Üzerinde Yapılan Çalışmalar

Mevcut kaynaklara göre, Rebî’ b. Habîb’in eseri üzerinde yapılmış ilk çalışma, hicrî altıncı asırda eseri bulan Vârcelânî’nin yapmış olduğu tasnîf çalışmasıdır. Daha sonraki asırlarda yapılan çalışmaların tamamı Vârcelânî’nin bu çalışmasına dayanmaktadır. Eseri fıkıh bâblarına göre yeniden tasnîf eden Vârcelânî, Rebî’in

Müsned’ini ve Rebî’in muhalifleri ile yaptığı tartışmalarda kullandığı rivâyetleri,

551 _{Şemmâhî, Siyer, I, s. 444; Nuveyhid, Mu’cemu A’lâmu’l-Cezâyir, s. 341.}

552 _{Şemmâhî, Siyer, I, s. 444; Bâcû, “Vârcelânî”, DİA, XXXXIII, s. 51; Nuveyhid, Mu’cemu A’lâmu’l-}

Cezâyir, s. 341-342; Ziriklî, A’lâm, VIII, s. 211-212.

553 _{Şemmâhî, Siyer, I, s. 444; Nuveyhid, Mu’cemu A’lâmu’l-Cezâyir, s. 341.} 554 _{Şemmâhî, Siyer, I, s. 444.}

555 _{Şemmâhî, Siyer, I, s. 119, 444.}

556 _{Bkz. Humeyyid, “Aksâmu’l-Hadîs”, MKUDD, s. 1231-1289; “Müsnedu’r-Rebî’”, MCUK, s. 247; “Ebû}

‘Ubeyde”, el-Mecelletu’l-İlmîyye, s. 4539-4613; Âl Selman, Kutubun Huzzira, I, s. 295-297; Elbânî,

99

Câbir b. Zeyd’in mürselleri ve başkasının Rebî’den yaptığı rivâyetleri, Kitâbu’t-Tertîb ismiyle bir araya getirmiştir.

Kitâbu’t-Tertib fi’s-Sahîh’i min Hadisi’r-Rasûl, birçok defa farklı yayın evleri

tarafından basılmıştır. Bununla beraber birçok kütüphanede el yazmaları da mevcuttur.557 Şu an elimizdeki nüsha, Nureddin es-Sâlimî’nin tashih ve ta’lik çalışmasıyla 2002 tarihinde ‘Umân Sultanlığı tarafından Maskat’ta yayımlanan baskısıdır. Eser dört cüzden oluşmaktadır. İlk iki cüz, el-Câmiu’s-Sahîh Müsnedu’l-

İmam er-Rebî’, başlığıyla Müsned’in aslını oluşturmaktadır. Üçüncü cüz, Rebî’ b.

Habîb’in muhaliflerine karşı kullandığı rivâyetlerden müteşekkildir. Dördüncü cüz ise Ebû Sufyân Mahbûb b. Rahîl’in rivâyetleri, İmam Eflah er-Rüstemî’nin rivâyetleri ve Câbir b. Zeyd’in münkatı’ rivâyetlerinden oluşmaktadır. Görüldüğü üzere Vârcelânî’nin bir araya getirdiği Kitâbu’t-Tertîb’in tamamı değil de ilk iki cüzü el-

Câmiu’s-Sahîh’ten oluşmaktadır.

Eserin giriş kısmında Sultân b. Mubârek b. Hamed eş-Şeybânî, eserin günümüze geliş serüveni hakkında kısaca bilgi vermiştir.558 _{Ardından da eser hakkında}

son derece önemli bilgiler içeren Sâlimî’nin “Tenbihât” bölümü vardır.559 _{Eserin son}

kısmında da kitap hakkında faydalı bir fihrist oluşturulmuştur.560 _{Eserin ilk baskısı}

yaklaşık olarak bir asır önce 1315/1897 yılında Mısır’da yapılmıştır. Daha sonra eser

el-Câmiu’s-Sahîh Müsnedu’l-İmâm er-Rebî’ b. Habîb ismi ile Mısır, Beyrut, Dımaşk

ve ‘Umân Sultanlığı’nda birçok defa basılmıştır. Şu an elimizde 2011 tarihli ‘Umân Sultanlığı Vizâretu’l-Evkâf ve Şuûnu’d-Dîniyye tarafından hazırlanan baskı mevcuttur.561

557 _{İbâdîlerin yaşadıkları bölgelerde birçok kütüphanede eserin el yazmaları vardır. Mektebetu Âl Yedr,}

Mektebetu el-Bâruniyye, Dâru’l-Kutub ve Mektebetu İrvân kütüphaneleri bunlardan bir kaçıdır. El yazmaları hakkında daha fazla bilgi için bkz. (Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 406, 433).

