1. DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR
1.5. Çok Uluslu Şirketler
Tekil şirketlerden ziyade çok uluslu şirketler modern çağın küresel
ekonomisinin belirleyicilerinden biridir.25 Bu nedenle ÇUŞ’ların sayısı günden güne
artmaktadır. ÇUŞ’ların sadece sayısal olarak yoğunluğu değil, aynı zamanda kaynakları ve vardıkları ülkeler açısından da çeşitlilikleri artmaktadır. DYY’ler ÇUŞ’ların aktivitelerinin tek göstergesi değildir. Çünkü DYY’ler şirket varlıklarının sahipliğini esas alır. Oysaki ÇUŞ’lar, coğrafi olarak dağılmış üretim ağları içinde çeşitli işbirlikleri yoluyla firmaların çok uluslu karmaşık işlemlerini
yansıtmaktadır.26
ÇUŞ tanım olarak, bir şirketin birden fazla ülkede sahipliği olmasa da,
koordinasyon ve kontrol gücüne sahip olan bir oluşumu ifade etmektedir.27 ÇUŞ’lar,
üç temel özelliğe sahiptirler:
Çeşitli süreçler ve üretim ağı içindeki işlemler üzerinde kendi içinde ve
farklı ülkeler arasında koordinasyon ve kontrol kabiliyetlerinin olması
Üretim faktörlerinin dağılımında ve devlet politikalarında coğrafi
farklılıkların avantajlarını kullanabilme kabiliyetlerinin olması
Coğrafi esnekliklerinin olması
ÇUŞ’lar genellikle kapitalist girişimlerdir. Dolayısıyla kapitalizmin temel
kurallarına göre davranırlar.28 Bu kuralların içinde özellikle kâr elde etme güdüsü
ağır basmaktadır. Bunun yanı sıra pazar paylaşımı, firmayı büyütme ve sektör lideri konumuna gelme gibi güdüleri de vardır.
Önemli bir sermaye kaynağı ve sermaye transfer kanalı olan ÇUŞ’ların dört farklı türü bulunmaktadır. Bunlar; doğal kaynak arayanlar, pazar arayanlar, etkinlik arayanlar ve stratejik varlık ve kapasite arayanlar şeklindedir.
ÇUŞ’ların performans, teknoloji, üst düzey fonksiyonlar ve esneklik
başlıkları altında dört amacı bulunmaktadır.29
25 a.g.e.: 199 26 a.g.e.: 199 27 a.g.e.: 199 28 a.g.e.: 199 29 a.g.e.: 275
17
17
Performans: Kâr maksimizasyonuna erişmek, hisse değerini artırmak,
maliyet minimizasyonu sağlamak,
Teknoloji: Farklı coğrafi bölgelerde firmanın ihtiyacı olan Araştırma-
Geliştirme (AR-GE) faaliyetlerini yürütmek, gerekli teknolojilere erişim sağlamak,
Üst düzey fonksiyonlar: Firmanın ana merkezini ve üstlendiği
fonksiyonları optimal bir çizgide tutan tüm üst düzey işlemlerin doğru bir şekilde konumlanmasını sağlamak,
Esneklik: Kârını optimal seviyeye taşıyacak ve değişen koşullara karşı
firmanın üretim ağının coğrafi dağılımını değiştirebilecek bir esnekliğe sahip olmak.
ÇUŞ’larla rekabetçilik arasında önemli bir bağ vardır. ÇUŞ’lar ülkelerin rekabetçiliğini yükseltecek itici güçtür. Bu nedenle ülkelerin ekonomik performansları için önemlidir. ÇUŞ’ların katkılarıyla ülkelerin üretim kapasitesinin artması, pazarlarının genişlemesi ve değişen ekonomik koşullara adaptasyonu sağlanmaktadır. Sermaye, yenilikçilik, teknoloji, yetişmiş insan gücü ve etkili organizasyonel ve yönetsel tecrübelerin hepsi firmaların rekabetinde önem taşımaktadır. Kalkınma sürecinde yarattıkları bu olumlu katkıların yanı sıra, olumsuz etkileri de olabilmektedir. Yurtiçi yatırımların önemli olduğu GOÜ’ler için ÇUŞ’ların ülkeye girişiyle birlikte, yabancı ortaklıklar tarafından yerli firmaların
dışlanması (crowding-out) durumu gündeme gelebilmektedir.30
ÇUŞ’lar, dünya mal ve hizmet ihracının üçte ikisini gerçekleştirmektedir. Uluslararası ticaretin büyük kısmını da ana şirket ve ona bağlı şirketler arasında yapılan ticaret oluşturmaktadır. 1970 yılında ÇUŞ’ların sayısı yalnızca 7 bin iken, 2000 yılında 50 bine, 2006 yılında ise 80 bine yükselmiştir. Günümüzde ise 1 milyon
iştiraki bulunan 100 binden fazla ÇUŞ bulunmaktadır.31 Bu şirketler, Tablo 1.4’de
görüldüğü gibi birçok ülkenin GSYH’lerinde önemli bir paya sahiptir.
