Ülkesel Düzeyde Örgütlenen Kurumlar

1. Sevkiyat ve Nakliyat-ı Umumiye Müdürlüğü, 2. Umum Askeri Hat Komiserliği.

B. Bölgesel Düzeyde Örgütlenen Kurumlar 1. Garbi Anadolu Menzil Müfettişliği, 2. Garp Cephesi Erkan-i Harp Riyaseti, 3. Cenup Cephesi Erkan-ı Harbiye Reisliği, 4. Konya Askeri Hat Komiserliği.

5. Bağdat Hat Komiserliği ve Vekilliği, C. Yerel Düzeyde Örgütlenen Kurumlar 1. Mersin İstasyon Sevk Memurluğu, 2. Yenice Nokta Kumandanlığı 3. Adana Mıntıka Kumandanlığı, 4. Yenice Sevk Memurluğu 5. Pozantı İstasyon Kumandanlığı 6. Pozantı Sevk Memurluğu, 7. Ulukışla Nokta Kumandanlığı, 8. Ulukışla Sevk Memurluğu, 9. Konya Sevk Memurluğu, 10. Konya İstasyon Kumandanlığı.

A. Ülkesel Düzeyde Örgütlenen Kurumlar

Ülkesel düzeyde örgütlenen kurumlar, bütün Anadolu boyunca faaliyet gösteren askeri demir yolları üzerinde denetim ve gözetim yetisine sahiptiler. Askeri demir yollarında sevkiyat işlemlerine ortak amaçlar istikametinde yön vermek, personel ataması yapmak, personeli görevden almak ya da uzaklaştırmak, geciken ya da aksayan sevkiyatlara müdahale etmek onların yetkisi dâhilinde olan işlerdi. Milli Mücadele döneminde, Anadolu’nun birden fazla bölgesini kapsayan demir yolu ağı, Anadolu ve Bağdat demir yolu olmak üzere iki hat halinde bulunmaktaydı. Bu iki hat Eskişehir’den yönetilmekteydi. Umum Askeri Hat Komiserliği’nin merkezi Eskişehir’di. Burası trenler açısından lojistik bir öneme sahipti. Çünkü arızalanan trenlerin ve vagonların tamir gördüğü yer Eskişehir’di. Bütün demir yollarına ait matbu evrak, genel işletme ve muhasebe defterleri ile demir yollarına ait kasalar burada bulunmaktaydı. Bu yüzden 10 Temmuz-24 Temmuz 1921 yılında gerçekleşen Eskişehir-Kütahya savaşları sonucunda Eskişehir, Yunanlara terk edilince burasının askeri demir yolu hatları dolayısıyla önemine binaen TBMM’de Müdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Bey, Erzurum mebusu Mehmet Salih ile Nafia Vekili Rauf Bey tarafından eleştirilmişti. Bu mebuslar Müdafaa-i Milliye Vekili Fevzi Bey’i Eskişehir’de bulunan 3 lokomotif, 60 vagon 12 ton yağ, 50,000 liralık odunun, Yunan ordusu tarafından ele geçirilmesinde gerekli tedbiri almamakla eleştirmişlerdi. O ise bu eleştirilere karşı çıkarak 50,000 liralık odunun çok abartılı olduğunu ve bütün demir yolu hatlarında bu kadar odunun

ULUSLARARASI EĞİTİM VE TARİH ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (ETA JOURNAL)

INTERNATIONAL JOURNAL OF EDUCATION AND HISTORY RESEARCH Yıl: 2, Sayı: 3, Ocak 2020, s. 63-107.

1. Sevkiyat ve Nakliyat-ı Umumiye Müdürlüğü

I. Dünya Savaşı boyunca yürürlükte olan Menzil Hidematı Nizamnamesi’nde olmayan bu kurum, Milli Mücadele döneminde Sevkiyat ve Nakliyat–ı Umumiye Müdüriyeti (Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü) adıyla ortaya çıkmıştır. Müdafaa-i Milliye Vekaletine bağlı olarak 10 Ocak 1921 yılında kurulan bu kuruma askeri amaçlı nakliyatın organizasyonu ve bunun idaresi sorumluluğu verilmiştir. Bu cümleden olarak gerek doğrudan doğruya Müdafaa-i Milliye Vekâletine bağlı olan yurt içi menzil teşkilatı ve gerekse cephelerin emrinde olan menzil teşkilatı bu kuruma bağlanmıştır.

