ÇALIŞMA HAYATI VE SOSYAL GÜVENLİK HİZMETLERİ 2.7.1 GİRİŞ
2.7.4 ÇALIŞMA HAYATI
Çalışma koşulları, çalışanların bu koşullardan memnuniyeti ve elde ettikleri gelir, kişileri hem ekonomik açıdan hem de sosyal ve psikolojik açılardan etkilemektedir. Bu amaçla çalışma hayatı bölümünde, bölgede istihdam edilen nüfusun çalışma koşulları, iş güvenliği ve karşılaştıkları sorunlar incelenecektir.
2.7.4.1 Çalışma Koşulları, İş Güvenliği ve İstihdam
İller İşyeri sayısı Zorunlu Sigortalı Sayısı Ortalama Günlük Kazanç
Kadın Erkek Toplam Kadın Erkek Toplam
2008 2010
Amasya 3.939 4.507 25.542 5.649 31.191 38,54 35,88 38,06
Çorum 6.504 5.688 36.477 9.544 46.021 35,13 34,31 34,96
Samsun 15.440 14.541 84.982 25.913 110.895 39,62 37,82 39,20
Tokat 5.499 5.159 34.538 8.104 42.642 36,52 37,37 36,69
TR83 31.382 29.895 181.539 49.210 230.749 - -
-Tablo 2.7.4.1.1 İşyeri, Zorunlu Sigortalı Sayıları ve Ortalama Günlük Kazanç Şekil 2.7.3.3.2 Bölgede İlçe Bazında İşsizlik Oranları
Kaynak: YHGP, 2006
172
Bölgede işgücünün en çok istihdam edildiği sektör tarımdır. İl düzeyinde verilere sahip olduğumuz 2000 yılı istatistiklerine göre sanayi sektörü Samsun ve Çorum illerinde diğer sektörlere göre daha fazla istihdam olanağı sağlamaktadır. Tokat ve Amasya’da ise tarım ve hizmetler sektörü istihdam açısından öne çıkmaktadır.
Sosyal Güvenlik Kurumu’nun aylık bildirgesi alınan işyeri istatistiklerine göre 2010 yılında Amasya’da 4.507, Çorum’da 5.688, Samsun’da 14.541, Tokat’ta 5.159 işyeri bulunmaktadır. İşyeri sayılarının 2008 yılına kıyasla azaldığı görülmektedir. Bu işyerlerinde çalışan zorunlu sigortalı sayılarına bakıldığında Amasya’da 31.191, Çorum’da 46.021, Samsun’da 110.895 ve Tokat’ta 42.642 kişinin çalıştığı görülmektedir. 2008 yılına kıyasla zorunlu sigortalı sayısında artış gözlenmektedir.
Bölgede toplam zorunlu sigortalı çalışan sayısı 230.749 olup bu çalışanların ortalama kazançları
her ilde hem erkek hem kadınlar için Türkiye ortalamasının altındadır. Bölgedeki işyerlerinin büyük çoğunluğu küçük ölçeklidir. 1-9 kişi arasında çalışan sayısı olan işyeri sayısı Amasya’da 3.756, Çorum’da 5.376, Samsun’da 15.768 ve Tokat’ta 5.304’tür. Bölgedeki işletmelerin yüzde 86’sı 1-9 kişi arasında, yüzde 13,6’sı 10-99 kişi arasında ve yüzde 0,6’sı 100’den fazla çalışan sayısına sahiptir.
Bölgede kadın işgücü en çok tarım sektöründe, ikinci olarak hizmetler sektöründe istihdam edilmektedir. Ücretli, işveren, kendi hesabına çalışan, ücretsiz aile işçisi dağılımları incelendiğinde kadınların büyük çoğunluğunun ücretsiz aile işçisi (yüzde 62) olarak çalıştığı görülmektedir. İşveren veya kendi hesabına çalışan kadınların oranı (yüzde 7) ise düşüktür. Bununla birlikte, ortalama
Kişi1 2-3
TR83 13.479 10.086 5.406 2.233 3.144 829 617 354 152 37 7 3 0
Tablo 2.7.4.1.2 İşyeri Büyüklükleri, 2010
Kaynak: SGK, 2010 İstatistik Yıllığı, 2012 Şekil 2.7.4.1.1 İşyeri Büyüklükleri
Kaynak: 2010 Yılı Aralık Ayı İstatistikleri, 2012
173 günlük kazanç (Tablo 2.7.4.2.1) istatistiklerinden de görüleceği gibi çalışan kadınlar, erkeklere göre
daha az kazanç elde etmektedir.
