Öğretmen Yeterlikleri

Genel anlamda yeterlik; bir kişiye belirli rolü oynayabilme gücü kazandıran özelliklerin varlığıdır (Bursalıoğlu, 1981: 4). Yeterlilik; yeterli olma durumu, bir işi yapma gücünü sağlayan özel bilgi, ehliyet, görevini yerine getirme gücü, yeterlik ise kişinin haklarını kullanabilmesi, görev yapabilmesi, yüküm ve sorumluluk altına girebilmesi gücü olarak tanımlanmaktadır (Türk Dil Kurumu, 2010). Kısaca yeterlik işlerin doğruluğunu, etkililik ise doğru işlerin yapılmasını ifade etmektedir. Yeterli öğretmenler ise, planlı çalışan, düzgün iletişim kurabilen, çeşitli araç gereçleri ve öğretim yöntemlerini etkili olarak kullanabilen öğretmenlerdir (Uşun, 2000: 8). Şişman’a göre (2000:9) ise yeterlik; mesleki yönden bir mesleğin başarılı biçimde yerine getirilebilmesi için sahip olunması gereken özellikleri (bilgi, beceri ve tutumları) ifade etmektedir. Öğretmenlerin yeterlik alanları da genel olarak alan bilgisi, öğretmenlik meslek bilgisi ve genel kültür olmak üzere üç başlıkta toplanmıştır. Öğretmen yeterlikleri öğretmenlerin “öğretmenlik mesleğini verimli biçimde yerine getirebilmek için sahip olunması gereken bilgi, beceri ve tutumlar” olarak tanımlanmaktadır (MEB, 2008: VIII). Öğretmen yeterlikleri araştırma ve geliştirme çalışmaları içinde öncelikli bir konu haline gelmiştir. Öğretmen yeterlikleri; öğretmenlerin neleri bileceği ve neleri yapabileceği konusu, öğretmen eğitimi ve öğretmenlerin öğrenci başarısı üzerindeki etkileri ile ilgili araştırmaların odağı haline gelmiştir (TED, 2009: 6).

Son yıllarda lise eğitimi sonrasındaki eğitim kademelerinde yeterlik kazandırma işi temel bir konu haline gelmiştir (Westera, 2001: 75). Ülkemizin de Avrupa Yükseköğretim Alanı yaratmayı hedefleyen, pek çok uluslararası kuruluşun işbirliği ile 47 üye ülke tarafından oluşturulan ve sürdürülen, Bologna Süreci ile bir anlamda yükseköğretim sistemindeki yeterlikleri ortak kılma çabası devam etmektedir. Bologna Sürecinin oluşturmayı hedeflediği Avrupa Yükseköğretim Alanı içerisinde yer alan ülke vatandaşları, yükseköğrenim görmek ya da çalışmak amacıyla Avrupa’da kolayca dolaşabileceklerdir. Amaç, yükseköğretim sistemlerinin kendilerine özgü farklılıkları korunarak birbirleriyle karşılaştırılabilir olması ve uyumlu hale getirilmesinden ibarettir. Bu şekilde, bir ülkenin yükseköğretim sisteminden bir diğerine geçişin kolaylaşması ve böylece öğrenciler ve öğretim görevlilerin hareketliliği ve istihdamının artırılması planlanmaktadır. Buna bağlı olarak Türkiye Yükseköğretim Ulusal Yeterlilikler

Çerçevesi kapsamında ön lisans, lisans, yüksek lisans ve doktora düzeylerini kapsayacak şekilde 4 (dört) düzeyde yeterlikler tanımlanıp Avrupa ülkeleriyle uyumlu hale getirme çalışmaları devam etmektedir (YÖK, Bologna Süreci).

Türkiye’de Milli Eğitim Bakanlığı tarafından yapılan çalışmada “öğretmen yeterlikleri” kavramı kullanılmasına karşın, uluslararası alandaki uygulamalarda “öğretmen standartları” kavramı kullanılmaktadır. Türkçe çalışmalarda öğretmenlik yeterlikleri ile ilgili kaynaklarda ve dokümanlarda “yeterlik”, “standart” ve “nitelik” kavramlarının zaman zaman bir birinin yerine kullanılması bir kavramsal kargaşaya neden olabilmektedir. Öğretmen yeterlikleri (teacher competencies), öğretmenlerin sahip olması gereken tutum, bilgi ve becerilerin ayrıntılı olarak listelendiği bir kavramdır. Öğretmenlik yeterlikleri genellikle öğretmenin neleri yapabileceğinin davranış düzeyinde ayrıntılarını içerir. Yeterlikler yüzlerce maddeden oluşan bir liste olabilir. Çünkü yeterlikler öğretmenin işinin teknik ayrıntılarını tanımlar. Öğretmen standartları (teacher standards) ise öğretmenlerin sahip olmaları beklenen tutum, bilgi ve becerilerin genel çerçevesini belirlemede kullanılan bir kavramdır. Standartlar davranış düzeyinde teknik ayrıntıya inmez ve öğretmenlerin sahip olmaları beklenen tutum, bilgi ve becerilerin kapsamı genellikle 8-10 standart ile ifade edilir. Ayrıca bu standartların karşılandığının göstergesi olabilecek olası kanıtlar esnek bir çerçeve içinde tanımlanır (TED, 2009: 4-5).

