır. Gelen nüfusun büyük bir bölümü kırsal kesimlerden gelenler olduğu için Gebze’de, kent çevresindeki hazine arazileri hızla gecekondularla dolmuş, tarım alanları parsellenip satılarak yerleşime açılmıştır. 1970’lerin sonunda Gebze’deki konutların %70’ini gecekondular ve hisseli parsel üzerine kaçak yapılan konutlar oluşturmaktaydı. Aynı yıllarda yapılan bir araştırmaya göre, Gebze’de yaşayanların %45’i konutlarını kendi yapmış, %19,5’i kalfaya yaptırmış, %19,1’i kalfayla beraber yapılmıştır. Konut sahiplerinin yalızca %16’4’ü müteahhitten, bir başka kişiden ya da komisyoncudan satın alınarak ya da kooperatifler aracılığıyla konut edinmiştir. Bu dönemdeki gecekondular ve hisseli tapulu konutlar, şimdiki gibi niteliksiz ve sağlıksız yapılardı. Büyük bölümü, küçük alanlı ancak çok odalıydı. Konutların %50’di 3, %27,8’i 2, %15,6’sı ise 4 oda olacak şekilde inşa edilmiştir.37

1971 ve 1978 yıllarında gelen Balkan Türkleri özellikle Güzeller Mahallesi ile 1984 yılında mahalle olan Arapçeşme mevkisinde kümeleşmeye başlamışlardır. 1970’li yılların başında çalılık olan Gaziler ve Đnönü Mahallerinde de yerleşme 1977 ve 1978 yıllarına doğru başlamıştır. 1970’li yıllardan sonra Gebze hızlı bir şekilde sanayileşirken, bir taraftan da Samsun, Tokat, Bolu, Yozgat, Kars, Ardahan, Iğdır başta olmak üzere Anadolu’nun diğer illerinden göç eden kitlelerin barınma ihtiyaçlarına hazırlıklı olmadığından çarpık kentleşme olgusuyla açıklanan gecekondulaşma sorunu ile karşı karşıya kalmıştır. Mesela Tokatlılar, 1965’li yıllarda göç etmeye başlamış, Bolu- Göynüklüler ise 1970’li yıllarda Gebze’ye yerleşmeye başlamıştır. Đlk gelen Tokatlılar Mustafa Paşa mahallesine yerleşirken, sonrakiler Gaziler Mahallesi ve Mudurnu Tepe’sinde yoğunlaşmışlardır.

36 _{Kurt, A. 1995 “Gebze’nin Altın Yılları” 2.Baskı, Özdemir Ofset, Đstanbul} 37

Aynı şekilde bugün Karslılar Gaziler ve Đstasyon Mahallelerinde yoğunluk arz etmektedirler. Giresunlular, Beylikbağı civarında; Trabzonlular ve Adapazarılılar Sultan Orhan Mahallesinde; Erzurumlular ağırlıklı olarak Osman Yılmaz ve Đstasyon Mahallerinde yoğunlaşırken Gebze’nin diğer mahallelerine de parça parça dağılmışlardır. Bugün Gebze’de geldikleri memleketin kültürünü Gebze’de yaşatmaya çalışan 300’e yakın dernek bulunmaktadır.38 Farklı kültürleri bir arada barındıran Gebze, dev bir köykent durumundadır. Kısacası çarpık kentleşmenin yaşandığı mahallelerde, gettolaşma olgusu yaşanmaya başlamıştır. Bu gettolaşma olgusu bugün için hala geçerliliğini sürdürmektedir.

1980’lerden sonra Gebze’nin yoğun bir göç akımına uğramasının en önemli nedeni Đstanbul’un 10 milyona yaklaşan nüfusundan dolayı Đstanbul’a olan göçün bu bölgede emilerek buranın bir nevi tampon bölge olarak kullanılmak istenmesidir. Gebze Đstanbul’a yakın olduğundan ve birçok açıdan kavşak noktada bulunduğundan sanayiciler için vazgeçilmez yerler arasında yer almıştır. Đlk aşamada nüfus E-5 yolu istikametince doğu- batı doğrultusunda gelişmiştir.39 Đkinci aşamada sanayi merkezleri Đzmit’e doğru ilçe merkezinin olan alanlarda gelişirken konut yerleşimi ilçe merkezinin kuzeyinde Musatafapaşa, Güzeller ve Arapçeşme Mahalleleri, Đstanbul yönünde Çayırova, Yenimahalle ve Đstasyon-Darıca-Kuştepe çevresine gelişme göstermiştir.