Türkiye’de toplam çalışan nüfus için bu dağılıma bakıldığında ise ücretli veya maaşlı çalışanların oranı bölge oranlarının çok üstünde olsa da birçok gelişmiş ülkede daha yüksek olduğu görülmektedir.
Örneğin Türkiye’de yüzde 60 olan ücretli ve maaşlı çalışan oranı, ABD’de yüzde 93 ve Almanya’da yüzde 88’dir.
Tablo 2.7.4.1.3 Ücretli veya Maaşlı Çalışanlar (%), 2008
Kaynak: United Nations Economic Commission for Europe (Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu), 2010
İller Erkek İşçiler Kadın İşçiler
Kamu Özel Toplam Kamu Özel Toplam
Amasya 3.314 9.758 13.072 153 1.160 1.313
Çorum 2.635 19.544 22.179 109 2.614 2.723
Samsun 7.958 36.576 44.534 1648 5.837 7.485
Tokat 4.640 16.028 20.668 375 1.765 2.140
TR83 18.547 81.906 100.453 2285 11.376 13.661
Tablo 2.7.4.1.4 İşçi Olarak Çalışanların Cinsiyete Göre Sayıları, 2008
Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 2009
6%
Meslek Grubuna Göre İstihdam Edilenler
Kanun yapıcılar üst düzey
Şekil 2.7.4.1.2 Meslek Grubuna (ISCO_ 88) Göre İstihdam Edilenler ( 15 + yaş ), 2011
Kaynak: TÜİK, 2012
174
İller İşyeri Sayısı Sendikalı İşçi Sayısı
Kamu Özel Toplam Kamu Özel Toplam
Amasya 140 200 340 7.073 3.192 10.265
Çorum 178 470 648 5.352 4114 9466
Samsun 367 741 1.108 18.704 11.407 30.11
Tokat 205 229 434 9.242 5.479 14.721
TR83 890 1.640 2530 40.371 24.192 74.964
Türkiye 21.611 70.673 92.284 995.179 2.210.483 3.205.662
Tablo 2.7.4.2.1 İşyeri ve Sendikalı İşçi Sayıları, 2008
Kaynak: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, 2009
SGK’ya bağlı olarak bölgede işçi olarak çalışanların cinsiyetlerine bakıldığında büyük çoğunluğu erkeklerin oluşturduğu görülmektedir. Hem kamu hem özel sektörde toplam çalışanlar arasında kadın işçilerin oranı yüzde 12’dir.
Çeşitli sektörlerde çalışanların çalışma koşulları incelendiğinde sürekli ve düzenli iş olanaklarına sahip olan kişilerin sosyal güvenlik, çalışma koşulları ve düzenli olarak ücretlerini alma gibi konularda daha iyi şartlara sahip oldukları görülmektedir. Geçici işlerde çalışanlar ise daha az iş güvenliğine sahiptirler, düşük ücretlerle ve bazı durumlarda sigortasız olarak çalışabilmektedirler.
Yapılan araştırmalar, çalışanlar için en önemli sorunların sigorta primlerinin ve ücretlerin düzenli ödenmemesi olduğunu göstermektedir. Sigortalı çalışanların sayısı iş riskinin yüksek olduğu işyerlerinde artmaktadır (YHGP, 2006). Bununla birlikte meslek grubuna göre istihdam verileri incelendiğinde tarım ve hayvancılıkta çalışanların çoğunlukta olduğu ve diğer meslek gruplarında istihdam dengeli bir biçimde dağılmaktadır.
2.7.4.2 Sendikalar
Bölgede bulunan işyerlerinde çalışanlar arasında sendikalı çalışanların sayısı düşüktür. Özellikle küçük işyerlerinde çalışan işçilerde sendikalaşmanın daha az olduğu görülmektedir (YHGP, 2006).
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın 2008 Çalışma Yıllığı İstatistiklerine göre bölgede toplam 74.964 sendikalı işçi bulunmaktadır.