30 ÇUŞ’ların genel özellikleri ve ekonomik etkilerine ilişkin özet tablo EK 1’de yer almaktadır. 31 Bjorklund,, 2014: xxxvi
18
18
Tablo 1.4. Global 500 Listesindeki İlk 10 Çokuluslu Şirket ile Menşei Oldukları Ülkelerin GSYH’ları İçindeki Payı
Şirket Sektör
Kazanç (Milyon
Dolar) Ülke
GSYH’deki Payı (%) (2013)
1 Wal-Mart Stores Perakende 476.294 ABD 2,83
2 Royal Dutch Shell Petrol 459.599 Hollanda 53,9
3 Sinopec Petrol 457.201 Çin 4,8
4
China National
Petroleum Petrol 432.007 Çin 4,6
5 Exxon Mobil Petrol 407.666 ABD 2,4
6 BP Petrol 396.217 İngiltere 15,7
7 State Grid
Elektrik
Enerjisi 333.386 Çin 3,5
8 Volkswagen Otomotiv 261.589 Almanya 7,2
9 Toyota Otomotiv 256.454 Japonya 5,2
10 Glencore Madencilik 232.694 İsviçre 35,8
Kaynak: Fortune, 2014; IMF veri tabanı, 2013 http://fortune.com/fortune500/
http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weoselagr.aspx
Bir şirketin ÇUŞ haline gelmesi için iki yol bulunmaktadır:
(i) Tamamen sıfırdan yeni bir tesis kurmak (sıfırdan yatırım-greenfield
investment)
(ii) Diğer ülkedeki bir veya birden fazla firmayla birleşmek veya bu
kuruluşları devralmak
Bu iki mekanizmanın toplam DYY’lerin artışına katkısını tam olarak ölçmek mümkün değildir. Ancak ÇUŞ’lar ev sahibi ülkede eğer sıfırdan yatırım yapar ise, yeni iş alanları yaratır. Sermaye stoku, çıktı artışı ve istihdam sağlar.
19
19
Son dönemlerde çok uluslu üretimin büyük bir kısmı, sıfırdan yatırımdan ziyade, BveS şeklinde gerçekleşmektedir. Kamu teşebbüslerinin yabancı yatırımcılara satışını da kapsayan BveS’ler, Latin Amerika, Merkez ve Doğu Avrupa
ve Yükselen Asya32’da oldukça yaygındır.
BveS’lerin ev sahibi ülkeye giriş şekli şöyledir:33
Yatay birleşme: Aynı endüstrideki firmalar arasında gerçekleşir.
Genellikle firmalar arasında yatay birleşme görülür.
Dikey birleşme: Müşteri-arz eden veya alıcı-satıcı arasında gerçekleşir.
Kümeleşme birleşme: Faaliyetleri arasında ilişki bulunmayan iki
işletmenin birleşmesi şeklinde gerçekleşir.
Birleşme ve özelleştirme yoluyla yapılan DYY’lerin ise ev sahibi ülkeye katkısı sıfırdan yatırımlar kadar belirgin değildir. Ancak var olan firmaya ilave
rekabet gücü katıyorsa ev sahibi ülke için yararlı olabilmektedir.34 Bu tür DYY’ler
ev sahibi ülkenin mevcut teknolojisinin ve yönetim kalitesinin yükselmesine veya yeniden yapılandırılmasına katkı sağlayabilmektedir. Örneğin Tayland’da çok sayıda BveS’ler ticari araç ihracatı yoluyla ülke rekabetini artırmıştır. Latin Amerika’da BveS’ler telekomünikasyon gibi özelleştirilen kamu hizmetlerinin modernizasyonunda önemli bir rol oynamıştır. Dolayısıyla BveS’lerin yararları hakkında net bir şey söylemek mümkün değildir. Ülkelerin durumlarına ve koşullarına bağlı olarak değişmektedir.