Menzil teşkilatları açısından çatı işlevi gören bu kurumun görevi, Doğu ve El-Cezire cepheleri ile İstanbul’dan gelecek malzemeyi Batı Cephesi’ne aktarmak, birlik nakillerini tertip etmek ve Müdafaa-i Milliye Vekâleti emrinde kara yollarını verimli bir şekilde kullanmak için gerekli olan organizasyonu sağlamaktı¹⁸. Bu kuruluş Batı Cephesi’nin ikmal ve takviyesinden başka askerlere şoförlük eğitimi verilmesi, askeri nakliye hizmetindeki araçlarla yolcu ve ticari eşya nakletmek, savaş artıklarının depolanması, aşar zahiresinin taşınması, düşman işgalinden kurtarılan yerlerden kaçan halkın mallarının taşınması, demir yolu malzemelerini cepheye nakli, yol, köprü ve menfez inşa ve onarım çalışması, düşman elinden kurtarılan esir askerlerin cepheye nakli gibi faaliyetleri de gerçekleştirmiştir¹⁹.

Sevkiyat ve Nakliyat-ı Umumiye Müdürlüğüne bağlı olarak çalışan demir yolu hatlarından birisi Bağdat demir yolu hattı idi. Bu hat üzerinde bulunan Mersin, Yenice, Tarsus, Pozantı, Ulukışla, Ereğli, Konya, Sarayönü, Akşehir, Ilgın, Çay ve Afyon istasyonları vasıtasıyla Çukurova ve Güney Cephesi’nden sağlanan askeri malzemeler demir yoluyla sevk edilerek Batı Cephesi ’nin ikmal ve iaşesini karşılamaktaydı. Bu istasyonlarda hat komiserleri, nokta kumandanları, sevk memurları ve istasyon kumandanları belli bir düzen ve disiplin içinde çalışarak askeri sevkiyat faaliyetini yerine getirmekteydi.

2. Umum Askeri Hat Komiserliği

Bağdat demir yolu hattı Komiser vekâletine 3.2.1921 tarihinde çekilen bir telgrafta geçen; “Demir yolları Müdüriyet-i Umumiyesi Askeri Komiserlik Kalemi”

ibaresi, bu kurumun Demir Yolları Genel Müdürlüğü’ne bağlı olarak faaliyet gösterdiğini göstermektedir²⁰. Umum Askeri Hat Komiserliğinin başlıca görevi Müdafaa-i Milliye Vekâleti ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyasetinden gelen emirlerin, demir yolu hatlarında uygulanmasını sağlamak²¹, demir yolu genel müdürü ve genel hat komiserlerinden gelen askeri sevkiyatı ilgilendiren kararların uygulanmasına nezaret etmek, istasyona kumandanlarının sayısının azaltılması ya da

17 TBMM, Gizli Celse Zabıtları, C. 2, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Sanem Matbaası, Ankara, 1985, s. 445-446.

18 Mehmet Evsile, “Kurtuluş Savaşında Askeri Nakliye Hizmetleri”, Türkler, C.16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 202.

19 Mehmet Evsile, agm., s. 209.

20 Pozantı Tren İstasyonu Arşivi (PZTİA), bkz. Umum Askeri Hat Komiserliğinin 16.6.1921 tarih ve 875 numaralı telgrafı.

21 Pozantı Tren İstasyonu Arşivi (PZTİA), bkz. Ulukışla İstasyon Kumandanlığına Umum Askeri Hat Komiseri Binbaşı Bekir Lütfi tarafından 22 Haziran 1921 tarihinde gönderilen ve Müdafaa-i Milliye Vekaletinin kararında belirtiği üzere birinci sınıf istasyon kumandanlarının binbaşı ve ikinci sınıf istasyon kumandanlarının yüzbaşı rütbesini haiz bulunacağı hakkındaki telgraf.

ULUSLARARASI EĞİTİM VE TARİH ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

Umum Askeri Hat Komiserleri Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Riyasetinin kararıyla atanmaktadır. Atanan komiserler, görevlerini yardımcı olarak atadıkları kişilere devredebilmekte ve bu sebeple önemli işlerde görüşüne başvurulmakta ya da önemli evraklar kendisine imza için sunulmaktadır. Bağdat demir yolu hattı komiser vekilini atamak da onun yetkisine dâhildir²⁶.

Umum Hat Komiserliğinin yazışmalarından bir tanesi aşağıda verilmiştir.