175
2.7.5 SOSYAL GÜVENLİK HİZMETLERİ
Sosyal güvenlik hizmetleri ile toplumda çalışan tüm bireyler için asgari bir gelir ve yaşam seviyesi sağlanması hedeflenmektedir. Sosyal güvenlik, sosyal yardım ve sosyal hizmetleri de içeren geniş bir anlama sahip olsa da ağırlıklı olarak sosyal sigortalar temelinde şekillenmiştir (DPT, 2007-1).
Bu bölümde bölgede sosyal güvenlik hizmetlerinden yararlanan/yararlanamayan nüfus ve sosyal güvenlik sistemleriyle ilgili sorunlar tespit edilecektir.
2008 itibariyle Bağ-Kur, SSK ve Emekli Sandığı’na tabi çalışanlar SGK çatısı altında birleştirilmiştir.
SSK, hizmet akdi ile çalıştırılanlar için; Bağ-Kur, bağımsız olarak kendi adına ve hesabına çalışanlar için ve Emekli Sandığı, kamu idarelerinde çalışanlar için sosyal güvenlik hizmetleri sağlamaktadır.
Türkiye genelinde SGK 2010 verilerine göre nüfusun yüzde 83’ü sosyal sigorta programları kapsamındadır. 16.196.304 kişi aktif çalışan, 9.518.648 kişi emekli, ve 35.582.708 kişi ise aile ferdi olarak sigorta kapsamındadır.
Sosyal güvenlik sisteminin yeterliliğini değerlendirmek için sosyal güvenliğin kapsadığı nüfusa bakmak gerekmektedir. Bölgede iller incelendiğinde sosyal güvenlik kapsamı dışında kalan nüfus oranının en fazla Çorum ve Samsun illerinde olduğu görülmektedir. Amasya ise sosyal güvenlik imkanlarından yararlanamayan nüfusun en az olduğu ildir. Emeklilerin toplam nüfusa olan oranının yüksek olması ise prim ödeyen nüfus üzerindeki baskıyı artırmaktadır. Bölgede bu oranın en yüksek olduğu il Amasya, en az olduğu il ise Tokat’tır.
Şekil 2.7.5.1 Türkiye Sosyal Güvenlik Kapsamındaki Nüfusun Dağılımı, 2010
Kaynak: SGK, 2012
Sosyal Güvenlik Kapsamının (Yeşil Kart Hariç) Toplam il
Nüfusuna Oranı (%)
2008 2010 2008 2010 2008 2010 2008 2010
Amasya 84,51 83,21 10.548 19.618 15,79 16,45 47,5 45,77
Çorum 79,59 82,11 19.481 13.200 12,83 14,29 48,49 48,26
Samsun 79,46 80,97 65.301 64.909 14,51 15,34 46,04 46,49
Tokat 81,11 77,76 17.331 33.726 10,95 12,00 52,81 49,65
Tablo 2.7.5.1 TR83 Bölgesi Sosyal Güvenlik Kapsamı, 2008-2010
176
Sosyal Güvenlik kapsamındaki dağılıma bakıldığında SSK’lı olanların yüzde 54 ile çoğunluğu oluşturduğu arkasından ise yüzde 28 ile Bağ-Kur’luların ve yüzde 18 ile Emekli Sandığı’na bağlı olan nüfusun geldiği görülmektedir.
Bölgede SGK kapsamında aktif çalışan sayısı toplamda 514.166’dır. Sosyal güvenlik kapsamındaki aktif çalışanların toplam il nüfusuna oranlarına bakıldığında Amasya (yüzde 20,98) en yüksek orana sahip il iken bu oranın en düşük olduğu il Tokat’tır (yüzde 16,11).