BveS’ler yabancı yatırımcıya ise iki avantaj sağlamaktadır. İlk olarak daha hızlı piyasa girişi ve şirkete ait varlıklara daha hızlı ulaşma imkânı tanımaktadır. İkinci olarak, iki şirketin kaynaklarının birleşmesini sağlamaktadır. Birleşme sayesinde firmalar, birbirini tamamlayan kapasite artışıyla birlikte inovasyon ve yeni teknolojiye erişme maliyetlerini paylaşabilmekte ve rekabetçilik düzeylerini yükseltebilmektedir.
32Aralarında Çin, Hindistan, Endonezya, Malezya, Mongolia, Pakistan, Sri Lanka ve Vietnam’ın da bulunduğu
29 Asya ülkesini kapsamaktadır. 33 UNCTAD, 2000: 10
20
20
BveS’ler genellikle kalkınmada daha az etki yaratmaktadır.35 İlk olarak
BveS’lerde, genellikle döviz kurunun oynak olduğu ve verimliliğin az olduğu durumlarda sıfırdan yatırımlara kıyasla sermayenin kolaylıkla dışarıya çıktığı görülmektedir. İkinci olarak, Brezilya’nın telekomünikasyon ve otomotiv sektörlerindeki satın almalarda görüldüğü gibi yerel ticaretteki rekabet ve yenilikçilik kapasitesine olumsuz etkide bulunabilmektedir. Bu durum satın alınan firmalarda düşen AR-GE aktivitelerinden kaynaklanmaktadır. Üçüncü olarak, gelişmiş ülkelerin de dahil olduğu pek çok ülkede, BveS’ler istihdam üzerinde olumsuz etki yaratabilmektedir. Son olarak, BveS’ler özellikle hizmetler gibi ticareti yapılamayan ürünler için yurtiçi piyasada rekabetçi firma sayısını önemli derecede azaltırsa, rekabet karşıtı bir durum da yaratabilmektedir.
Ev sahibi ülke ekonomisine etkileri bakımından sıfırdan yatırım ile BveS’ler
arasındaki farklar şöyledir:36
İster BveS ile ister sıfırdan yatırımla gelsin, her iki yatırım da ev sahibi
ülkeye yabancı kaynak aktarmaktadır. Ancak, BveS yoluyla sağlanan finansal kaynak, her zaman ek üretim kaynağı olarak aktarılmaz. Ancak sıfırdan yatırımla gelen sermaye, üretim kaynağına aktarılır. Bu nedenle aynı miktarda gelse bile BveS’ler ile gelen DYY, sıfırdan yatırıma göre daha az verimli yatırımdır.
BveS’ler ile gelen DYY’ler sıfırdan yatırımlara kıyasla yeni ve daha iyi
teknolojilere veya becerilere daha az transfer edilmektedir. Dahası, BveS’ler doğrudan yerel üretim veya fonksiyonel aktiviteleri (AR-GE) azaltabilmekte ya da sona erdirebilmektedir. Sıfırdan yatırım ise direkt olarak teknolojik varlıkları ve kapasiteyi azaltmamaktadır.
BveS’ler ev sahibi ülke istihdamını genellikle değiştirmemektedir.
Çünkü BveS’ler ile yeni üretim kapasitesi yaratılmamaktadır. Hatta işten çıkarmalara bile neden olabilmektedir. Sıfırdan yatırım ise ülkeye geldiğinde yeni istihdam yaratmaktadır.
35 a.g.e.: 40
21
21
BveS’ler yoluyla DYY, piyasa yoğunluğunu (market concentration)37
artırabilmekte ve ev sahibi ülkede rekabet karşıtı sonuçlar yaratabilmektedir. BveS’ler rekabeti azaltmak ve hatta bertaraf etmek için kasıtlı olarak kullanılabilmektedir. Buna karşın sıfırdan yatırım, var olan firma sayısını artırmakta ve direkt olarak piyasa yoğunluğunu artıran bir etki yaratmamaktadır.
