Çin Borsası

Çin, son birkaç on yılda dikkat çekici bir ekonomik dalgalanma yaĢamıĢ olup hisse senedi piyasasının hızlı geniĢlemesi ve yüksek oynaklığı nedeniyle yoğun bir biçimde ilgi odağı olmuĢtur. Ayrıca gittikçe iyileĢen bir yasal sistem ve ticaret kuralları ile Çin’in sermaye piyasası uluslararası standarda ulaĢmıĢtır (Pan ve Mishra, 2018, s. 664). Çin borsalarının, yaklaĢık son on yılda, toplam piyasa değeri on katın

95

üzerine çıkmıĢ ve bu durum Çin’in tüm geliĢen borsalar arasında en büyüğü ve tüm ulusal borsalar arasında en büyük ikinci ülke olmasını sağlamıĢtır. Ayrıca bir dizi serbestleĢme politikasının ardından Çin borsaları da küresel ekonomiye adım adım entegre olmuĢtur. Bununla birlikte hızlı büyümeye ve Çin borsalarının kademeli olarak açılmasına rağmen diğer olgun borsalardan çok daha değiĢken olduğu görülmektedir (Yu, Fang ve Sun, 2018, s. 931-932). Bu kapsamda, Çin’in anakara bağlamında iki borsası bulunmaktadır. Bunlar: ġanghay ve Shenzhen borsalarıdır (Pan ve Mishra, 2018, s. 664).

ġanghay; hisse senetlerinin, hisse senedi ticaretinin ve borsaların ortaya çıktığı Çin’in ilk Ģehri olarak görülmektedir. Borsa iĢlemleri, 1860’lı yılların baĢlarında ġanghay’da baĢlamıĢtır. 1891 yılında, Çin’deki hisse senedi borsalarının ilk Ģekli olarak kabul edilen ġanghay Hissedarları Birliği (Shanghai Sharebrokers Association) kurulmuĢtur. Daha sonra 1920 ve 1921’de, sırasıyla ġanghay Menkul Kıymet Ürünleri Borsası (Shanghai Security Goods Exchange) ve ġanghay Çin Menkul Kıymet Borsası (Shanghai Chinese Security Exchange) faaliyete baĢlamıĢtır. 1930’larda ġanghay, hem Çinli hem de yabancı yatırımcıların hisse senetleri, borç senetleri, devlet tahvilleri ve vadeli iĢlem ticareti yapabildikleri Uzak Doğu’nun finans merkezi olarak ortaya çıkmıĢtır. 1946’da, Çin Menkul Kıymetler Borsası temelinde Shanghai Securities Exchange Co., Ltd. kurulmuĢ ancak üç yıl sonra 1949’da faaliyetlerine son verilmiĢtir. 1980’den beri Çin’in menkul kıymetler piyasası; ülkenin reform baĢlatması, politika geliĢtirmesi ve sosyalist piyasa ekonomisinin geliĢmesi ile birlikte değiĢikliğe uğramıĢtır. 1981 yılında hazine bonosu iĢlemlerine yeniden baĢlanmıĢtır. 1984 yılında ġanghay’da ve birkaç baĢka Ģehirde hisse senetleri ve iĢletme bonoları ortaya çıkmıĢtır. 26 Kasım 1990’da ġanghay Menkul Kıymetler Borsası (Shanghai Stock Exchange - SSE) ortaya çıkmıĢ ve 19 Aralık 1990’da resmi iĢlemlere baĢlamıĢtır. 28 yıllık hızlı büyümenin ardından SSE, hisse senetleri, tahviller, fonlar ve türev ürünler, dünya standartlarında değiĢim sistemi ve iletiĢim altyapısı ve etkili bir öz denetim sistemi ile kapsamlı bir borsaya dönüĢmüĢtür. Bu avantajlarla ġanghay Menkul Kıymetler Borsası’nın ölçeği ve yatırımcı sayısı hızla artmaktadır (Shanghai Stock Exchange, 2015).

