ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ DOKTORA TEZĠ

ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

DOKTORA TEZĠ

Amasya damızlık sığır yetiĢtiricileri birliğinin yöre çiftçilerine ekonomik etkilerinin analizi

TĠJEN ÖZÜDOĞRU

TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI

ANKARA 2010

Her hakkı saklıdır

TEZ ONAYI

Tijen ÖZÜDOĞRU tarafından hazırlanan “Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliğinin Yöre Çiftçilerine Ekonomik Etkilerinin Analizi” adlı tez çalıĢması 22/10/2010 tarihinde aĢağıdaki jüri tarafından oy çokluğu ile Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı‟nda DOKTORA TEZĠ olarak kabul edilmiĢtir.

DanıĢman: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL

Jüri Üyeleri:

BaĢkan: Prof.Dr.Gamze SANER, Ege Üniversitesi

Üye: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL, Karabük Üniversitesi

Üye: Prof.Dr. Bülent MĠRAN, Ege Üniversitesi

Üye: Doç.Dr. Erdemir GÜNDOĞMUġ, Ankara Üniversitesi

Üye: Doç.Dr.Halil FĠDAN, Ankara Üniversitesi

Yukarıdaki sonucu onaylarım

Prof. Dr. Orhan ATAKOL

Enstitü Müdürü

i

ÖZET

Doktora Tezi

AMASYA DAMIZLIK SIĞIR YETĠġTĠRĠCĠLERĠ BĠRLĠĞĠNĠN YÖRE ÇĠFTÇĠLERĠNE EKONOMĠK ETKĠLERĠNĠN ANALĠZĠ

Tijen ÖZÜDOĞRU Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL

Bu çalıĢmanın temel amacı, Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği‟nin, yörede geçimini süt sığırcılığından sağlayan iĢletmeler üzerine olan ekonomik etkilerinin analizinin yapılmasıdır.

AraĢtırmanın verileri, örnekleme yöntemi ile belirlenmiĢ olup, Amasya ili, Merkez, Merzifon, GümüĢhacıköy ve Suluova ilçelerinde geçimini süt sığırcılığı faaliyeti ile sağlayan, 5 BBHB ve üzeri hayvan varlığına sahip, ADSYB‟ne üye olan 81, üye olmayan 93 olmak üzere toplam 174 iĢletme ile yüz yüze görüĢmek suretiyle anket uygulanarak elde edilmiĢtir.

ĠĢletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarının ve ekonomik analizinde, çalıĢmanın amacı doğrultusunda iĢletmeler bir bütün olarak değil sadece süt sığırcılığı üretim kolu dikkate alınarak değerlendirilmiĢ, etkinlik ölçümleri Veri Zarflama Analizi (VZA) ile yapılmıĢtır. AraĢtırmada iĢletmeciler açısından daha karlı bir süt sığırcılığı için önemli olan faktörlerin ve ADSYB‟nden sağladıkları hizmetlerin öncelikleri Bulanık EĢli KarĢılaĢtırma Yöntemi kullanılarak belirlenmiĢtir.

AraĢtırma sonuçlarına göre, iĢletme arazisi varlığı üye olan iĢletmelerde üye olmayan iĢletmelere göre 2,2, mülk arazi varlığı 1,8, kiraya ve ortağa tutulan arazi varlığı 4,2, yem bitkisi ekim alanı 2,5 kat fazladır. BBHB varlığı üye olan iĢletmelerde 12,79, üye olmayan iĢletmeler de 6,72‟dir. BBHB‟ne düĢen aktif sermaye miktarı üye olan iĢletmelerde 14.350 TL, üye olmayan iĢletmelerde 13.389 TL‟dir. Birim süt maliyeti, üye olan iĢletmelerde, üye olmayan iĢletmelere göre %10,11 daha düĢüktür.