Ancak dikkat edilmesi gereken husus, bu etkilerin uzun vadede ortadan kalkabileceği ihtimalidir. Uzun vadede BveS’ler de sıfırdan yatırımlar kadar üretimi artırabilmekte, yeni ve daha iyi teknolojilerin transferini sağlayabilmekte ve istihdam yaratabilmektedir. Bu nedenle her ülke, BveS’lerin ekonomilerinde yaratacağı etkiyi bütüncül bir şekilde göz önüne almalıdır. Sıfırdan yatırım veya BveS’ler arasında seçim yaparken ekonomilerin kendilerine özgü durumları ve kalkınma öncelikleri iyi değerlendirilmelidir. Büyüme ve kalkınma için endüstrilerin ve ekonomik aktivitelerin yeniden yapılanması gereklidir. Özellikle hızlı teknolojik değişimler ve artan küresel rekabet koşulları altında yeniden yapılanma önem arz etmektedir. BveS’lerin ekonominin söz konusu yeniden yapılanma üzerine etkisinin ne yönde olduğu hususuna dikkat edilmelidir. BveS’ler bu noktada, yeniden yapılanma için gerekli olan kaynağı sunma açısından önemlidir. Sıfırdan yatırımlar ekonomik yeniden yapılanmaya yardımcı olurken, yurtiçi girişimlerin korunmasında ise her hangi bir rol oynamamaktadır.
Özetle, her ülke kendine özgü koşulları ihtiyaçları ve kendi kalkınma hedefleri çerçevesinde kendi DYY stratejisinin değerlendirmesini yapmalıdır.
Ülkeler tercihlerini yaparken şunlara dikkat etmelidir:38
Normal koşullar altında sıfırdan yatırım ve BveS şeklinde yatırım
alternatifinin her ikisi de bulunuyorsa, GOÜ’ler için tercihi sıfırdan yatırımdan yana kullanmak daha faydalı olacaktır. Diğer şartlar eşit olduğunda (motivasyon ve kapasite), sıfırdan yatırım sadece kaynak ve varlık getirmemekte, aynı zamanda ek üretken kapasite ve istihdam da
37Piyasa yoğunluğu, bir piyasada firmaların sayısının ve bu firmaların toplam üretim içindeki paylarının bir
fonksiyondur. Piyasa yoğunluğunun artması fiyatların artmasına ve tüketicilerin refahının azalmasına neden olur.
2222
yaratmaktadır. BveS’ler de aynı kaynağı getirmekte ancak sıfırdan yatırımlar gibi ek kapasite yaratmamaktadır. Dahası, belirli türdeki BveS’ler piyasaya girdikleri zaman varlık satışı sonrası düşen istihdamdan yurtiçi teknoloji kapasitesinin yavaş ilerlemesine kadar pek çok riski de barındırmaktadır. Ayrıca BveS’ler rekabetçi firmaları bünyesine dahil ettiğinde piyasa yoğunluğu ve rekabet üzerinde de negatif etkiler yaratmaktadır.
İstisnai durumlar altında ise, BveS’ler (en azından belirli bir zaman
dilimi için) sıfırdan yatırımların sahip olmadığı faydalı bir rol de üstlenebilmektedir. Özellikle kriz dönemlerinde iflas riskinin yüksek olduğu ve alternatif bir DYY’nin olmadığı dönemlerde BveS’ler yoluyla gelen yabancı yatırım ülkeler için yardımcı bir rol üstlenebilmektedir. Büyük sermaye yoğun özelleştirmeler veya kapsamlı özelleştirme programları bu durumu açıklamaktadır. Çünkü bu dönemlerde yerel firmalar gerekli kaynağı ve diğer varlıkları (modern yönetim tecrübeleri ve teknoloji) yaratamamaktadır. Yoğun rekabet baskısı altında veya küresel piyasalardaki aşırı kapasite koşulları altında hızlı bir yeniden yapılanma ihtiyacı ev sahibi ülkeleri BveS’lere itebilmektedir. Böyle koşullarda BveS’lerin avantajı, mevcut kapasiteyi yeniden yapılandırmasıdır. Dolayısıyla ülkeler, BveS’lerdeki kısıtlamaları gevşetebilir, özellikle sıfırdan yatırımlar için uyguladığı teşvikleri BveS’lere doğru genişletebilir ve uygun BveS’leri çekmek için çaba gösterebilir.