İstasyon kumandanlarının görevi ve istasyonlardaki sevkiyatın işleyişi hakkında 12.8.1922 tarihinde Umum Askeri Hat Komiseri Bekir Lütfi tarafından Bağdat demir yolu hattı üzerinde bulunan istasyon kumandanlarına gönderilen emir yazısında şu hususlara değinilmiştir²⁷;

1. İstasyon kumandanları, tren raporlarında her trenin geliş ve kalkışı, yükü, cinsi ve miktarı ile vagon adedi, hangi istasyona yükünü yıktığını ya da mevcut yüküne hangi yükleri aldığını açık şekilde belirteceklerdir.

2. Her istasyon, trenlere verdiği yükün hangi kuruma ait olduğunu açık biçimde yazacaktır.

3. Trenlerle Akşehir’e getirilen yük buraya indirilmeden yeni yüklere numaraları yazılarak sevk edilecek ve ayrıca Akşehir İstasyon Kumandanlığına bildirilecektir.

4. Tren raporlarına ait telgraflar, gecikmeksizin ilgili makama çekilecektir.

Telgrafta, çekilen telgrafın saati belirtilecek ve önemli bir sebep olmadan bu telgrafın çekilmesinde gecikmeye sebebiyet veren memur komiserliğe bildirilecektir.

5. Tren raporlarının bir dakika bile gecikmesi uygun olmadığından meydana gelen gecikme sebebi belirtilerek komiserliğe bildirilecektir.

6. Bu emir bütün istasyon kumandanlıklarına tebliğ olunmuştur.

Telgraftan anlaşılacağı üzere Umum Askeri Hat Komiserleri, istasyon kumandanlarının iş ve işlemleri konusunda geniş bir yetkiye sahiptir. Onlara sevkiyat faaliyeti konusunda emirler vererek ihtiyaca göre bu sevkiyat faaliyetini yönlendirmektedir. Bir orkestra şefi edasıyla istasyon kumandanları arasında eş güdümü

22 Pozantı Tren İstasyonu Arşivi (PZTİA), bkz. Umum Askeri Hat Komiseri Binbaşı Bekir Lütfi tarafından Garbi Anadolu Menzil Müfettişliğine gönderilen 8.4.1922 tarihli telgrafta, Ereğli askeri nakliyat merkezinde görev yapan Abdülkadir Efendi’nin yalnız olarak görev yaptığı bunun ise askeri sevkiyat için mahzur teşkil ettiği hakkındaki telgrafı.

23 Pozantı Tren İstasyonu Arşivi (PZTİA), bkz. Umum Askeri Hat Komiseri Bekir Lütfi tarafından konuyla ilgili olarak Çay, Akşehir, Sarayönü, Konya, Ereğli, Ulukışla, Pozantı ve Yenice istasyon kumandanlarına hitaben gönderilmiş olan 480 numara ve 12.8.1922 tarihli emir yazısı.

24 Furgon, yolcu katarlarına eklenen eşya vagonu olarak bilinir. (Bkz. Örnekleriyle Türkçe Sözlük, C.

2., Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul, 2004, s. 942. )

25 Pozantı Tren İstasyonu Arşivi (PZTİA), bkz. Sahra posta teşkilatı kurulması hakkında Konya hat kumandanlığına hitaben Cenup Cephesi Erkan-ı Harbiye Reisi Ahmet Fevzi tarafından gönderilen telgrafa binaen Bağdat Hat Komiser Vekili tarafından Ulukışla İstasyon Kumandanlığına gönderilen 2 numara ve 2.1.1921 tarihli telgraf.

26 Pozantı Tren İstasyonu Arşivi (PZTİA) , bkz. Umum Askeri Hat Komiseri Halit, bu göreve atandıktan sonra müdüriyet vazifesinin başlı başına ona yetmediği için yerine vekil olarak Lütfi Beyi atamıştı.

Abidin Bey’i ise Bağdat hattı demiryolu işlerini düzenlemesi için görevlendirmişti. bkz. Konuyla ilgili olarak Ulukışla İstasyon kumandanlığına gönderilen 334 numara ve 16.6.1921 tarifli telgrafnamenin sureti.

27 Pozantı Tren İstasyonu Arşivi (PZTİA).

ULUSLARARASI EĞİTİM VE TARİH ARAŞTIRMALARI DERGİSİ (ETA JOURNAL)

INTERNATIONAL JOURNAL OF EDUCATION AND HISTORY RESEARCH Yıl: 2, Sayı: 3, Ocak 2020, s. 63-107.