Çekim modelinin uluslararası doğrudan yabancı yatırım akımları için

Son dönemlerde çekim modeli, DYY’lerde başvurulan bir yöntem haline gelmiştir. Brainard (1997), Braconier, Norbäck ve Urban (2005), Bergstrand (2008)

bu alanda yapılan çalışmalardan bazılarıdır.78 _{Yapılan çalışmalarda ticaret}

literatüründeki öneriler takip edilmiştir.

DYY literatüründe çekim modelinin standart değişkenleri haline gelmiş ev sahibi ülke ve kaynak ülke GSYH’ları ile uzaklık değişkenleri dışında farklı bağımsız değişkenleri modele dahil eden son dönem çalışmalardan öne çıkanlar Tablo 3.1’de yer almaktadır.

68

68

Tablo 3.1. Farklı Değişkenleri Çekim Modeline Dahil Eden Son Dönem Önemli Çalışmalar

Çalışmada Kullanılan Bağımsız

Değişken/Değişkenler Çalışmayı Yürütenler/Tarih

Fiziki ve Beşeri Sermaye Egger P., Pffaffermayr M., 2004a İşgücü

 Egger P., Pffaffermayr M., 2004a

 Bevan A., Estrin S., 2004

 Egger P., Pffaffermayr M., 2004b  Milner et al., 2004

Altyapı-Taşıma Ağı, Telefon Bağlantı Sayısı

 Egger P., Pffaffermayr M., 2004b  Roberto B., 2004

 Portes R., Rey H., 2005 Yatırım Riski ve Engelleri, Yabancı

Yatırımcıların Korunması Bevan A. A., Estrin S., 2004 Kültürel Benzerlik-Ortak Dil, Hukuk

Sisteminde Benzerlik Buch C. M. et al., 2003

Vergilendirme _ Egger P., Pffaffermayr M., 2004b _{Milner et al., 2004}

İkili Ticaret, Ekonomilerin Dışa Açıklığı

 Stone S. F., Jeon B. N., 2004

 Kumar A., Zajc K., 2003  Bevan A., Estrin S., 2004  Portes R., Rey H., 2005

İşsizlik Oranı  Roberto B., 2004

Uluslararası Kuruluşlara Üyelik

 Brenton P., Mauro F. D., Lucke M., 1999  Buch et al., 2003

 Kumar A., Zajc K., 2003

İşgücünün Eğitimi _ Kumar A., Zajc K., 2003 _{Egger P., Pffaffermayr M., 2004b}

Birim Emek Maliyetleri, Ortalama Ücretler Bevan A. A., Estrin S., 2004 Faiz Oranları Bevan A., Estrin S., 2004

Finansal Piyasaların Gelişmişliği Portes R., Rey H., 2005

69

69

DYY’leri analiz etmeye yönelik yapılan çekim modeli çalışmalarında bir takım engellerle karşılaşılmıştır. İlk olarak, ülke ikililerinin karşılıklı DYY akım değerlerine yalnızca seçilmiş ülkeler için ulaşılabilmiştir. Birçok çalışmada özellikle gelişmiş ülkelerin (OECD, Avro Bölgesi ülkeleri) veya tek bir bölgeye ait ülkelerin (BRIC) verileri kullanılmıştır. Sonuç olarak tüm dünya ülkeleri için DYY çekim modeli uygulamak imkânsız olarak görülmüştür. İkinci bir engel de DYY akımları tekil olaylara (büyük ölçekli BveS’ler gibi) karşı kırılgan bir yapıdadır ve bu durum, çekim modelini sekteye uğratabilecek düzensizliklere yol açabilmektedir. Bu nedenle DYY akımları yerine DYY stokları modele dahil edilmeye çalışılmıştır. Ancak, DYY stok değerleri kümülatif veriyi yansıttığı için bağımsız değişken olarak modele eklenmesi sakıncalıdır. Nitekim GSYH ve üretim faktörlerinin bir yıla ait veriler olduğu dikkate alınırsa model içinde uyumsuzluk da yaratabilecektir. Üçüncü ve son engel de DYY akım değişkenlerinin ters yatırım olarak adlandırabileceğimiz negatif değerlere sahip olmasıdır. Bu durum, çekim kanununun sürekliliğini sekteye uğratmaktadır.