558 _{Vârcelânî, et-Tertîb, I, s. 7-16.} 559 _{Vârcelânî, et-Tertîb, I, s. 17-25.} 560 _{Vârcelânî, et-Tertîb, IV, s. 463.}

561 _{Eserin günümüze kadar farklı beldelerde birçok baskısı yapılmıştır. Yapılan baskılardan bazıları}

şunlardır:

- 1315/1897 yılında Kahire’de tashih ve ta’liksiz olarak ilk baskısı yapıldı. - 1325/1908 yılında Maskat ve Kahire’de tekrar baskısı yapıldı.

- 1327/1910 yılında Mısır’da Nureddin es-Sâlimî’nin tahkiki ile Matbaatu’n-Necâh tarafından baskısı yapıldı.

- 1349/1930 yılında Kahire’de Matbaatu’s-Selefiyye, Beyrut’ta Dâru’l-Feth ve Maskat’ta Mektebetu’l-İstikâme tarafından Ebû İshak İbrahim İtfeyyîş’in tahkiki ile basıldı.

100 Eser üzerinde yazılan Haşiyeler:

1. Ebû Sitte: Hâşiyetu Ebî Sitte ’Alâ Kitâbi’t-Tertîb

Vârcelânî’den yaklaşık beş asır sonra Ebû Abdillâh Muhammed b. Amr b. Ebî Sitte el-Kasbî es-Sedukşî el-Muhaşşî (ö. 1088/1677) tarafından yazılan bir haşiyedir. Eser, Kitâbu’t-Tertîb’in dört cüzünü de kapsamaktadır. Birçok kütüphanede el yazmaları mevcut olan eser,562 _{ilk baskısı 1308/1886 yılında üç cilt halinde}

Zencibâr’da Mektebetu’s-Sultâniyye tarafından yapılmıştır. Daha sonra eser 1325/1908 yılında ‘Umân’da el-Metâbi’i el-Âlemiyye tarafından, hicrî 1402 yılında ‘Umân Sultanlığında Vizâretu’t-Turâs tarafından ve hicrî 1415 yılında Cezayir’de Dâru’l-Ba’s tarafından beş cilt halinde basılmıştır.563

2. Ebû Abdillâh Muhammed b. Amr: Haşiye

Eser 1402/1982 tarihinde sekiz cilt halinde Maskat’ta Vizâretu’t-Turâsi’l- Kavmî tarafından basılmıştır.564

3. İbrahim Talây: Haşiye Eser beş cilt halinde matbudur.565

4. Abdülaziz b. İbrahim es-Semînî (ö. 1223/1808): Muhtasaru Hevâşi’t-

Tertîb:

- 1381/1961 yılında Kudus’te Matbaatu’l-Eytâm el-İslâmiyye es-Sinâiyye tarafından basıldı. - 1388/1969 yılında Dımaşk’ta Matbaatu’l-Umûmiyye tarafından basıldı.

- 1415/1995 yılında Maskat’ta Mektebetu’l-İstikâme ve Beyrut’ta Dâru’l-Hikme, Muhammed İdris ve Aşur b. Yusuf tahkiki ile basıldı.

- 1424/2003 yılında Mektebetu Maskat, Sultan b. Mubarek eş-Şeybânî tahkiki ile basıldı. - 1432/2011 tarihinde ‘Umân Sultanlığı, Vizâretu’l Evkâf tarafından yayımlandı. Ayrıca eser

birçok defa baskı tarihi ve yeri belli olmadan da yayımlanımıştır. Konu hakkında daha fazla bilgi için bkz. (Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 406-433; Vârcelânî, et-Tertîb, (Mukaddime), I, s. 7-16).

562 _{Eserin el yazmaları, Mektebetu’l-Bâruniyye, Mektebetu Âl Yedr, Mektebetu el-Hac, Mektebetu Âl Fadl,}

Mektebetu Aşireti Âl Halid ve Mektebetu Câmi’ati Liden kütüphanelerinde mevcuttur. Bkz. (Custers,

Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 406, 433).

563 _{Ebû Sitte, Haşiyetu’t-Tertîb, I, s. 1; Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 406, 433; Vârcelânî, et-}

Tertîb, (Mukaddime), I, s. 7-16.