Üye olan iĢletmelerde tarımsal üretici örgütlerine üye olma oranı daha yüksektir. ADSYB faaliyet gösterdiği bölgede en büyük süt alıcısıdır. Birlik sadece üye olanların değil üye olmayanlarında sütünü almaktadır. Tüm iĢletme gruplarındaki iĢletmecilere göre, daha karlı bir süt sığırcılığı faaliyeti için en önemli faktörler yüksek süt fiyatı ve örgütlenmedir. Üye olan iĢletmelerdeki iĢletmecilerin %93,83‟ü gelirinin artmasında ADSYB‟nin rolü olduğunu düĢünmektedir. Üye olan iĢletmecilere göre, birlikten sağladıkları en önemli hizmet hayvansal destek ödemesidir.

Etkinlik analizi sonuçlarına göre, üye olan iĢletmeler bir birim sütü daha az girdi kullanarak gerçekleĢtirirken, üretim ölçeği yönünden de üye olmayan iĢletmelere göre avantajlıdır ve üye olan iĢletmelerin girdi kayıpları üye olmayan iĢletmelere göre azdır. %100 etkinlikle çalıĢan iĢletmelerin oranı üye olan iĢletmelerde %11,11, üye olmayan iĢletmelerde ise %4,3‟tür ĠĢletmelerdeki sağmal inek sayısının arttıkça kaynak kullanım etkinliğinin azaldığı, küçük iĢletmelerin daha etkin çalıĢtığı, iĢletmelerin kesif ve kaba yemi etkin kullanmadığı, daha az yem kullanan iĢletmelerin daha etkin çalıĢtığı belirlenmiĢtir.

Kullanılan hayvancılık destekleri göz önüne alındığında maliyet, üye olan iĢletmelerde %13,07, üye olmayan iĢletmelerde %6,56 oranında düĢmekte, brüt kar ise üye olan iĢletmelerde %12,81 üye olmayan iĢletmelerde %6,53 oranında artmaktadır.

Ekim 2010, 250 sayfa

Anahtar Kelimeler: Amasya, damızlık sığır yetiĢtiricileri birliği, süt sığırcılığı, ekonomik analiz, etkinlik

ii

ABSTRACT

Ph.D Thesis

Analysis of economic impacts of Amasya cattle breeders association on the local farmers Tijen ÖZÜDOĞRU

Ankara University

Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Agricultural Economics Supervisor: Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL

The main aim of this study is to analyse the economic impacts of Amasya Province Cattle Breeders Association (APCBA) on the local farms that make their living on cattle breeding. Study data are obtained by face-toface survey in 174 farms, of which 81 is members of the APCBA and 93 of them is not with using sampling method. These farms are located in Central, Merzifon, GümüĢhacıköy and Suluova counties of Amasya province and have 5 livestock unit(LU) and more .

In accordance with the aim of the study, farms are evaluated only in terms of dairy farming not all producing activities as a result of the economic analysis of the farms‟ annual activities. The measurement of efficiency is carried out by Data Envelopment Analaysis (DEA). The factors that are important for more profitable dairy farming and the priorities of the services provided by APCBA are determined by using Fuzzy Pairwise Comparison

With respect the results of the study, farm land in member farms is 2,2 times more than that of non members, owned land 1,8 times, the land that is rent and taken as a partner 4.2 times and the forage crops sowing area 2.5 times. LU in member farms is 12.79 and 6,72 in non-member ones. Active capital amount per LU is 14,350 TL in member farms, 13,389 in non-member ones. Unit milk cost is 10.11 % less in member farms than that of the non-member ones

The membership ratio is higher in the member farms than that of the non-member ones. APCBA is the biggest milk purchaser in their activity-area. The Association purchases not only their member‟s milk but non-member‟s milk. According to the farmers in all the farm roups, the factors that are for more profitable dairy farming are the higher milk price and occupational organization. The 93.83% of the farmeres in member farms think that APCBA has a role in raised incomes. According to the farmers in member farms, the most important service provided by the association is the payment of animal breeding support

As a result of cost efficiency analysis, the member farms produce one unit milk using less input, they are also more advantageous in scale of production than the–non-member farms and their input losses are less than that of non-member ones. There are the farms that work at 100 % efficiency in both of the farm groups but the ratio is 11.11% in member farms and 4.3% in non-member ones. Moreover, it is determined that the efficiency of resource become decreased, the small farms work more effectively, farms do not use concentrate feed and coarse fodder and the farms that use less feed work more effectively as the milk cow numbers get increased. Production inefficiency causes the excessive use of the 64% of the concentrate feed, 55% of the coarse fodder and 45 %of the milk cow number in the examined farms generally.

