Greenhaus ve Beutell (1985) iş-aile çatışmasının üç türe ayrıldığını ileri sürmektedirler. Bu üç türe dayanarak iş-aile ve aile-iş çatışmalarına açıklama getirilmeye çalışılmıştır (Giray ve Ergin, 2006: 84). Bunlar zaman temelli çatışma, davranış temelli çatışma ve gerilim temelli çatışmadır (Greenhaus ve Beutell, 1985: 77).
36
1.4.1. Zaman Temelli Çatışma (Time-Based)
Zaman temelli çatışma öz olarak iş veya aile ile ilgili faaliyetlere ayrılan mevcut sürenin miktarı ile ilgilidir (Frone, Yardley ve Markel, 1997: 149). Bir role ayrılan zamanın başka bir role zaman ayırmayı zorlaştırdığı durumda zamana dayalı çatışma meydana gelebilmektedir (Carnicer vd., 2004: 468). Birden fazla role sahip olan bireylerin, bu rolleri gerçekleştirmeleri için zaman ve enerji harcamaları gerekmektedir (Senecal, Vallerand ve Guay, 2001: 176). Uzun ve esnek çalışma saatlerinin olması birden fazla sorumluluğu bulunan bireylerin zamanını bu rollere yayabilmesini güçleştirebilmektedir (Greenhaus ve Beutell, 1985: 77). Bu durum işten aileye olumsuz etki oluşturarak aile sorumluluklarını yerine getirmeyi engellemiş olurken; çocukların okul sorunu gibi bir durumla ilgilenilmesi, zamanın aile durumundan kaynaklı harcanması da aileden işe yönelik olumsuz etkilere neden olarak zamansal anlamda işteki performansı engellemiş olur (Yüksel, 2005: 303).
Bir rolün gerekliliklerine ayrılan zaman, başka rolün yerine getirilmesini zorlaştırır (Judge, Ilies ve Scott, 2006: 785). Bu nedenle zaman temelli çatışma için zamanın kısıtlı olmasının çatışmanın temel nedeni olduğu söylenebilir. İş alanına ait değişkenler aileye ait zamandan çalıyorsa iş-aile çatışmasından bahsedilebilir (Aras ve Karakiraz, 2013: 3). Tam tersi bir durumda ise aile-iş çatışmasından söz edilebilmektedir.
Zaman temelli çatışma iki şekilde olabilmektedir (Greenhaus ve Beutell, 1985: 78; Herst, 2003: 4; Özen ve Uzun, 2005: 131):
• Bireylerin işteki göreve ilişkin rolünü yerine getirirken fiziksel olarak başka bir rolün beklentilerini karşılayamaması,
• Bireyin fiziksel olarak bir görevin sorumluluklarını yerine getirmeye çalışırken diğer yandan başka bir rolden meydana gelen baskılardan ötürü aynı zamanda başka bir rolle ilgili sorumluluklarla zihinsel olarak ilgilenmeye neden olabilir.
Bireyler zamanın kısıtlı olduğu durumlarda, iş sorumluluklarından gelen taleplerin yarattığı zaman kısıtından dolayı çatışma yaşamaktadırlar. Çalışma saatinin süresi, mesai olup olmaması, vardiyalı çalışma ve düzeni iş-aile çatışmasının zaman yönü ile ilişkin olan etmenleridir (Giray ve Ergin, 2006: 85). Bunların dışında hafta sonu çocuğu ile sinema ya da maça gitmek için plan yapan bir anne ya da baba iş
37
yerinden gelen ani bir durumla hafta sonu çalışması gerektiğinde yaşayacağı iş-aile çatışması zaman esaslı olacaktır. Yine akşam eve geldiğinde işle ilgili bir rapor hazırlaması gereken anne ya da babanın çocuk bakımı ya da hastalık gibi nedenlerle yapamadığında yine zaman esaslı çatışma yaşayabilecektir (Atabay, 2012: 8). Aynı şekilde işte olduğu gibi aile sorumluluklarından gelen işlerin fazla olması da aile-iş çatışması olarak zaman temelli çatışmaya neden olabilecektir (Giray ve Ergin, 2006: 85).