Milli Eğitim Bakanlığı kaynaklarında öğretmen yeterliklerinin kullanım amaçları;  Milli eğitim hedeflerinin desteklenmesini sağlamak,

 Ulusal iş birliği ve bilgi paylaşımını daha etkin olarak gerçekleştirmek,

 Öğretmenlerin niteliği ve kalitesi için kıyaslama, karşılaştırma yapılabilecek bir

yapı oluşturmak,

 Öğretmenlik mesleğinin statüsü ve kalitesi açısından toplumsal beklentilerde

tutarlılık oluşturmak,

 Öğretmenlerin mesleki gelişimlerinde esas alınacak açık, anlaşılır ve güvenilir

bir kaynak oluşturmak,

 Ulusal düzeyde profesyonel öğretmenlik seviyesinin tartışılmasında kullanılacak

ortak terim ve tanımları içeren bir dil birliği sağlamak,

 Öğretmenlerin bilgi, beceri, tutum ve değerlerini tanımlayarak, toplum

 Öğrencilerin öğrenmeyi öğrenmesi için olanaklar sağlamak,

 Öğretmenlerin görevlerini şeffaflaştırarak veliler ve toplum için kalite

güvencesi oluşturmak, olarak ifade edilmektedir.

Ayrıca öğretmenlik yeterliklerinin kullanım alanları; öğretmen yetiştirme politikalarının belirlenmesi, öğretmen yetiştiren yüksek öğretim kurumlarının hizmet öncesi öğretmen yetiştirme programları, öğretmenlerin hizmet içi eğitimi, öğretmenlerin seçimi, öğretmenlerin iş başarılarının, performanslarının değerlendirilmesi, öğretmenlerin kendilerini tanıma ve kariyer gelişimleri olabilmektedir (MEB, 2008: IX).

1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’nun 43. maddesine göre; Öğretmenlik bir meslektir. Öğretmenlik mesleği özel bir mesleki yeterliği gerektirir. Bu yeterliği sağlamanın ölçütleri dünyada ve ülkemizde çoktan belirlenmiştir. Bu ölçütlerden ilki; öğretmen yetiştirme programlarında öğretmen adaylarına üç tür muhteva kategorisinde bilgi verilir. Bunlar; öğretmenlik meslek bilgisi: “öğretmen adayına kim, niçin, nerede, nasıl öğretmelidir?” sorularına cevap veren derslerdir. Alan bilgisi: öğretim alanı hakkında derin ve engin alan bilgisi veren derslerdir. Genel kültür: küçük bilgi, olgu ve olay kategorilerinin büyük strüktüre oturtmaya yaracak genel kültürü veren derslerdir (Küçükahmet, 2007: 207). Öğretmenlik mesleği; özel uzmanlık bilgi ve becerileri gerektiren bir alan olarak kabul edildiğinde öğretmen adaylarının belirli yeterlikleri kazanabilmeleri için, hizmet öncesi eğitim sürecinin beklenen nitelikte olması önemlidir (Numanoğlu ve Bayır, 2009:200).

Atamalarda, öğretmen olarak atanacakların gerekli ve yeterli düzeyde genel kültür, özel alan eğitimi ve pedagojik formasyon almaları esastır. Bu eğitim süreçlerinden birini tamamlamamış ya da yeterli kredi almamış olanların öğretmen olarak ataması yapılmaz (MEB-TTKB, 2009).