Given the animal support, cost is reduced by 13.07% in member farms and 6.56% in non-member ones, and gross margin is increased by 12.81% in member farms and 6.53 in non-member ones.

October 2010, 250 pages

Key Words: Amasya, cattle breeders association, dairy farming, economic analysis, efficiency

iii TEġEKKÜR

Doktora tezimin her aĢamasında yardımlarını ve güleryüzünü esirgemeyen, danıĢmanım Prof. Dr. Füsun TATLIDĠL (Ankara Üniversitesi)‟e, tez izleme komitesinde yer alan ve çok önemli katkılar sağlayan, Prof.Dr. Bülent MĠRAN (Ege Üniversitesi) ve Doç. Dr.

Erdemir GÜNDOĞMUġ (Ankara Üniversitesi)‟a, Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği BaĢkanı Güner ASLAN‟a , Murat CANÇOBAN‟a ve tüm birlik çalıĢanlarına, Dr. Onur ġAHĠN (DSYMB)‟e, anket sorularına sabırla cevap veren değerli üreticilere, özellikle anket uygulama aĢamasında olmak üzere yardımını esirgemeyen değerli eĢim Yrd.Doç.Dr. HaĢim ÖZÜDOĞRU (Gazi Üniversitesi)‟ya, çalıĢtığım kuruluĢ olan Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü Müdürlüğü yöneticilerine, çalıĢma arkadaĢlarıma ve tüm aileme teĢekkürü bir borç bilirim.

Tijen ÖZÜDOĞRU Ankara, Ekim, 2010

iv

KISALTMALAR DĠZĠNĠ

AB Avrupa Birliği

ADSYB Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği ADNKS Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi

BBHB BüyükbaĢ Hayvan Birimi

DSYB DSYMB

Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği

Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Merkez Birliği

DPT Devlet Planlama TeĢkilatı

EĠB Erkek ĠĢ Birimi

EĠG Erkek ĠĢ Günü

FAO Gıda ve Tarım Örgütü

GSÜD Gayri Safi Üretim Değeri

GSYĠH PDKA

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla

Prodüktif DemirbaĢ Kıymet ArtıĢı

TEDGEM TeĢkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü

TKB Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı

TÜĠK Türkiye Ġstatistik Kurumu

USDA Amerikan Tarım Bakanlığı

v

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZET ... i

ABSTRACT ... ii

TEġEKKÜR ... iii

KISALTMALAR DĠZĠNĠ ... iv

ĠÇĠNDEKĠLER ... v

ġEKĠLLER DĠZĠNĠ ... ix

ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ ... x

1. GĠRĠġ ... 1

1.1 Konunun Önemi ... 1

1.2 ÇalıĢmanın Amacı ... 4

1.3 ÇalıĢmanın Kapsamı ... 4

2. KAYNAK ÖZETLERĠ ... 6

3. MATERYAL VE YÖNTEM ... 15

3.1 Materyal ... 15

3.2 Yöntem ... 15

3.2.1 Ana kitlenin belirlenmesinde uygulanan yöntem ... 15

3.2.2 Anket hazırlama ve uygulama aĢamasında uygulanan yöntem ... 17

3.2.3 Verilerin analizinde kullanılan yöntem ... 18

3.2.3.1 ĠĢletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntem ... 18

3.2.3.2 Süt maliyetinin hesaplanmasında uygulanan yöntem ... 22

3.2.3.3 ĠĢletme etkinliklerinin belirlenmesinde ve üretici ile iĢletme özelliklerinin etkinlik üzerine etkisini ölçmede kullanılan yöntem ... 24

3.2.3.4 Desteklerin maliyet ve brüt kar üzerine etkisinin hesaplanmasında kullanılan yöntem... 28

3.2.3.5 Daha karlı bir süt sığırcılığı için önemli olan faktörlerin ve ADSYB’nden sağlanan hizmetlerin önceliklerinin belirlenmesinde uygulanan yöntem.. 28

