Üretim Sürecinde Kullanılacak Stoklar

İşletmelerin üretim faaliyetlerini sürdürülebilmesi ve üretimde bulunabilmesi için tüketilen her türlü madde ve malzeme "ilk madde ve malzeme" olarak stoklarda yer alır.

İlk madde ve malzemeler, üretilen mamullerle ilişkilendirilmesi bakımından "Direkt İlk Madde ve Malzemeler" ve "Endirekt İlk Madde ve Malzemeler" olarak ikiye ayrılır.

Üretilen mamulün bünyesine temel madde olarak katılan ilk maddeler ile üretimin istenilen nitelikte meydana gelmesi için üretimin işlenmesi sırasında kullanılan, üretimin bünyesinde kalan veya bünyesini etkileyen, miktar veya parasal tutar olarak önem arz eden temel madde ve malzemeler direkt ilk madde ve malzemelerdir (Akdoğan, 1998: 198).

Bu şekilde, esas üretim gider yerleriyle ilgili olup, ürün bünyesine giren, ürünün temel öğesini oluşturan ve bünyesi doğrudan yüklenebilen maddelerin kullanımı fiili tutarlarıyla direkt ilk madde ve malzeme giderleri hesabında izlenir. Üretimde kullanılmayan ve satılan ilk madde ve malzemenin maliyeti ise bu hesapta izlenmez (Uragun, 1993: 75).

Bir ekmeğin üretiminde temel madde olarak kullanılacak un, direkt ilk madde ve malzemedir. Bir döküm işletmesi için mamulün temel yapısını oluşturan ve

mamulün bünyesinde miktar ve tutar olarak saptanabilen pik, sfero, çelik gibi malzemeler ve yine aynı işletmede döküm kalıbının şekillenmesi için oluşturulan ve daha sonrasında atılan maçanın hammaddesi işletmenin direkt ilk madde ve malzemeleridir.

Direkt ilk madde ve malzemenin dışında olup, üretim faaliyetinin yerine getirilmesinde tüketilen her türlü diğer malzeme endirekt ilk madde ve malzemedir. Endirekt malzemeler, "yardımcı malzeme", "işletme malzemesi" ve "ambalaj malzemesi" olabilir (Akdoğan, 1998: 198).

Üretime alınan veya ürün yapısına giren, değerinin çok küçük ve miktarının da çok az olduğu bu madde ve malzemeler endirekt gider olarak genel üretim giderleri arasına alınır (Uragun, 1993: 77).

Mamulün bünyesine girmekle beraber, mamulün belirli ve temel unsuru olmayan malzemeler yardımcı malzeme olarak işletme stoklarında yer alır. Üretim işlemi sırasında mamulün bünyesine girmemekle beraber onsuz mamulün elde edilmesi olanaksız olan ve dolayısıyla üretimi kolaylaştıran her türlü malzeme ise işletme malzemesidir (Akdoğan, 1998: 200).

Bir ekmeğin üretim sürecinde, ekmeğin bünyesine giren ancak miktar ve değer olarak önemsiz sayılan tuz ve maya gibi malzemeler yardımcı malzeme iken, üretimin devamlılığı açısından hamur hanenin temizliğinde kullanılan malzemeler işletme malzemesidir.

Üretimin niteliğine göre, mamulün bünyesinde direkt olarak saptanması durumunda, direkt ilk madde ve malzeme olabilecek ancak çok sayıda sanayi işletmesinde üretime direkt verilmeyen ve mamulün bünyesinde miktar ve değer olarak saptanamayan bu nedenle endirekt malzeme olarak kullanılan malzeme örnekleri şöyle sayılabilir (Uragun, 1993: 78):

 Avadanlık, takım ve aletler,

 Yakıtlar, yağlar ve kimyasal maddeler,  Kaynak, lehim, zımpara malzemeleri,

 Üretim gider yerleriyle ilgili olan büro ve resim malzemeleri,  Temizlik ve yangın malzemeleri,

 Gıda ve giyim malzemeleri,  Modeller ve kalıplar.

Ambalaj malzemeleri, üretim işletmeleri için, üretimin tamamlayıcı unsuru niteliğinde olabileceği gibi, işletmenin satışlarını arttırıcı çabalar için de kullanılabilir. Üretimin devamı niteliğinde kullanılan ambalaj malzemeleri, üretimin tamamlayıcı parçası olarak düşünülür ve mamulle doğrudan ilişkilendirilemeyen bu malzemeler endirekt malzeme olarak muhasebeleştirilirler. Satış artırmak amacıyla kullanılan malzemelerin maliyeti ise mamul maliyetine katılmazlar. Örneğin, şeker fabrikasında kullanılan çuvallar, üretimi tamamlayıcı unsur niteliğinde olduğundan bu çuvalların maliyeti mamul maliyetine endirekt malzeme olarak dahil edilirler. Şekerlerin satış arttırmak amacıyla özel poşetlerde satılması halinde, bu poşetlerin maliyeti mamul maliyetine katılmayacak, dönem gideri olarak muhasebeleştirilecektir (Kaygusuz ve Dokur, 2014: 107).

Teorik açıdan gerek ilk madde ve malzeme gerekse yardımcı malzeme ya da işletme malzemeleri belirgin ve kesin sınırların içinde düşünülmemelidir. Keskin ve değişmez bir bölümlendirmeye gidilmemeli, bölümleme yapılırken, uygulama yönünden değerlendirilmeli; işletmenin ve üretimin niteliği göz önünde bulundurulmalı ve her bir işletme hatta her bir stok için farklı bir sınıflandırma yapılabileceği unutulmamalıdır (Uragun, 1993: 77).

Çeşitli ev ve büro mobilyası üreten bir mobilya işletmesinde kullanılan plastik tutkal bir işletme malzemesi olarak nitelendirilirken, bir kontrplak işletmesinde kullanılan tutkal direkt ilk madde ve malzeme olarak mamulün bünyesine girmektedir. Aynı mobilya işletmesi için, çok az miktarda kullanılan çiviler endirekt malzeme niteliğindeyken, sandık üreten bir işletme için, sandıklarda kullanılan çiviler direkt ilk madde ve malzeme olarak düşünülecektir (Uragun, 1993: 77).

Yapılan açıklamalarda değinildiği gibi, teorik yönden yapılacak bölümlemeler uygulamada duraksamaya neden olmamalı, kullanılacak ilk madde ve malzemenin önce değerine, sonra miktarına ve daha sonra da üretim birimine direkt ya da endirekt olarak girecek olan bu madde ve malzemelerin hesaplanmasının koşullarına bakılmalıdır. Miktar ve değeri çok az olmakla beraber ürün yapısına giren ve bu girişin miktar ve değeri basit bir hesapla saptanabilen, değer ve miktar olarak çok küçük olan bu madde ve malzeme direkt ilk madde ve malzeme olarak düşünülebilir (Uragun, 1993: 78).

Örneğin plastik oyuncak üreten ve bu oyuncakları, plastik naylon torbalarla ve bu torbaların ağızlarını kapayan ufak teneke maşalarla satan bir işletme için, çok küçük ve değersiz görünen bu ambalaj malzemeleri, ürünün ayrılmaz bir parçası olacağından ve her bir ürüne isabet eden maşa maliyeti tespit edilebileceğinden bu malzemeler direk ilk madde ve malzeme niteliğini kazanır (Uragun, 1993: 78).