Çeşitli konuları içeren diğer bilmeceler

Bilmecelerin konu bakımından zenginliği, onları sınıflandırmayı zorlaştırmaktadır. Bu grupta yukarıdaki tasnifte yer almayan ve çeşitli konuları içeren bilmece örnekleri yer almaktadır. Örnek:

Üstidin möldür yaġar, astidin qar? Üstünden dolu yağar, altından kar?

(Tügmen) (Değirmen)

Güldürleydu, pakaqlaydu, Gürülder çalkalanır,

Dan çoquydu, yèmeydu? Buğdayı gagalar, yemez?

(Tuluq taş) (Değirmen taşı)

Kündüzi ġicirlaydu, Gündüzleri gıcırdar,

Axşimi midirliyalmaydu? Akşamları kımıldayamaz?

(İşik) (Kapı)

Altun qoçqar müñgüzi, Altın koç boynuzu,

Boġa- maral tèrisi? Boğa koç derisi?

(Qara kigiz öy) (Kara keçe çadır)

Bir tal arġamçam bar, Bir tane urganım var,

Yiġsam yiġsam tügimes? Toplasam toplasam bitmez?

(Yol) (Yol)

178

2. 2. Uygur bilmecelerinin şekil ve yapı özellikleri

Bilmeceler, halk edebiyatının en kısa türlerinden biridir. Anonim olan bu ürünler kalıplaşmış bazı sözlerle başlar:

1. “Metel metel; mesel mesel; bilmece bildirmece; tap tapmaca” gibi türün adı anılarak başlayanlar,

2. “Benim bir oğlum var, benim bir kızım var” sözleriyle başlayanlar, 3. “Bir acayip nesne gördüm” diye başlayanlar,

4. “Ol nedir kim?” sorusu ile başlayanlar. 179 Bu ifadeler genellikle doldurmalı dizeler olup uyağa hazırlık amacıyla söylenmektedir.180

“Bilmecelerin çoğunda, aynı kalıp sözlerin yer aldığı görülür. Bunun sebebi, bilmeceyi soran kişinin farklı objelere ait bilmecelerdeki sözleri birbirine karıştırmış olmasına yahut benzer nesneler için benzer sözlere başvurulmasına bağlanabilir.”181 Benzer kalıplaşmış ifadelere Uygur bilmecelerinde de rastlarız: “Bir nersem bar (Bir nesnem var), Anisi…, balisi…(Anası…, yavrusu…), Biriniñ bir oġli, bir qizi bar (Birinin bir oğlu bir kızı var), Kündüzi… kèçisi…(Gündüzleri… geceleri…), Kiçikkine…(Küçücük…), Tèpişmaqu tèpişmaq (Bilmece bildirmece)”182 ifadeleri, Uygur bilmecelerinde sıkça geçen kalıplaşmış ifadelerdir.

Şekil itibariyle bilmeceler, manzum ve mensur bilmeceler olmak üzere ikiye ayrılır. Mensur bilmeceler bir cümle ya da birden çok cümleden oluşabilir. Bu tip bilmecelerde ahenk unsurları kısmen yer alır. Bazı bilmeceler karşılıklı konuşma biçiminde oluşur. Uygur bilmecelerinde mensur bilmeceler “héqayiliq ve hèsabliq tèpişmaqlar (hikâyeli ve hesaba dayalı bilmeceler)” da bu gruba dâhil edilmektedir. Bu tip bilmecelerde belli bir olay örgüsü, kişi, yer, zaman ve mekân gibi unsurlar da bulunur.

Manzum bilmeceler ise; genelde üç ve dört dizeli bilmecelerdir. Ancak daha çok dizeden de oluşabilir. “Bilmecenin kelime sayısı arttıkça nesirli de olsa, şiir dilinin ölçü, baş ve uyak vb. ögeleri metinde yer almaya başlar. Tüm nazımlı bilmeceler çoğu kez 7 ve 8 heceli dizelerden meydana gelirler; uyak şemaları iki dizelilerde “a a”, üçlülerde “a a a” ya da “a a b”, dörtlüklerde mani biçimine uygun olarak “a a b a”, daha çok

179

P. Naili Boratav, 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, 10.Baskı, İstanbul 2000, s.110.

180

Mehmet Yardımcı; Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri Aşık Şiiri Tekke Şiiri, Ürün Yayınevi, Dördüncü Baskı, Ankara 2002.