Bireylerin örgüt içinde ayrı, aile içinde ayrı ve birden fazla rol üstlenmesi, zaman kaynağının sınırlı olması nedeniyle çatışmaktadır. Bireyler her bir rol için zamanını ve enerjisini harcamak zorundadır. Bu nedenle bir roldeki zaman ve enerjisi, diğer bir role ilişkin zaman ve enerjisinden almaktadır (Boloorizadeh, Tojari ve Zargar, 2013: 1404).
Sonuç olarak zaman baskısının iş-aile çatışmasında önemli bir neden olduğunu belirtmek mümkündür. Zaman baskısı çalışanlarda zorlamaya neden olarak stres ve bitkinlik gibi olumsuz duygular oluşturur. Bu duygular aile yaşantısına da yansır ve yükümlülükleri yerine getirmede güçlüklere neden olur (Akın, 2008: 151).
1.4.2. Davranış Temelli Çatışma (Behavior-Based)
Bir rolde gerekli olan belirli davranışların başka bir rolde beklenen davranışlara uymaması davranış temelli çatışmadır (Carnicer vd., 2004: 468). Diğer bir ifade ile bir role özgü davranışlar ile diğer role özgü davranışların uyumsuz olması durumudur (Demirbulat, 2014: 21). Bireylerden sahip oldukları rolün gerektirdiği davranışları göstermeleri beklenir. Kişi evinde iş yerindeki gibi, iş yerinde de evindeki gibi davranırsa sorun ve çatışma çıkabilir (Akın, 2008: 151; Atabay, 2012: 9). Örneğin iş alanında sert ve hırslı olması gibi davranışlar göstermesi gerekebilirken, aile ortamında ise uyumlu, pozitif davranışlar göstermesi beklenmektedir. Bu iki zıt davranış gösterimleri bir alandan diğer alana geçiş yaparken bireylerde gerginlik durumu yaratarak, roller arası çatışmaya neden olabilmektedir (Özen ve Uzun, 2005: 133; Aras ve Karakiraz, 2013: 3).
Davranışa bağlı çatışma bireyin iş ve aile rolünün gerektirdiği davranışların, bir diğer rolün gereği olan davranışlarla uyumsuz olduğu durumlarda yaşanmaktadır (Herst, 2003: 5). Diğer bir ifade ile bir davranışın bir rolden diğer role uygun ve doğru bir şekilde taşınamadığı zaman ortaya çıkmaktadır. Bu durumda bir rolün gereği olan
38
davranış, diğer rolün gereği gibi yerine getirilmesini güçleştirmektedir (Giray ve Ergin, 2006: 85; Judge, Ilies ve Scott, 2006: 785). Eğer bireyler bir rolden diğerine geçerken davranışlarındaki değişikliği uygun biçimde yapamıyorlarsa veya bir rolde yerine getirilen davranış diğer rolle olan uyumu sağlayamamakta ve uyumu güçleştirmekteyse davranış temelli çatışma yaşamaları muhtemeldir (Demirbulat, 2014: 21; Demircan ve Turunç, 2017: 50).