Tüm bahsedilen bu zorluklara rağmen, son on yıldır DYY’lerde çekim modeli uygulanması oldukça popülerlik kazanmıştır. Kullanılan modellerde, ülkelerin ekonomik büyüklüğü standart olarak GSYH ile ölçülmüştür. DYY akımlarını ev sahibi ülke açısından değerlendirirsek, ev sahibi ülkenin yüksek GSYH’ya sahip olması ekonomik istikrara sahip olduğu algısı yaratmakta ve kaynak ülkenin bu ülkelerle yapacağı yatırım bağlarında güven teşkil etmektedir. Aynı zamanda kaynak ülkenin GSYH’si daha yüksek olan bir ülkede yatırım yapması pazar büyüklüğü açısından da avantaj yaratmaktadır. Yine yüksek nüfus ve yüksek kişi başı gelir, kaynak ülkenin bu ülkelere yatırım yapmasında pazar büyüklüğü açısından avantaj sağlamaktadır. DYY akımlarını kaynak ülke açısından değerlendirirsek, kaynak ülkenin yüksek GSYH’ye sahip olmasının daha fazla DYY yapmasına yol açması beklenmektedir. Bundan dolayı çekim modellerinde ekonomik büyüklük ve yüksek nüfusun arz ve talep koşullarından dolayı DYY üzerinde artırıcı bir etkiye yol açması beklenir.

Günümüzde uluslararası DYY akımlarını açıklamak için ekonomik büyüklük ve mesafeye ek olarak birçok farklı değişken, çekim modeli denklemlerinde

70

70

kullanılmaktadır. Böylece uluslararası ekonomilerde iki lokasyon arasındaki çekim gücünün direnci, çeşitli faktörler tarafından etkilenmektedir. Bu faktörler, ekonomik ve ekonomik olmayan faktörler olarak ikiye ayrılmaktadır. Ekonomik faktörler, iki lokasyonun ekonomik merkezleri arasındaki coğrafi mesafe, komşuluk, coğrafi lokasyonun genel karakteristik özellikleri (ada olması, kara ile çevrili olması), kültürel benzerlik (ortak dil, koloniyal bağlar), döviz kuru oynaklığı (ortak para, döviz kuru rejimi), tarife ve tarife dışı engeller, uluslararası kuruluşlara üyelik (serbest ticaret bölgeleri, gümrük birliği, ortak pazar, ekonomik ve parasal birlikler) ve altyapı kalitesi olarak sıralanabilir. Ekonomik olmayan faktörler ise düzenlemeler, politik uyuşmazlıklar ve çevresel engelleri kapsamaktadır. Bu faktörler eklendiğinde oluşan yeni denklem, genişletilmiş çekim modelleri (augmented gravity models) olarak adlandırılmaktadır.

Çekim modelinde kullanılan taşıma maliyeti uzaklıkla ölçülmektedir. Ticarette uzaklığın artması, taşıma maliyetlerini yükselteceği için ülkeler arasındaki ticaret

hacmini negatif etkilemektedir.79 _{Buna karşın bazı çalışmalarda uzaklığın DYY}

akımlarını pozitif yönde etkileyebileceği öne sürülmüştür.80 _{Bu yaklaşıma göre, iki}

ülke arasındaki uzaklık yüksek ise, ticaret azalacak ve DYY ticaretin ikamesi olacaktır. Buna karşın pek çok çekim modeli ampirik bulgularında DYY ile uzaklık arasında negatif ilişki olduğu da saptanmıştır. Özellikle uzaklık arttıkça iletişim maliyetlerinin de artması, DYY ve uzaklık arasındaki negatif ilişkinin temelini oluşturmaktadır. Fakat iletişim maliyeti olarak sadece uzaklık değerlendirilmemelidir. Bunun yanı sıra iki ülke arasında ortak dilin bulunması veya bulunmaması da iletişim maliyeti olarak değerlendirilmektedir. Buna göre, iki ülkenin dili ortak ise, bu durumda iletişim maliyeti düşeceği için DYY akımı artacak; buna karşın ayrı dillere

sahiplerse iletişim maliyetinin artmasından ötürü DYY akımı azalacaktır.81

Yatırımcı ve ev sahibi ülke arasındaki DYY akımını etkileyen diğer değişkenler ortak din, kolonyal bağlar ve ortak sınırdır. Söz konusu değişkenler

79 _{Helpman, Melitz ve Rubinstein, 2006: 23} 80 _{Markusen, 2004: 274}

71

71

kültürel yakınlık sağlaması dolayısıyla iki ülke arasındaki DYY akımlarını artırıcı faktörler olarak görülmektedir.

3.3. Doğrudan Yabancı Yatırımlar İçin Çekim Modelinin Kullanımı