Örgütsel Adaletin Türleri

Açıktır ki örgütsel adalet ve onun türleri sosyal bir olgunun içerisinde varlık bulur. Bu bağlamıyla da sosyal adaletin etkisi altında Ģekillenir. Aynı zamanda örgütsel adalet ve onun her bir boyutu örgütün ve örgüt çalıĢanlarının çıktıları üzerinde bir etkiye sahiptir.

Beugre (2002)‟ ye göre örgütsel adaletin sağlanması, örgüt çalıĢanlarının memnuniyeti, örgüte bağlılığı, örgütsel güven ortamının oluĢması, örgütsel vatandaĢlık davranıĢının geliĢmesi gibi, örgütlerin amaç ve hedeflerine ulaĢması hususunda etkinliği arttıran çıktılar oluĢturmaktadır. Ayrıca, örgütsel adaletin sağlanması, örgütlerin yüksek üretkenlik düzeyine eriĢmesi, pozitif iĢ ortamının oluĢması ve örgüt kültürünün güçlenmesi gibi ötsel çıktıları da beraberinde getirdiği bilinmektedir.

Örgütsel adalet ortamının sağlanamadığı durumlarda yani örgütsel adaletin eksikliğinde, çalıĢanlar kadar örgütler de olumsuz etkilenmektedir ve örgütler düĢük üretkenlik, huzursuz iĢ ortamı, örgüt kültürünün zayıflaması gibi olumsuz çıktılar ile karĢı karĢıya kalmaktadır. Gerek olumlu kiĢisel ve örgütsel çıktılar gerekse olumsuz kiĢisel ve örgütsel çıktılar üzerinde örgütsel adalet kavramının her bir boyutu ayrı ayrı etki gücüne sahiptir. Beugre (2002)‟ye göre örgütsel adaletin literatür kapsamında yaygın kabul gören üç türünden bahsetmek mümkündür. Bunlar dağıtımsal adalet, iĢlemsel adalet ve etkileĢim adaletidir. Örgütsel adaletin sağlanması ya da sağlanamaması sürecinde meydana gelecek kiĢisel ve örgütsel çıktıları ġekil 1.2‟de gösterildiği gibi irdelemek yararlı olacaktır.

Kaynak: Beugre, 2002: 1094

ġekil 1.2. Örgütsel Adalet Türleri ve Örgütsel Adaletin ĠĢleyiĢi

1.2.1.1. Dağıtımsal adalet (dağıtım adaleti / distributional justice)

Örgütsel adaletin dağıtımsal adalet türü, Adams‟ın eĢitlik teorisine dayanmaktadır. Adams‟ın eĢitlik teorisine dayanan dağıtımsal adalet temel olarak örgüt çalıĢanlarının örgüte iliĢkin göreceli katkıları dikkate alınarak örgüt kaynaklarından pay alması temeline dayanmaktadır (Poole, 2007: 728), (Eren 2014: 552) dağıtımsal adaleti, örgütün sahip olduğu kaynakların dağıtımında örgüt yöneticilerinin adil olması ve dürüst olması durumları ile iliĢkilendirmektedir.

dağıtılıp dağıtılmadığı ile ilgili örgütsel adalet kavramıdır (Aslantürk ve ġahan, 2012:138). Diğer bir ifade ile dağıtımsal adalet, örgütsel adaletin en eski türlerinden bir tanesidir. Dağıtımsal adalet temel olarak, örgütsel kaynakların örgüt çalıĢanlarının performansları kapsamında eĢit olarak dağıtılmasına iliĢkindir (Greenberg, 2009: 255-256). Bu adalet türü, çalıĢanların performansları ile ilgili ödül ve cezaların dağıtım dereceleri arasındaki iliĢkinin hakkaniyetli olarak kurulması ile ilgilidir (Nirmala ve Akhilesh, 2006: 138).