564 _{Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 418.} 565 _{Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 420.}

101

Ebû Sitte’nin eserinin muhtasarı olup müellifi hicrî 1204 yılında telif etmiştir. Eser hala yazma halindedir.566

Eser üzerine yapılmış şerh çalışmaları:

1. et-Telâtî (ö. 1187/1773): Nüzhetu’l-Lebib fi Şerhi’t-Tertîb

Ebû Hafs Ömer b. Ramadân tarafından telif edilmiştir. Eser hala el yazma halindedir.567

2. Muhammed b. Yusuf İtfeyyiş (ö. 1332/1913): Tertibu’t-Tertîb

Muhammed b. Yusuf İtfeyyiş el-Mizâbî’nin eseri olup iki cilt halindedir. Eser

Cezayir’de 1326/1908 yılında basılmıştır.568

3. Nureddin es-Sâlimî: Şerhu’l-Câmi’s-Sahîh

Rebî’ b. Habîb’in eseri üzerine Vârcelânî’den sonra en önemli çalışmayı yapan kişi Nureddin es-Sâlimî’dir denilebilir.569 _{Salîmî yaklaşık olarak bundan bir asır önce}

Kitâbu’t-Tertîb’in ilk iki cüzü yani el-Câmiu’s-Sâhih Müsnedu’r-Rebî’ üzerine bir

şerh yazmıştır. Sâlimî, eserin geri kalan iki cüzü için de şerh yazmayı düşünmüş ancak buna ömrü yetmediği için çalışmasını tamamlamadan vefat etmiştir. Yani yazdığı şerh, eserin ilk iki cildiyle sınırlı kalmıştır.570 _{Sâlimî’nin çalışmasını önemli kılan, onun}

Kitâbu’t-Tertîb’in aslını ortaya çıkartmak için gayret göstermiş olmasıdır. Şerhini

yazarken ulaşabildiği tüm nüshaları toplamış ve nüshalar içerisinde en çok güvendiği bir nüshayı esas alarak eserini telif etmiştir.571 _{Sâlimî şerhini tamamladıktan sonra}

eline muasırı ve İbâdiyye’nin önemli âlimlerinden birisi olan Muhammed b. Yusuf İtfeyyiş el-Mizâbî (ö. 1332/1913) tarafından hazırlanmış olan Kitâbu’t-Tertîb’e ait bir nüshası ulaşmıştır. Sâlimî’ kendi eserini bu nüsha ile mukayese edip gerekli

566 _{Vârcelânî, et-Tertîb, (Mukaddime), I, s. 7-16; Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 408.} 567 _{Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 408.}

568 _{Custers, Bibliyografya el-İbâdiyye, II, s. 412.} 569 _{Bkz. Vârcelânî, et-Tertîb, (Mukaddime), I, s. 7-16.}

570 _{Müellif, eserini Ramazan ayında bir hacc dönüşü hicrî 1324 yılında yazmaya başlamış. İki sene}

içerisinde hicrî 1326 yılında ilk iki cüzü tamamlamıştır. Eser 1326/1908 yılında Kahire Matbaatu’l- Ezhâri’l-Bârûniyye tarafından iki cild halinde, üçüncü cildi ise 1383/1963 yılında İzzuddin et- Tennuhî’nin tahkiki ile Mektebetu Ebî Yekzân tarafından basılmıştır. Bkz. (Custers, Bibliyografya el-

İbâdiyye, II, s. 406-433;Vârcelânî, et-Tertîb, (Mukaddime), I, s. 7-16).

102

düzeltmeleri yaparak üzerinde ittifak edilen bir nüsha çıkartmıştır. Sâlimî eserin giriş kısmında konu hakkında şunları ifade etmiştir: “Müsned’in nüshalarında eseri

istinsah edenler tarafından bazı tahrifler yapılmıştı. Nüshalardaki hataları tashih etmek için Allah’ın yardımına sığındık. Bizler için (Kitâbu’t-Tertîb’e ait) birçok nüsha toplandı. Ancak tüm nüshalar, sanki aynı nüshadan kopya edilmiş gibi hepsinde de benzer eksiklikler vardı. Daha sonra Muhammed b. Yusuf İtfeyyiş tarafından bizlere bir nüsha geldi ve bu nüsha diğer tüm nüshalardan daha sağlamdı. Bizler ‘Umân’dan gelen nüshaların eksikliklerini, İtfeyyiş’in nüshasına göre tashih ettik. Böylece tüm nüshalardan daha sağlam ve diğer nüshaların eksiklerini gideren yeni bir nüsha ortaya çıkmış oldu. Nüshalar arasındaki ihtilaflarda İtfeyyiş’in nüshasına müracaat ettik.”572

Kitâbu’t-Tertîb üzerine ilk ta’liki kimin yazdığı belli değildir. Ancak eser

üzerine İtfeyyiş tarafından yazılan bir ta’likle beraber bu konuda da en önemli çalışma Sâlimî tarafından yazılan ta’liktir. Şeybânî konu hakkında şunları ifade etmiştir: “Asıl

üzerine yazılan ta’liklere baktığımızda Ebû İshak İtfeyyiş’in taliki dışında yazılan tüm ta’liklerin Sâlimî’ye ait olduğunu tespit ettik.”573 _{Şeybânî eser üzerine yazılan başka} bir talikten daha söz eder ancak bu ta’likin kim tarafından yazıldığını tespit edemediğini belirtmektedir.574