Ödüllendirme ve motivasyon

Davranışçı kuramla birlikte ortaya çıkan öğrencilerin davranışlarını pekiştireçler yoluyla şekillendirme yaklaşımı, istenilen davranışların pekiştireçler yoluyla sürdürülmesini istenmeyen davranışların ise ceza ya da olumsuz pekiştireçle ortadan kaldırılmasını amaçlamaktaydı. Ancak insanın karmaşık doğası sadece pekiştireç ve cezaya dayalı bu yaklaşımın etkili olmadığını göstermiş, insanların özyönetim becerilerini kullanması gerektiği tartışma konusu haline gelmiştir. Bu bağlamda, öğretmenler, öğrencilerinin istenilen davranışları sergilemelerini sağlamak için farklı kural, prosedür ve yöntemlerden yararlanmaktadır. Sınıf yönetimi çalışmaları incelendiğinde, öğrenciyi olumlu yönde güdüleyen ve öz yönetimi destekleyen bu yöntemlerin, cezalandırıcı ve baskılayıcı yöntemlerden daha etkili ve tercih edilebilir olduğu görülmektedir (Brophy, 2006).

47

İstenilen davranışların öğrencilere öğretilmesi kadar bu davranışların sürekliliğini sağlamak da önemlidir. Öğrencilerden beklenen davranışların kalıcı olmasına yeteri kadar önem verilmediğinde, sorunlu davranışların tekrarlama olasılığı artmakta ve hakimiyeti sağlamak öğretmenler için imkansız hale gelmektedir. Ancak, öğretmenler bazen öğrencilerin davranışlarındaki iyi yönleri göz ardı ederek sadece hatalara ya da sorunlara odaklanma eğilimi göstermektedir. Bu davranışlara odaklanmak önemli olmakla birlikte öğrenmenin gerçekleşmesi için olumlu bir sınıf iklimine ihtiyaç duyulmaktadır (Emmer vd, 2003; Evertson ve Emmer, 2013). Öğretmenler, akademik başarının yanısıra gösterilen çabayı da takdir ederek, öğrencilere karşı “başarabilirsin” “yapabilirsin” tutumuyla özgüven aşılayarak ve olumlu beklentiler besleyerek böyle bir iklim inşa edebileceklerdir.

Ödüller, dikkati istenmeyen davranıştan uzaklaştırarak öğrencileri arzu edilen davranışa yönlendirmekle birlikte ilgi ve heyecanı arttırarak sınıftaki monoton havayı dağıtmaktadır (Evertson ve Emmer, 2013). Etkili bir sınıf yönetimi için gerekli olan önemli unsurlardan biri öğrencinin derse karşı motive olması ve ders süresince öğretim etkinliklerine etkin bir şekilde katılabilmesidir. O’Connell Schmakel (2008), etkili bir öğretim için öğrencilerin derse katılımı ve başarının yeterli olmadığını öğrencilerin öğretmenleri tarafından motive edilmeye ihtiyaç duyduklarını vurgulamaktadır. Öğrenciler; sıkıcı ödevlerin ve öğretim yöntemlerinin derslere duydukları ilgiyi azalttığını, sıkılmış hissettiklerini ve bu derslere yeteri kadar önem vermediklerini ifade etmektedir (s. 735). Bu nedenle öğretmenlerin öğrencileri motive etmesi, onların ihtiyaçlarını zamanında ve doğru bir şekilde karşılaması, ödül ve pekiştireçleri yerinde kullanması, eğlence unsuru barındıran ilgi çekici dersler sunması gerekmektedir. Bu bağlamda, öğrencileri motive etmede iki tür motivasyon ortaya çıkmaktadır: içsel ve dışsal motivasyon. Dışsal motivasyon tepkisel olup çevrenin etkisiyle ortaya çıkarken, içsel motivasyon proaktif ve bireysel olarak geliştirilen psikolojik iyi olma durumudur (Reeve, 2006). Öğrenciler bir şeyleri başarmak için içsel motivasyona sahip olduklarında sonunda elde edecekleri ödül için değil kendileri için bir şeyler başarmış olmanın hazzıyla öğrenmekten daha çok keyif almakta ve daha iyi performans gösterebilmektedirler. Reeve (2006), öğrencilerin motivasyonunu arttırıcı beş tür dışsal ödülden söz etmektedir:

48 Tablo 2.2

Ödül Türleri

Ödülün türü Açıklama

Beklenene karşı beklenmeyen: "Ödevinizi teslim ederseniz, iki bonus puanı alacaksınız" gibi önceden düzenlenmiş ve şarta bağlı olarak verilen ödüldür. Beklenmedik bir ödül ise önceden duyurulmuş bir şartmolmadan verilir.

Somut (sözele karşı): Yiyecek ya da hediye gibi dokunulabilir, koklanabilir, görülebilir ya da tadılabilir ödüllerdir. Sözel ödüller ise övgü ya da olumlu dönüt gibi sembolik değeri olandır.

Göreve bağlı (bağlı olmayan): Talep edilen bir davranış veya görevi yerine getirmek karşılığında verilen ödüldür. Örneğin, öğretmen öğrencilere bir çalışma kağıdını tamamlamaları için bir ödül verir. Göreve bağlı olmayan ödül ise öğrencinin görevi gerçekten tamamlamış olmasına bakılmaksızın, şarta bağlı olmayan bir ödül verilir.