1999 yılında hazırlanan yeterlikler uygulamaya dönüştürülemeden, 2002 yılında uygulamaya konulan ve AB tarafından desteklenen Temel Eğitime Destek Projesi (TEDEP) kapsamında yeniden öğretmen yeterliklerinin belirlenmesi için bir çalışma başlatılmıştır. Türkiye’de öğretmenlerin niteliklerinin genel çerçevesini belirlenmesi amacıyla 14/06/1973 tarih ve 1739 sayılı Milli Eğitim Temel Kanununun 45. maddesinde “öğretmen adaylarında genel kültür, özel alan eğitimi ve pedagojik formasyon bakımından aranacak nitelikler Milli Eğitim Bakanlığınca tespit olunur”

hükmü yer almıştır. Genel kültür, özel alan eğitimi ve öğretmenlik meslek bilgisi, öğretmen yeterlikleri için ortak bir bilgi tabanı oluşturacağı yasal olarak hükme bağlanarak, öğretmen yetiştiren kurumların programlarında bu alanların her birini temsil eden derslerle istenilen nitelikte öğretmen yetiştirileceği varsayılmıştır (TED, 2009: 13). Öğretmen adaylarında aranacak niteliklerin genel kültür, özel alan eğitimi ve öğretmenlik meslek bilgisinden oluştuğu ve bu alanlara ait niteliklerin Milli Eğitim Bakanlığı tarafından saptanacağı hükme bağlı olarak öğretmenlik mesleği genel yeterlikleri uygulamaya konmuştur (MEB Tebliğler Dergisi, 2006).

Nitelikli, üretken, bilime ve sanata değer veren, toplumsal değerlerimizi özümsemiş bireyler yetiştirebilmemiz, öğretmenlerimizin nitelik ve sahip oldukları yeterliklerin farkında olma ve bunları sürekli olarak geliştirme çabasında olmalarına bağlıdır. Öğretmenin kendi gelişim alanını belirleyip, bu alanda gelişimini sağlamak için sahip olması gereken bilgi, beceri ve tutumları içeren “Öğretmenlik Mesleği Genel Yeterlikleri” ve ilköğretim kademesi öğretmenlerine yönelik 16 alanda “Özel Alan Yeterlikleri” geliştirilmiştir. Genel yeterlikler ve özel alan yeterlikleri bir bütün teşkil etmekte ve birlikte değerlendirilmeyi gerektirmektedir. Bunlardan Özel Alan Yeterlikleri, o alana özgü olarak, öğretmenlere gelişim hedefleri göstermek için hazırlanmıştır. Geliştirilen özel alan yeterliklerinde; yeterlik alanı, kapsam, yeterlikler ve performans göstergeleri bulunmaktadır. Her bir yeterlik için, A1, A2, A3 olarak düzeylendirilen performans göstergeleri belirlenmiştir. Performans göstergelerinde ilköğretim programları esas alınmıştır. A1 düzeyi: Öğretmenin öğretim programına ilişkin uygulamalarındaki farkındalığı ile öğretmenlik mesleğine ilişkin sahip olduğu temel bilgi, beceri ve tutumları gösteren performans göstergelerini içerir. A2 düzeyi: Öğretmenin A1 düzeyindeki bilgi ve farkındalığının yanı sıra, öğretim sürecindeki uygulamalarında edindiği mesleki deneyimlerle programın gereğini yerine getirdiği, uygulamalarını çeşitlendirdiği, öğrenci ilgi ve ihtiyaçlarını dikkate aldığı performans göstergelerini içerir. A3 düzeyi: Öğretmenin A2 düzeyinde geliştirdiği uygulamalarını, öğretimin farklı değişkenlerini de göz önünde bulundurarak özgün bir şekilde çeşitlendirmesini gerektiren performans göstergelerini içerir. Bu düzeydeki performans göstergelerine sahip olan öğretmen, özgün yeni uygulamalarla alanına katkı sağlayabilir; meslektaşları, veliler, sivil toplum kuruluşları ve diğer kurumlarla sürekli işbirliği yapabilir. A3 düzeyi, A2 ve A1 düzeylerini, A2 düzeyi de A1 düzeyini kapsar.

Performans göstergelerinin A3 düzeyi, en üst düzey olarak gösterilmişse de gelişimin üst sınırı değildir (MEB, 2008: 42).

Günümüz koşullarında bir öğretmenin sahip olması gereken yeterlikler üzerinde büyük ölçüde görüş birliği sağlanmıştır. Türkiye’deki durumun değerlendirilmesi ile uluslararası uygulama örnekleri ve temel kavramsal belgelerin incelenmesine dayalı olarak belirlenen öğretmen yeterlikleri kısaca; öğretmenlerin öğrencilerine ve öğrencilerin öğrenmesine adanmış olması, alan hakkındaki özel öğretim bilgisi, öğretimi planlama ve uygulama, değerlendirme ve izleme, öğretme öğrenme ortamında etkili bir iletişim sağlayabilme ve öğrenci davranışlarını yönetme, bireysel ve mesleki gelişimi planlama ve gerçekleştirme, diğer öğretmenler, veliler ve okul çalışanları ile işbirliği içinde çalışabilme, takım çalışması ve işbirliği, mesleki görevleri ve işiyle ilgili mevzuatı bilme ve anlama gibi alanları kapsar (TED, 2009: 6).