Şekil 2.7.5.2 TR83 Sosyal Güvenlik Kapsamındaki Nüfusun Dağılımı, 2010
Kaynak: SGK, 2012
Tablo 2.7.5.2 Sosyal Güvenlik Kapsamında Aktif Çalışan ve Aylık Alan Nüfus, 2008,2010
Amasya Çorum Samsun Tokat
Aktif Çalışan Kişi Sayısı
2008 2010 2008 2010 2008 2010 2008 2010
Emekli Sandığı 19.730 14.029 21.560 16.383 45.454 41.798 27.270 20.462 Bağ-Kur 18.804 17.548 29.822 32.498 81.630 79.902 37.222 31.666 SSK 31.198 38.660 49.099 55.841 105.182 118.000 43.264 47.380 Toplam 69.732 70.236 100.481 104.722 232.265 239.700 107.756 99.508 Aktif Çalışanların
Toplam il Nüfusuna Oranı(%)
21,22 20,98 18,28 19,56 18,9 19,13 17,36 16,11
Sosyal Güvenlik Kapsamında Aylık Alan Kişi
Sayısı
Emekli Sandığı 10.482 10.908 12.281 12.671 31.172 32.651 14.003 14.620 Bağ-Kur 19.731 20.389 18.706 20.205 45.591 49.193 19.764 22.176 SSK 21.687 23.788 39.532 43.655 101.616 110.326 34.180 37.361 Toplam 51.900 55.085 70.519 76.531 178.379 192.170 67.947 74.157 Emeklilerin
Toplam il Nüfusuna Oranı(%)
15,79 16,45 12,83 14,29 14,51 15,34 10,95 12,00
177 Sosyal güvenlik kapsamı dışında olan nüfusun büyüklüğü kayıt dışı istihdamın yüksekliğine işaret
etmektedir. Kayıtlı çalışanların gelirlerinin prime tabi olması ve işveren için bir yük oluşturması kayıt dışı istihdamı artırmaktadır.
Tablo 2.7.5.3 incelendiğinde 2011 yılında bölgede toplam 503.000 kayıt dışı çalışan ve 493.000 kayıtlı çalışan olduğu görülmektedir.
Şekil 2.7.5.3’ten görüldüğü gibi kayıt dışı istihdam TR83 Bölgesi’nde yıllar itibariyle azalma eğilimi gösterse de 2011 yılında kayıt dışı istihdam oranı hala yüzde 50,5’tir. Bölgede kayıt dışı istihdam oranının yüksek olması, tarım sektöründe çalışanlar (toplam istihdamın yüzde 45’i) içinde kayıt dışı çalışanların oranının yüzde 79 olmasıyla ilgilidir. Sanayide kayıt dışı istihdam yüzde 34, hizmetlerde ise yüzde 22’ye düşmektedir.
2012 yılına kadar Sosyal güvenlik sistemi kapsamı altında olmayan nüfusun, “3816 sayılı Ödeme Gücü Olmayan Vatandaşların Tedavi Giderlerinin Yeşil Kart Verilerek Devlet Tarafından Karşılanması Hakkında Kanun” ile tedavi hizmetlerinden yararlanması sağlanmaktaydı. 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda yapılan değişiklikle yeşil kart verilerek sağlık yardımından faydalananlar SGK’ya devredilmiş, yeşil kartı olanlar ve herhangi bir sağlık güvencesi bulunmayanların Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarına başvurarak gelir testine tabi tutulmaları sonucunda Genel Sağlık Sigortası kapsamında sağlık hizmetlerinden yararlanmaları mümkün olmaktadır. 2011 verileri incelendiğinde Bölgede yeşil kart sayısının nüfusa oranının en fazla olduğu ilin Tokat olduğu görülmektedir (yüzde 14,9).
Kayıtlı Değil Kayıtlı Toplam
2009 2010 2011 2009 2010 2011 2009 2010 2011
Tarım 475 366 360 43 60 93 519 426 453
Sanayi 58 60 60 72 81 115 130 141 175
Hizmetler 97 95 83 260 271 285 357 367 368
Toplam 630 521 503 375 412 493 1.005 934 996
Tablo 2.7.5.3 Sosyal Güvenlik Kurumuna Kayıtlılığa Göre İstihdam
Kaynak: TÜİK, 2012
Şekil 2.7.5.3 Kayıtlı ve Kayıt Dışı İstihdam Oranları
Kaynak: TÜİK, 2012 / Mahali İdareler Genel Müdürlüğü, 2010
178
Bölgede 65+ yaş grubundaki toplam nüfus 2011 yılı için 281.637’dir ve nüfusun yüzde 10,4’ünü oluşturmaktadır. Yaşlı bağımlılık oranı ise yüzde 15,5’tir. Yapılan nüfus projeksiyonlarına göre bu sayı 2023 yılında 356.072’ye çıkarak bu grup toplam nüfusun yüzde 13’ünü oluşturacaktır ve yaşlı bağımlılık oranı yüzde 21’e çıkacaktır. Nüfusun yaşlanacak olması ise sosyal güvenlik harcamalarını artıracaktır. Sosyal güvenlik hizmetleri ile ilgili yapılacak çalışmalarda 65+ yaş grubundaki değişimler göz önüne alınarak planlamaların yapılması gerekmektedir.