1980’li yılların sonlarına karşılık gelen üçüncü dönemde Gebze konut yerleşimi daha önceki dönemlerde oluşmuş olan merkez ve merkez çevre bölgelerinin etrafında gelişme eğilimi göstermiştir. Kentleşmeye bağlı olarak yerleşme, kuzeyde Gazidağı etekleri, Emlak konutlarına doğru olan alanda ve Güzeller Mahallesinin kuzeyinde yer alan Đnönü ve Arapçeşme mahallesinin şimdiki E-6’ya (TEM) uzanan bölgesinde; güneyde E-5 yolunun altında bulunan Sırasöğütler, Abdiipekçi’den başlayarak Darıca merkez yerleşimi ve Barış Mahallesi yolu ile Tübitak çevresi, batıda Köşklüçeşme’den itibaren Yenimahalle, Akse, Şekerpınar köylerini içine alan bölgede, doğu yönünde ise Cezaevi ve Dilovası çukuru çevresinde yaşanmıştır. Göç hareketinin yoğunluğu, sanayi tesislerinin inşa ve ulaşım boyutunun plansızlığı sanayi tesisleri ile konut yerleşiminin birçok yerde iç içe girmesine ve birbirini etkilemesine neden olmuştur.40

1970’li yılların sonuna doğru illegal konutların yoğun olarak inşa edildiği Gaziler, Arapçeşme, Beylikbağı mevkileri kentle bütünleşme sürecini tamamlamak amacıyla giriştiği çalışmaların meyvesini almışlar ve 80’li yılların ortalarında mahalle hüviyetine

38 _{“Gebze ve Büyükşehir Konusu”, Dünya Ekonomi Politikası 15. Đş Geliştirme Toplantıları, s,46 Gebze} Ticaret Odası

39 _{Dinçer, Y. Ve Diğerleri, 2001, “Gebze Đlçesi Analitik Araştırma Raporu”, s-325, YTÜ Yayını, Đstanbul} 40

kavuşmuşlardır. Merkez mahalleler olan Osman Yılmaz, Mustafapaşa, Güzeller, Hacıhalil, Sultan Orhan ile çevre mahalleler olan Đstasyon ve Yenimahalle’ye, Sırasöğütler, Tatlıkuyu, Beylikbağı, Köşklüçeşme, Gaziler, Arapçeşme katılmıştır. 1984’te Beylikbağı, Tatlıkuyu ile Köşklüçeşme Osman Yılmaz Mahallesinden, Gaziler Mustafapaşa Mahallesinden ve Arapçeşme de Güzeller Mahallesinden ayrılarak mahalle hüviyetine kavuşmuşlardır.

1980 sonrası hızla büyüyen Abdi Đpekçi, Barış, Sırasöğütler mevkileri ile Beylikbağı Mahallesinden ayrılan Cumhuriyet, Hürriyet, Adem Yavuz, Yavuz Selim, Mimar Sinan, Ulus mevkileri ve Yeni Mahalleden ayrılan Çayırova mevkisi, 1989 seçimleriyle birlikte mahalle hüviyetine kavuşmuşlardır. 28 Mart 2004 yerel seçimlerinde mahalle hüviyetine kavuşan Arapçeşme’den ayrılan Kirazpınar, Gaziler’den ayrılan Mevlana ve Đnönü’den ayrılan Yenikent mevki de mahalle olmuşlardır.

Nüfus artışı ve alansal genişlemeye paralel olarak 2641 mahalleye ayrılan şehirde konut ve daire bakımından mahalleler arasında büyük farklılıklar vardır (Tablo 22). En fazla konut ve daire toplamı Đnönü Mahallesindeyken (11 466), bu mahalleyi Gaziler (8691) ve Arapçeşme Mahalleleri (8105) takip etmektedir. En az konut ve daire olan mahalleler ise Tatlıkuyu (2509), Barış (1948) ve Cumhuriyet’tir (1285).42

Tablo 22: Gebze Belediyesine Ait 23 Mahalledeki Konut ve Daire Sayısı Sıra No Mahalle Adı Konut Adedi Daire Adedi Toplam

1 Mimar Sinan 1 579 1 554 3 133 2 Yeni Mahalle 1 434 4 100 5 534 3 Çayırova 863 3 354 4 217 4 Beylikbağı 893 2 043 2 936 5 Yavuz Selim 2 135 2 704 4 839 6 Köşklüçeşme 1 933 2 623 4 556 7 Osman Yılmaz 793 6 985 7 778 8 Mustafapaşa 1 530 3 486 5 016 9 Gaziler 2 992 5 699 8 691 10 Arapçeşme 3 087 5 018 8 105 11 Sultan Orhan 1 089 3 008 4 067 12 Hacıhalil 583 2 570 3 153 13 Tatlıkuyu 576 1 933 2 509

41 _{2004 yılında Mevlana, Kirazpınar ve Yenikent mevkileri mahalle olmuştur. Daha önce 23 mahalle vardı.} 42 _{Gebze Belediyesi Harita Emlak Đstimlak Müdürlüğü 2000 Yılı Verileri}

14 Đstasyon 1 288 3 243 4 531 15 Güzeller 1 824 4 290 6 114 16 Abdiipekçi 1 160 2 930 4 090 17 Sırasöğütler 954 2 043 2 997 18 Barış 426 1 522 1 948 19 Đnönü 2 614 8 852 11 466 20 Hürriyet 1 870 1 353 3 223 21 Ulus 1 104 1 670 2 774 22 Cumhuriyet 796 489 1 285 23 Adem Yavuz 1 106 1 512 2 618

Kaynak: Gebze Belediyesi Numerataj Şefliği 2000 yılı verileri