1 Aralık 1990’da kurulan Shenzhen Menkul Kıymetler Borsası (SZSE), Çin Menkul Kıymetler Düzenleme Komisyonu (China Securities Regulatory Commission -

96

CSRC) denetiminde kendi kendini düzenleyen bir tüzel kiĢiliktir. Ayrıca menkul kıymet alım satımını organize etmekte, yönetmekte ve aynı zamanda yasalar, düzenlemeler, kurallar ve politikalar tarafından öngörülen görevleri yerine getirmektedir. SZSE’nin baĢlıca iĢlevleri: Menkul kıymet alım satımı için alan ve imkanları sağlamak, operasyonel kuralları formüle etmek, kayıtlanma uygulamalarını kabul etmek ve menkul kıymetlerin kayıtlanmasını sağlamak, menkul kıymet alım satımını organize etmek ve yönetmek, üyelerin gözetilmesini, denetlenmesini ve yönetilmesini sağlamaktır. Ayrıca kayıtlanan Ģirketlerin ayarlanması ve CSRC tarafından onaylanan Ģekliyle piyasa bilgilerinin ve diğer fonksiyonların yönetilmesi ve yaygınlaĢması, iĢlevlere dahil edilebilmektedir. SZSE, Çin’in çok katmanlı sermaye piyasası sisteminin geliĢtirilmesi, ulusal ekonomik geliĢimin ve dönüĢümün sağlanması ve ulusal bağımsız inovasyon stratejisinin desteklenmesi konularında kararlı bir tutum sergilemektedir. Bununla birlikte KOBĠ Kurulu (SME Board), Mayıs 2004’te açılmıĢtır. ChiNext piyasası Ekim 2009’da resmi olarak açılmıĢtır. Böylece SZSE; Ana Kurul, KOBĠ Kurulu ve ChiNext piyasını kapsayan çok katmanlı sermaye piyasası çerçevesini uygulamaya koymuĢtur. SZSE’nin ürünleri; hisse senetlerini, yatırım fonlarını ve tahvilleri kapsamaktadır. Ürün çeĢitleri arasında; A-hisseleri, B- hisseleri, endeksler, yatırım fonları, sabit getirili ürünler ve çeĢitlendirilmiĢ finansal türev ürünleri bulunmaktadır. SZSE, reel ekonomiyi desteklemede ve ülkenin ekonomik büyüme modelini dönüĢtürmede giderek daha önemli bir rol oynamaktadır. SZSE, 2000’den bu yana dünyadaki 30 büyük borsa ve finansal kuruluĢ ile mutabakat anlaĢmaları (Memorandum of Understanding – MOU) imzalamıĢ; sınır ötesi iĢbirliğini ve iletiĢimi geliĢtirmiĢtir. Aynı zamanda uluslararası menkul kıymet kuruluĢlarında aktif rol oynamaktadır. SZSE, hem Dünya Borsalar Federasyonu (World Federation of Exchanges - WFE) hem de Asya ve Okyanusya Borsalar Federasyonu (Asian and Oceanian Stock Exchanges Federation - AOSEF) üyesidir. Aynı zamanda, Uluslararası Menkul Kıymetler Komisyonları Organizasyonu’nun (International Organization of Securities Commissions - IOSCO) bağlı üyesidir (Shenzhen Stock Exchange, 2018).