Dağıtımsal adaletin örgüt iç çevresinde sağlanması, çalıĢanların çalıĢmaları sonucunda elde ettikleri örgüt kaynaklarının (prim, ücret, sosyal haklar, terfi vb.) adaletli ve/veya adaletsiz olarak algılamaları üzerinde etki sahibidir. Diğer bir ifade ile dağıtımsal adaletin sağlandığı bir örgütte, örgüt çalıĢanlarının performanslarına göre adil kaynak dağılımında pay aldıkları konusundaki algıları geliĢmiĢtir (Özdevecioğlu, 2004: 185).

Dağıtımsal adalete iliĢkin bu noktaya kadar çizilen çerçevede, dağıtımsal adaletin örgütteki ödüllerin ve örgüt kaynaklarının dağılımıyla ile ilgili olduğu görülmektedir. Örgütte insan kaynağına iliĢkin girdilerle ve çıktılarla iliĢkilendirilen dağıtımsal adalet, ekonomik ve politik kuramların da merkezinde yer alan bir örgütsel adalet türüdür (Shahzad vd. 2014: 171).

1.2.1.2. Prosedürel adalet (iĢlem adaleti / procedural justice)

Prosedürel adalet ya da iĢlem adaleti, yöneticilerin, örgüt çalıĢanlarına iliĢkin karar alma süreçlerinde uyguladıkları prosedür ve politikalara yönelik algılanan adalettir (Ayan vd. 2014: 396). Örgüt çalıĢanlarının prosedürel adalete iliĢkin algılarını etkileyen bir takım temel kurallar olduğu bilinmektedir. Bu kurallar aĢağıdaki gibi sıralanabilir (Cropanzano vd. 2007: 36);

 Prosedürel adaleti etkileyen temel etkenlerden bir tanesi tutarlılıktır. Tutarlılık, tüm çalıĢanlara eĢit davranmak anlamındadır.

 Önyargılı olmamak, prosedürel adaleti etkileyen diğer önemli etkenlerden bir tanesidir. Önyargılı olmamaktan kasıt, örgüt içerisindeki çalıĢanlara kötü davranmamak ve ayrımcılık yapmamak anlamındadır.

 Prosedürel adaletin diğer önemli bir etkeni de doğruluktur. Doğruluk, yönetsel kararların doğru bilgilere dayandırılması anlamında kullanılmaktadır.

 Temsil edilebilirlik yani yönetsel kararların alınmasında karara iliĢkin tüm paydaĢların karar süreçlerine katılmasına olanak vermek de prosedürel adaleti etkileyen önemli etkenlerden bir tanesidir.

 Prosedürel adalete iliĢkin bir diğer önemli etken, yönetsel kararlar esnasında yapılan hataların düzeltilmesidir. Dolayısıyla düzeltme prosedürel adaletin sağlanabilmesi için önemli bir etkendir.

 ,Prosedürel adalete iliĢkin son etken, olan etik, ticari normlara ve genel ahlak kurallarının örgütün yönetsel her sürecinde uygulanabilmesidir.

Prosedürel adalet, örgüt içerisindeki meĢruiyet kavramı ile direkt olarak ilgili olan bir kavramdır. Diğer bir ifade ile örgüt içerisinde meĢruiyetin varlığından söz edebilmek için prosedürel adaletin sağlanmıĢ olması gerekmektedir. Örgüt içerisinde, örgüt çalıĢanları ile ilgili her karar sürecinde çalıĢanların olası kazanımlarını göz önünde tutmak ve yürütülen/yürütülecek süreçlerin adil olarak tasarlanması gerekmektedir. Bu sayede, hem örgüt içerisinde meĢruiyet sağlanacak, hem örgüt çalıĢanlarının süreçlere iliĢkin adalet algıları arttıracak hem de çalıĢanların mevcut liderlerine bağlılıkları arttırılacaktır (Cropanzano vd, 2007: 38).