1.4.3. Gerilim Temelli Çatışma (Strain-Based)
Üçüncü bir iş-aile çatışması türü olan gerilim temelli çatışmanın, işte strese neden olan etmenlerin bireyde gerilim, sinirlilik ve öfke hali, yorgunluk, depresyon, hissizleşme, kaygı, endişe gibi birtakım belirtilere yol açabileceği ileri sürülmüştür (Greenhaus ve Beutell, 1985: 80; Vallone ve Donaldson, 2001: 216). Kişinin işten kaynaklı bu olumsuzlukları ailesine yansıtması durumunda ortaya çıkan çatışma türü gerilim temelli çatışmadır. Gerginlik temelli iş-aile çatışmasının işe ilişkin değişkenleri olarak rol belirsizliği, aşırı iş yükü, iş taleplerinin fazla olması ve iş arkadaşları ile etkileşimin kötü olması sayılabilir (Aras ve Karakiraz, 2013: 3). Benzer şekilde ev alanı ile ilişkili olarak da eş ile tartışma ya da çocuklar ile ilgili olarak yaşanan olumsuz bir durumun bireyde sinir durumu oluşturabilmesi sayılabilir. Her iki durumda da meydana gelen gerginlikler, diğer alana yansıyarak o alandaki rolde performans düşüklüğüne neden olabilmekte ve rolün gereği gibi gerçekleşmesine engel olabilmektedir (Güzel ve Özgül, 2014: 413).
Greenhaus ve Beutell (1985), çeşitli rol özelliklerinin bireylerde zorlanma veya sıkıntı yaratabileceğini ve bu durumun rollerin gereği gibi yerine getirilme durumunu ve istekliliğini bozabileceğini belirtmişlerdir (Frone, Yardley ve Markel, 1997: 149). Kinnunen ve Mauno (1998: 158) ise gerilim temelli çatışmayı bir roldeki gerilimin başka bir roldeki performansı etkilemesi şeklinde ifade etmişlerdir. Diğer bir ifade ile bireyin bir rolde yaşadığı gerginliğin diğer rol gösterimini etkilemesi, bir rolün diğer rolün gerektiği şekilde yerine getirilmesini zorlaştırmasıdır (Judge, Ilies ve Scott, 2006: 785). Özellikle iş yaşamındaki aşırı iş yükü, iş arkadaşları ile etkileşimin zayıflığı, kontrol yetkisinin yokluğu gibi olumsuz faktörler aile içi etkileşime ve performansa negatif sonuçlar doğurabilir (Fındık, 2016: 12-13). Aynı zamanda ailede yaşanan olumsuz duygular da iş verimliliğini ve performansını negatif etkileyebilir
39
(Netemeyer, Boles ve McMurrian, 1996: 401). Çünkü gerginlik, alınganlık, endişe ve yorgunluk diğer rollerin yerine getirilmesini güçleştirebilmektedir (Akın, 2008: 151).
Yukarıda da bahsedildiği üzere rollerin yarattığı baskıların uyumsuzluğu sonucu bireyde oluşan iş-aile çatışması türlerini Tablo 1’deki gibi göstermek mümkündür (Greenhaus ve Beutell, 1985: 78):
Tablo 1. İş-Aile Çatışması Türleri
İş Alanı Faktörleri Rol Baskısının Uyumsuzluğu Aile Faktörleri Açıklayıcı Baskılar Zaman: Bir role ayrılmış zaman, Açıklayıcı Baskılar
- Zaman Esaslı başka bir rolün gereklerini yerine - Zaman Esaslı
Çalışma Saati getirmeyi zorlaştırır. Küçük Çocuklar Çalışma Programı Çalışan Eş Esnek Olmayan İş Kalabalık Aile Vardiyalı İş
- Gerilim Esaslı Gerilim: Bir rolün ürettiği gerilim, - Gerilim
Rol Çatışması başka bir rolün gereklerini yerine Aile Çatışması Rol Belirsizliği getirmeyi zorlaştırır. Yetersiz Eş Desteği
- Davranış Esaslı Davranış: Bir rolde gerekli olan - Davranış
Gizlilik Ve Objektiflik davranış, başka bir rolün gereklerini Samimi Beklentiler Beklentileri yerine getirmeyi zorlaştırır.
Uyumsuzluk Sonuçları Roller
Kaynak: Greenhaus, J.H ve Beutell, N.J., 1985, s.78