Bu iki borsada iĢlem gören hisse senetleri A hisseler ve B hisseler olarak muhasebeleĢtirilmektedir. Ġki sınıflama arasındaki temel fark, birincisinin RMB cinsinden ölçüldüğü ve ikincisinin ise yabancı para cinsinden ölçüldüğüdür: ġanghay borsasında Amerikan Doları ve Shenzhen borsasında Hong Kong Doları olarak ölçülmektedir. A Hisseleri; iyi likidite olan adi hisselerdir ve kayıtlanan Ģirket

97

hisselerinin en büyük bölümünü oluĢturmaktadırlar. Ancak, anakara Çin’deki yerli yatırımcılar yalnızca A hisselerine yatırım yapabilmektedirler. B hisselerinin kısıtlamaları vardır: Yalnızca Hong Kong, Macau, Tayvan ve diğer ülkelerdeki yerli yatırımcıların bu hisselere yatırım yapmalarına izin verilmektedir. Bu düzenleme; 2001 yılına kadar, Çin hükümetinin çıkardığı ve geçerli döviz mevduatı olan Çin’deki yerleĢiklerin B hisselerine yatırım yapmalarını sağladığı zamana kadar yürürlükte kalmıĢtır. 2003 yılında, belirlenmiĢ yabancı kurumların A hisselerine yatırım yapmalarına izin verilmiĢtir. Diğer taraftan A hisseleri ve B hisseleri, gerçek hisse senetleri değildir; ticaret, elektronik faturalandırma yoluyla gerçekleĢmektedir (Pan ve Mishra, 2018, s. 664).

Shenzhen Komponent Endeksi (Shenzhen Component Index – SZCI), Shenzhen Menkul Kıymetler Borsası’nda temel endekstir (Zhang, Lai ve Lin, 2017, s. 52). ġanghay Kompozit Endeksi (Shanghai Composite Index – SHCI) ise ġanghay Menkul Kıymetler Borsası’nın gösterge endeksi olup (Lin, 2017, s. 347) bu borsadaki tüm hisse senetlerini ve Çin’in ekonomisini yansıtmaktadır (Duan vd., 2018, s. 1814). ġanghay Kompozit Endeksi, 19 Aralık 1990’da geliĢtirilen ve 100 baz değerinde kapitalizasyon ağırlıklı bir endekstir (Chen ve Hao, 2017, s. 345). ġanghay Kompozit Endeksi, Çin menkul kıymetler piyasasında fiyat değiĢikliklerine genel bir bakıĢ ve iĢleyiĢ durumu sunan Çin A-hisse piyasasının genel eğilimini tanımlamaktadır (Huang, Wan ve Huang, 2019, s. 1280). Bu endekste, dünyanın en hızlı büyüyen ve geliĢen menkul kıymetler piyasası olan Shanghai Menkul Kıymetler Borsası’nda kayıtlanan tüm A-hisse ve B-hisse senetlerinin günlük fiyat performansı takip edilmektedir (Chen ve Hao, 2017, s. 345).

Borsa, Çin Hükümeti tarafından düzenlemektedir. Bunun ana nedeni, finansal piyasaların istikrarını korumak ve aĢırı spekülasyonları önlemektir. Bu hedefe ulaĢmak için Çin Hükümeti iki politika uygulanmıĢtır. Bu politikalar: A hisse piyasasında “T + 1” ticaret kuralı ve B hisse piyasasında “T + 3” ticaret kuralı olarak ifade edilebilmektedir. A hisse senedi piyasasında bulunan yatırımcılar, bugün satın aldıkları hisseleri satmak istiyorlarsa bir sonraki iĢlem gününe kadar beklemek zorundadırlar. B hisse senedi piyasasındaki yatırımcılar ise hisselerini aldıktan sonraki üçüncü güne kadar beklemeleri gerekmektedir. Ġkincisi, Çin Hükümeti hisse senedi fiyatının alıĢ ve satıĢ fiyatları arasındaki farkı sınırlandırmaktadır. Bu durum; Ģimdiki günde bir

98

menkul kıymet fiyatındaki dalgalanmalar önceki gün kapanıĢ fiyatının % 10 üst veya alt limitini aĢamaması olarak ifade edilebilmektedir. Ayrıca her iki borsada da her gün dikkat çekici miktarlarda iĢlem hacmi ve değeri bulunmaktadır (Pan ve Mishra, 2018, s. 664).