3.2.3.6 Verilerin istatistik analizinde kullanılan yöntem ... 32

4. TARIMDA ÖRGÜTLENMENĠN ÖNEMĠ VE DAMIZLIK SIĞIR YETĠġTĠRĠCĠLERĠ BĠRLĠĞĠ ... 33

4.1 Tarımda Örgütlenmenin Önemi ... 33

vi

4.2 Türkiye’de Süt Sığırcılığının Durumu ve Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği.. 35

4.3 Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği’nin Faaliyetleri ... 43

4.3.1 Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği’nin gerçekleĢtirdiği ve devam eden projeleri ... 45

5. ARAġTIRMA ALANI HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER ... 56

5.1 Coğrafi Konum ... 56

5.2 Ġklim ve Meteorolojik Veriler ... 58

5.3 Agro-Ekolojik Bölgeler ... 59

5.4 Toprak Yapısı ... 60

5.5 Sosyal Yapı ... 61

5.5.1 Genel nüfus özellikleri ... 61

5.5.2 Eğitim durumu ... 62

5.6 Ekonomik Yapı ... 64

5.7 Tarım ... 66

5.7.1 Arazi varlığı ve kullanımı ... 66

5.7.2 Tarım arazilerinin kullanımı ... 67

5.7.3 Tarımsal üretim sistemi ... 68

5.7.4 Bitkisel üretim ... 72

5.7.4.1 Tarla bitkileri üretimi... 72

5.7.4.2 Sebze üretimi ... 74

5.7.4.3 Meyve üretimi... 76

5.8 Hayvancılık ... 77

5.8.1 Hayvan varlığı ... 77

5.8.2 Hayvansal üretim ... 78

6. ARAġTIRMA BULGULARI ... 81

6.1 ĠĢletmelerin Sosyo-Ekonomik Analizi ... 81

6.1.1 ĠĢletmelerde nüfus ve eğitim durumu ... 81

6.1.2 ĠĢletmecilerin yaĢı ve eğitim durumu ... 83

6.1.3 ĠĢgücü durumu ... 85

6.1.4 Arazi varlığı ve tasarruf durumu ... 88

6.1.5 Yem bitkileri üretimi ve kullanım durumu ... 90

6.1.6 Sermeye yapısı ... 92

vii

6.1.6.1 Aktif sermaye ... 92

6.1.6.1.1 Arazi (çiftlik) sermayesi ... 93

6.1.6.1.2 ĠĢletme sermayesi ... 97

6.1.6.2 Pasif sermaye ... 103

6.1.6.2.1 Öz sermaye ... 103

6.1.6.2.2 Yabancı sermaye ... 103

6.1.6.3 Sermayenin birim arazi ve büyükbaĢ hayvan birimine göre dağılımı ... 105

6.1.7 Süt sığırcılığı üretim faaliyetinin ekonomik analizi ... 106

6.1.7.1 Süt hayvanı varlığı ve süt üretimi ... 106

6.1.7.2 Ġnek baĢına ve bir litre süte düĢen yem miktarı ... 106

6.1.7.3 ĠĢletme masrafları ... 108

6.1.7.3.1 DeğiĢen masraflar ... 109

6.1.7.3.2 Sabit masraflar ... 112

6.1.7.3.3 Toplam iĢletme masrafları ... 114

6.1.7.4 Gayrisafi üretim değeri ... 118

6.1.7.5 Brüt kar... 119

6.1.7.6 Süt, PDKA ve gübre üretim maliyeti ... 120

6.2 ĠĢletmelerde Süt Sığırcılığı Faaliyetinin Genel Yapısı ... 122

6.2.1 ĠĢletmecilerin daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti hakkındaki düĢüncelerinin bulanık eĢli karĢılaĢtırma yöntemi ile analizi ... 140

6.3 Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği Hakkında Üyelerin GörüĢleri .... 144

6.3.1 Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliğine üye olan iĢletmecilerin birlikten sağladığı hizmetler hakkındaki düĢüncelerinin analizi ... 150