1.2.1.3. EtkileĢimsel adalet (etkileĢim adaleti / interactional justice)

Örgütsel adaletin son türü olan etkileĢimsel adalet, örgütsel adaletin bireysel boyutudur. Diğer bir ifade ile etkileĢimsel adalet örgütsel adaletin çalıĢan boyutu ile ilgilidir. En temel anlamda etkileĢimsel adalet, adaletin kaynağı ile adaleti alan arasında var olan (örgüt ile çalıĢanı) etkileĢim süreçlerindeki nezaket, dürüstlük, saygı, açıklık olarak sıralanabilecek iletiĢimsel yönler ile ilgilidir (Beugre, 2002: 195). Bu noktadan hareketle etkileĢimsel adalet, örgüt çalıĢanlarının yöneticileri ve çalıĢma arkadaĢları ile ilgili ve dolayısıyla genel anlamda örgütleriyle ilgili tepkileri ve aynı zamanda örgütsel karar verme süreçlerinde, örgüt çalıĢanlarına iliĢkin söylemi (ne nasıl söyleniyor) kapsamaktadır (Abel ve Sementelli, 2015: 57-58).

Greenberg (1993) çalıĢmasında etkileĢimsel adaleti insanlara nasıl davranıldığını yansıtan ve dağıtım adaleti ile iliĢkili olan boyut olarak kiĢisel adalet ve iĢlemler hakkında verilen bilgi miktarını yansıtan ve iĢlemsel adalet ile ilgili olan bilgisel adalet boyutunu literatüre kazandırmıĢ, Colquitt (2001) tarafından yürütülen çalıĢma ile etkileĢim adaleti

etkileĢimsel adalet ve kiĢilerarası adalet olarak boyutlandırılmıĢ ve Greenberg‟in çalıĢması görgül olarak test edilmiĢtir. (Özer ve Urtekin, 2007: 110)

EtkileĢimsel adaletin sağlanması sadece yöneticiler ve çalıĢanlar ya da örgüt ve çalıĢanlar arasındaki iletiĢimde maddi gerekliliklerin yerine getirilmesi ile ortaya çıkmamaktadır. EtkileĢimsel adaletin sağlanması için, sosyo-psikolojik gereksinimlerin de mutlak surette sağlanması gerekmektedir. Diğer bir ifadeyle, bilgi paylaĢımında bulunulması, geri bildirim yapılması, karar alma süreçlerine katılımın sağlanması gibi, çalıĢanları sosyo-psikolojik açıdan olumlu etkileyecek süreçlerinde iletiĢime dahil edilmesi gerekmektedir (Kılıçlar, 2011: 25).

1.2.1.4. Bilgiye Dayalı Adalet

Örgütsel adaletin alt boyutlarından bilgiye dayalı adalet dağıtılan adaletin sosyal yönüdür. Örgütün iĢ yerinde almıĢ olduğu kararların hangi karar alma süreçlerinde ve hangi aĢamalarda alındığı ve karar aĢamaları hakkında çalıĢanlara açıklama yapılıp onların bilgilendirilmesidir. Alınan kararların yanlıĢ veya olumsuz sonuçları ortaya çıktığında daha önceden bilgi sahibi edilmiĢ olan çalıĢanlar alınan kararların yanlıĢ veya olumsuz sonuçlarına karĢı daha olumlu bir tavır sergileyecektir (Colquitt vd. 2005: 32). Örgüt tarafından alınmıĢ kararların çalıĢanların zihninde olumsuz bir etkiye sebep olmadan bilgilendirme yapılması, çalıĢanların alınan kararlara saygı duyması ve olumsuz tavır geliĢtirmemesini sağlayacaktır (Gürcü, 2012).

Örgütsel adaletin literatür kapsamında genel kabul görmüĢ üç türü ya da diğer bir ifade ile üç boyutu bulunmaktadır ki bu boyutlar yukarıdaki baĢlıklarında detaylı bir Ģekilde irdelenmiĢtir. Ancak örgütsel adalet konusunda çalıĢan farklı araĢtırmacılar literatüre adaletin yeni boyutlarını da kazandırmaya çalıĢmıĢlardır. Bununla beraber örgütsel adalete iliĢkin yürütülen çalıĢmaların bir kısmında yeni adalet boyutlarından bahsedilmekle birlikte, bu boyutların literatürde genel kabul görmesi zaman almıĢtır. ÇalıĢmanın bu baĢlığında örgütsel adaletin üç temel türünün ve yeni yürütülen araĢtırmalar kapsamında ele alınan kiĢilerarası adalet ve bilgisel adalet türlerinin unsurları bir tablo halinde sunulacaktır.