Yeterliklerin öğretmen yetiştirme, seçme, sürekli mesleki gelişim ve performans değerlendirme ile nasıl ilişkilendirileceği ve performansın nasıl değerlendirileceği konularında bir çalışma yapılmamıştır. Performans göstergesi sayısının çokluğu uygulamada bu ilişkilendirmelerin yapılmasını zor kılmaktadır. Uygulamada tam olarak öğretmen yeterliklerinin ve performans göstergelerinin nasıl işe koşulacağı netleşmemiştir. Ancak Mili Eğitim Bakanlığı ve ilgili alt birimlerinin çalışmaları devam etmektedir.

Üstte kuramsal çerçevesi tanımlanan öğretmenlik mesleği genel yeterlikleri altı yeterlik ve 31 alt yeterlikten oluşmaktadır (Tablo 2.1). Alt yeterliklerin her biri için performans göstergeleri oluşturularak, toplam 233 performans göstergesi tanımlanmıştır (MEB, 2008: 8).

Tablo 2.1 Türkiye’de öğretmenlik mesleği genel yeterlikleri

A. Kişisel ve meslekî değerler - meslekî gelişim

A1. Öğrencilere değer verme, anlama ve saygı gösterme A2. Öğrencilerin, öğrenebileceğine ve başaracağına inanma A3. Ulusal ve evrensel değerlere önem verme

A4. Öz değerlendirme yapma A5. Kişisel gelişimi sağlama

A6. Meslekî gelişmeleri izleme ve katkı sağlama

A7. Okulun iyileştirilmesine ve geliştirilmesine katkı sağlama A8. Meslekî yasaları izleme, görev ve sorumlulukları yerine getirme

B. Öğrenciyi tanıma

B1. Gelişim özelliklerini tanıma B2. İlgi ve ihtiyaçları dikkate alma B3. Öğrenciye değer verme B4. Öğrenciye rehberlik etme

C.Öğretme ve öğrenme süreci

C1. Dersi plânlama C2. Materyal hazırlama

C3. Öğrenme ortamlarını düzenleme C4. Ders dışı etkinlikler düzenleme

C5. Bireysel farklılıkları dikkate alarak öğretimi çeşitlendirme C6. Zaman yönetimi

C7. Davranış yönetimi

D. Öğrenmeyi, gelişimi izleme ve değerlendirme

D1. Ölçme ve değerlendirme yöntem ve tekniklerini belirleme

D2. Değişik ölçme tekniklerini kullanarak öğrencinin öğrenmelerini ölçme

D3. Verileri analiz ederek yorumlama, öğrencinin gelişimi ve öğrenmesi hakkında geri bildirim sağlama

D4. Sonuçlara göre öğretme-öğrenme sürecini gözden geçirme

E. Okul, aile ve toplum ilişkileri

E1. Çevreyi tanıma

E2. Çevre olanaklarından yararlanma E3. Okulu kültür merkezi durumuna getirme E4. Aileyi tanıma ve ailelerle ilişkilerde tarafsızlık E5. Aile katılımı ve işbirliği sağlama

F. Program ve içerik bilgisi

F1.Türk Millî Eğitiminin amaçları ve ilkeleri

F2. Özel alan öğretim programı bilgisi ve uygulama becerisi

F3. Özel alan öğretim programını izleme-değerlendirme ve geliştirme

Milli Eğitim Bakanlığı kaynaklarında, Bilişim Teknolojileri öğretmenliği denilen, günlük konuşma dilinde ise eğitim çalışanları arasında bilgisayar öğretmenliği olarak ifade edilen bu öğretmenleri yetiştiren alan ise; üniversitelerde eğitim fakülteleri bünyesinde Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü (Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Anabilim Dalı) ve yüksek öğretim programlarında Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Öğretmenliği Lisans programı olarak adlandırılmaktadır (YÖK, 2007: 212).

Yine Talim ve Terbiye Kurulunca uygun bulunan Bilişim Teknolojileri Öğretmeni Özel Alan Yeterlikleri, Bakanlık Makamının 25 Temmuz 2008 tarih ve 2391 sayılı

onayı ile yürürlüğe konulmuştur. “Ülkemizde bir ilk olarak, katılımcı anlayışla hazırlanan öğretmen yeterlikleri, uygulamadan belli aralıklarla alınacak geri bildirimlerden, eğitim alanındaki yeniliklerden, öğretmen yeterliklerine ilişkin yapılan bilimsel çalışmaların bulgularından faydalanarak, Bakanlığımızca, ilgili kurumlarla işbirliği içinde sürekli geliştirilecek ve güncellenecektir” denilmektedir (MEB-ÖYEGM).