Derse katılma şartı: Ödüller katılma ya da çalışmaya devam etme karşılığında verilir. Ancak verilen görevi tamamlamak şart değildir. Örneğin; öğretmen öğrencilere çok çaba sarf ettikleri için ödül verebilir.

Performans şartı: Belli bir performans seviyesinin aşılması gibi iyi performans karşılığında verilen ödül. Örneğin, öğretmen bir testte% 80 veya daha fazla puan alan tüm öğrencilere altın yıldız vermesi.

Etkinlikler, semboller, çıkartmalar, iyi notlar, şeker, yiyecek, sertifikalar gibi maddi ödüllerin yanısıra takdir etme, fark etme, övgü gibi sözel ödüller de öğretmenlerin en çok kullandığı ödül türleridir. Emmer vd. (2003) ve Evertson ve Emmer’ın (2013) ödüllendirmeye ilişkin farklı bir sınıflama yaptığı dikkat çekmektedir.  Not ya da diğer semboller: Öğretmenler öğrencilerin olumlu davranışlarını ödüllendirmek için ekstra not verme ya da gülen surat, yıldız gibi farklı sembollerden yararlanabilirler.

 Takdir etme/Onaylama

 Ödül olarak kullanılan etkinlikler: Bütün sınıfın katılımını içeren bir kütüphane gezisi, video-izleme, oyun oynama, müzik dinleme ya da sınıfta parti yapma gibi etkinliklerin öğrencileri ödüllendirmek için kullanılmasıdır.

 Somut/Maddi Ödüller: Somut ödüller istenilen davranışa ilişkin olarak öğrencilere verilen yiyecek, oyuncak, kalem, kitap gibi materyalleri içerir. Özendiriciler ve ödüllerin kullanımında öğretmenlerin dikkat etmesi gereken noktalar bulunmaktadır. Öğrenciler için çok kolay ya da çok zor kazanılan ödüllerin güdüleyici etkisinin ortadan kalkması ve sadece yetenekli öğrencilerin ödüllendirilmesinin diğer öğrencilerin umutlarını yitirerek çaba harcamaktan

49

vazgeçmesine neden olması ödüllendirmeye ilişkin yaşanan problemlerin başında gelmektedir. Ödüllerin yerinde kullanımı olumlu sonuçlar doğururken, Reeve (2006), dışsal ödüllerin yaratacağı üç tür olumsuz etkiye dikkat çekmektedir. Bunlar;

(i)etkinliğe yönelik içsel motivasyonu azaltma, (ii)öğrenme sürecini ve niteliğini

olumsuz etkileme, (iii)öğrencilerin öz yönetim becerilerini azaltmadır. Bu bağlamda, beklenen, somut ve performansa dayalı ödüllerin sıklıkla kullanımı öğrencilerin iç motivasyonunu azaltabilir, pasif öğrenmeye neden olabilir ve öz düzenlemeyi ve yaratıcılığı desteklemeyebilir (Evertson ve Emmer, 2013; Reeve, 2006).

Öğretmenler ödül kullanırken, öğrencileri kontrol etmek yerine öğrencilerin iç motivasyonunu arttırmaya (ilgi çekici ya da eğlenceli bir ders ortamı), kontrol edici olmayan bilgilendirici bir dil kullanmaya (Çok çalışmalısın değil, Son zamanlarda bir şeylerin ters gittiğini fark ediyorum, konuşmak ister misin?), yapılan etkinliklerinin önemini açıklama ve gerekli olduğunu hissettirmeye çaba göstermeli, böylelikle öğrencilerin öz yönetimini destekleyen bir sınıf iklimi yaratmalıdırlar (Reeve, 2006). Öğretmenlerin öğrencilerine inandıklarını hissettirmeleri, onları takdir etmeleri ya da ödüllendirmeleri böyle bir sınıf iklimi yaratmada etkili olan davranışlardandır. Bir öğretmen, tüm öğrencilerinden yüksek beklentiye sahipse, geribildirim ve övgü doğal olarak gelecek, öğrenciler de buna saygı duyarak öğretmenlerini mutlu edecek davranışlar sergileyeceklerdir (Vijayan vd., 2016).

Öğrencileri motive etmenin etkili bir öğretimindeki öneminin farkında olmakla birlikte öğretmenlerin öğrencileri motive etmede zorlandığı dikkat çekmektedir. Yapılan birçok çalışmada öğretmenlerin öğrencilerin dikkatini çekebilecek öğretim yöntemlerini kullanmadığı vurgusu yapılmakta iken (İlgar, 2007; Uçar, 2004), Gergin (2010), öğretmenlerin öğrencileri motive etmede yaşadıkları zorlukları özellikle geçiş dönemindeki öğrencilerin belirli bir amacının olmayışına bağladığı sonucuna ulaşmıştır. Bu bağlamda, öğrencileri okula bağlayacak, onlara aidiyet ve amaç aşılayacak yollar aramak öğretmenlerin öncelikli hedefleri arasında yer almalıdır. Dilekmen ve Ada (2005), öğrencilerin yeteri kadar ilgi gördüğünde ve kendini o sınıfa ait hissettiğinde güdülenmenin arttığına dikkat çekmektedir. Öğrencilerin aidiyet hissini arttıran motive edici ödüller sınıf içi uygun davranışların sürdürülmesinde etkili olmakta iken, hangi davranışların uygun olduğuna ilişkin öğrencilere net bir resim sunan sınıf yönetimi boyutu kural ve prosedürlerin oluşturulmasıdır.

50