181

Doğan Kaya; Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Birinci Baskı, Ankara 2007, s. 169.

182

dizelilerde ikişer ikişer uyaklı “a a b b c c…” biçiminde olur. Uyak düzeninde bu kurallara uymayan bilmecelere de rastlanır.”183 Bilmecelerde genellikle yarım uyak ve redif kullanılır ve aliterasyonlara yer verilir. Az da olsa tam uyaklara da rastlanır.”184 Pek çok araştırmacı bilmecelerin şekil bakımından atasözlerine benzemesi üzerinde hem fikirdir. Uygur araştırmacılar da aynı düşüncededir. Bilmeceler, diğer pek çok halk edebiyatı ürünleriyle ilişkili görülmektedir ancak Uygur araştırmacılar en fazla atasözüne benzetmektedirler. Çünkü atasözleri de kısa ve öz bir anlatıma yer verir. “Öçke cañgal çöşeydu, toxu dañgal” yani “Keçi orman ormanı düşler, tavuk toprak keseği.” Bu bir atasözüdür.

“ Anisi şuk turidu, balilari çavak çalidu” yani “Anası sabit durur, evlatları alkış

çalar.” Bu ise bilmecedir. Yalnız anlam bakımından tümüyle de benzemezler. Atasözleri beli bir tecrübenin sonunda ortaya çıkan yargıları belirtirken; bilmeceler nesnelerin çeşitli özelliklerini tarif edip bunları buldurmaya yönlendirerek insanların zekâsını ölçer.”185

Bilmecelerin şekil özellikleri, onların manzum ya da mensur olması, cevaplarının tek bir nesneden ya da birden çok nesneden oluşması, kalıplaşmış ifadelerden faydalanıp faydalanmadığı gibi konuları içine alır. Uygur halk edebiyatı araştırıcılarından Ablimit Mehemmet bilmeceleri şekil bakımından şöyle tasnif eder: “1. Cümle şeklindeki bilmeceler.

2. Şiir şeklindeki bilmeceler. 3. Hikâyeli bilmeceler. 4. Hesaplı bilmeceler.”186

Uygur araştırıcılardan Mehemmetcan Sadik ise, bilmeceleri şekil bakımından daha farklı tasnif etmiştir:

“1. Geleneksel bilmeceler.(Bir ya da iki mısralık bilmecelerdir.) 2. Şiir şeklindeki bilmeceler.

3. Hikâyeli bilmeceler.(Hesap yapılan ve fikir yürütülen bilmeceler)”187

183

P. Naili Boratav; 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, 10.Baskı, İstanbul 2000, s.110.

184

Mehmet Yardımcı; Başlangıcından Günümüze Halk Şiiri Aşık Şiiri Tekke Şiiri, Ürün Yayınevi, Dördüncü Baskı, Ankara 2002, s. 89.

185

Osman İsmayil; Uyġur Xelq Égiz Edibiyatidiki Janirlar, Şincañ Yaşlar- Ösmürler Neşriyati, Ürümçi, s. 362.

186

Ablimit Muhemmet; Xelq Égiz Edibiyatidin Soal – Cavablar, Qeşqer Uyġur Neşriyati, Qeşger 2001. s. 133.

İki dizeden oluşan bilmeceler, aynı zamanda şiir şeklindeki bilmeceler arasına girdiği için, Sadik’in tasnifinde yanlışlık olduğu dikkat çekmektedir.

Bir başka Uygur araştırıcı Osman İsmayil, Uygur bilmecelerini şekil yönünden şu şekilde tasnif etmiştir:

“1. Cümle şeklindeki bilmeceler. 2. Şiir şeklindeki bilmeceler. 3. Hesap yapılan bilmeceler.

4.Hikâyeli bilmeceler.”188 şeklinde bir tasnif yapmıştır.

Gerek Uygur araştırmacıların tasnifleri gerekse diğer tasnifler göz önüne alındığında, Uygur bilmecelerini şekil yönünden şu şekilde sınıflandırmak mümkündür: 1.Manzum bilmeceler

a. İki dizeli bilmeceler b. Üç dizeli bilmeceler

c. Dörtlük şeklindeki bilmeceler

d. Beş ve daha çok dizeden oluşan bilmeceler. 2.Mensur bilmeceler

a. Cümle şeklindeki bilmeceler b. Hikâyeli bilmeceler