Cropanzano vd. (2007), yapmıĢ oldukları araĢtırmalarda, örgütsel adaletin her bir türü farklı unsurlara sahip olduğunu aĢağıdaki Tablo 1.2‟de ki gibi göstermiĢlerdir. Dağıtımsal adalet, örgüt çalıĢanlarının örgüte iliĢkin olan bireysel yatırımları sonucunda elde ettikleri değerlerdir ve bu adalet türünün uygulandığı örgütlerde örgüt kaynakları

çalıĢanlar arasında eĢit olarak dağıtılmaktadır. Prosedürel adalette, dağıtımsal adaletten farklı olarak örgüte iliĢkin kaynaklar “uygun” bir Ģekilde dağıtılmaya çalıĢılmaktadır. Diğer bir ifade ile prosedürel adaletin hâkim olduğu örgütsel süreçlerde eĢit dağıtım söz konusu olmamaktadır. Prosedürel adaletin hâkim olduğu örgütler için etik kodlar, etik değerler oldukça önemlidir ve örgütsel süreçlerde oluĢabilecek olan hatalara iliĢkin olarak örgüt çalıĢanların itiraz hakları her zaman vardır. Dağıtımsal adalet ve prosedürel adaletten hariç olarak literatürde yer alan bir diğer adalet türü olan etkileĢimsel adaletin en temel unsuru, örgüt içerisinde var olan otoritenin ve örgütün içerisindeki diğer çalıĢanların etik ve uygun kabul edilen değerler üzerine kurulmuĢ davranıĢsal boyutlar geliĢtirmiĢ olmasıdır.

Tablo 1.2. Örgütsel Adalet Türleri

Dağıtımsal Adalet  ÇalıĢanların örgüte iliĢkin bireysel yatırımlarından (çalıĢmalarından) elde ettiği değerler

 ÇalıĢanların ödüllendirilmesine katkıda bulunma miktarı kapsamında değerlendirilir

 ÇalıĢanlara hemen hemen eĢit ödül dağıtımı yapılır

Prosedürel Adalet  Örgüt kaynaklarının uygun bir Ģekilde paylaĢtırılmasını esas alır  Tüm çalıĢanlara yanı Ģekilde davranılması

 Örgütsel kararlar genel kabul görmüĢ bilimsel gerçeklere ve doğru bilgiye dayanır

 Örgütsel süreçlerde oluĢan hatalara çalıĢanların itiraz etme hakkı vardır  Örgütsel süreçler etik değerlere dayanmalıdır

 Örgütsel süreçlere çalıĢanların katılımı sağlanmalıdır

EtkileĢimsel Adalet  Örgüt içerisindeki otoriteye ve örgüt içerisindeki diğer tüm çalıĢanlara uygun ve kabul edilebilir davranıĢların sergilenmesi gerekmektedir

Bireylerarası Adalet  Örgüt çalıĢanlarına nezaket kuralları çerçevesinde kibar, saygılı, nazik davranıĢlar sergilemek gerekmektedir.

Bilgiye Dayalı Adalet  ÇalıĢanlar ile bilgi paylaĢımı yapılması ve bilgi saklanmaması gerekmektedir.

Kaynak: Cropanzano, Bowen, Gilliland, 2007: 36

Örgütsel adaletin üç yaygın türü yanında özellikle son yıllardaki literatür araĢtırmaları kapsamında ortaya çıkan iki yeni örgütsel adalet türünden de bahsetmek mümkündür. Bu adalet türlerinden bir tanesi kiĢiler arası adalet diğeri ise bilgisel adalettir. KiĢiler arası adalet, çalıĢanların çalıĢma ortamında birbirlerine karĢı geliĢtirdikleri davranıĢların nazik, saygılı ve genel kabul görmüĢ ahlak kuralları çerçevesinde olması unsuruna sahiptir. Bilgisel adalet ise, çalıĢanların örgüt ortamında bilgi paylaĢımı yapmasını ve bilgi saklamamasını temel unsur olarak belirlemiĢtir.