6.4 Tarımsal Desteklemeler ... 153

6.4.1 Hayvancılık desteklemeleri ... 153

6.4.2 Ġncelenen iĢletmelerde kullanılan hayvancılık destekleri ... 156

6.4.3 Hayvancılık desteklerinin süt maliyeti ve brüt kar üzerine etkisi ... 165

6.5 Etkinlik Ölçümleri ... 167

6.5.1 Etkinlik ... 167

6.5.1.1 Etkinsizlikten kaynaklanan kayıplar ... 171

6.5.1.2 ÇeĢitli faktörlerin etkinlik üzerine etkisi ... 173

6.5.1.3 ĠĢletmelerin etkin ve etkin olmama durumunu etkileyen faktörler ... 174

viii

7. TARTIġMA VE SONUÇ ... 176

KAYNAKLAR ... 199

EK 1 Anket Soruları ... 205

EK 2 Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği Ana SözleĢmesi ... 227

EK 3 Ġstatistiki Testler ... 244

ÖZGEÇMĠġ ... 246

ix

ġEKĠLLER DĠZĠNĠ

ġekil 3.1 A ve B arasında karĢılaĢtırma yapmak amacıyla kullanılan bulanık eĢleme ... 29 ġekil 5.1 Amasya ilinin coğrafi konumu ve idari bölünüĢü ... 56

x

ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ

Çizelge 4.1 Türkiye‟de sığırcılıkta sağılan hayvan sayısı süt üretimi ... 37

Çizelge 4.2 Türkiye‟de iĢletme geniĢlik gruplarına göre büyükbaĢ hayvan sayısı ... 38

Çizelge 5.1 Amasya iline ait meteorolojik veriler ... 59

Çizelge 5.2 Amasya ilinin agro-ekolojik alt bölgeleri ... 60

Çizelge 5.3 Amasya ilinin nüfusu ... 61

Çizelge 5.4 Amasya ilinde nüfusun ilçeler itibariyle dağılımı ... 62

Çizelge 5.5 Amasya ili eğitim ve öğretim durumu ... 63

Çizelge 5.6 Amasya Üniversitesi eğitim ve öğretim durumu ... 63

Çizelge 5.7 Amasya ilinde gayri safi yurtiçi hasıla ... 64

Çizelge 5.8 Amasya ilinde iktisadi faaliyet kollarına göre gayri safi yurtiçi hasıla ... 66

Çizelge 5.9 Amasya ili ve ilçelerinin arazi dağılımı ... 67

Çizelge 5.10 Amasya ili tarım alanlarının dağılımı ... 67

Çizelge 5.11 Amasya ili tarım alanlarının kuru - sulu oluĢuna göre dağılımı ... 68

Çizelge 5.12 Tarımsal sulamayı gerçekleĢtiren kurumlar ... 68

Çizelge 5.13 Amasya ilinde alt bölgeler ve üretim biçimine göre iĢletme sayıları... 69

Çizelge 5.14 Amasya ili arazi büyüklüklerine göre iĢletme sayıları ... 70

Çizelge 5.15 Amasya ili yılı tarla bitkileri ekiliĢ alanı, üretim miktarı ve değeri ... 73

Çizelge 5.16 Amasya ili sebze ürünleri ekiliĢ alanı, üretim miktarı ve değeri ... 74

Çizelge 5.17 Amasya ili sera alanları, üretim miktarı ve değeri ... 75

Çizelge 5.18 Amasya ili yılı meyve dikim alanları, üretim miktarı ve değeri ... 76

Çizelge 5.19 Türkiye ve Amasya ilindeki hayvan varlığı ... 77

Çizelge 5.20 Amasya ili hayvan sayısı, hayvansal ürünler miktarı ve değeri... 78

Çizelge 5.21 Türkiye ve Amasya‟da toplam süt üretimi ve çeĢitli türlerin payı ... 79

Çizelge 5.22 Amasya‟da kültür balıkçılığı yapan iĢletmeler ... 80

Çizelge 6.1 Nüfusun yaĢ grupları ve cinsiyete göre dağılımı ... 82

Çizelge 6.2 Nüfusun eğitim durumu ... 83

Çizelge 6.3 ĠĢletmecilerin yaĢı ... 84

Çizelge 6.4 ĠĢletmecilerin eğitim durumu ... 84

Çizelge 6.5 Aile iĢgücü varlığı ... 86

xi

Çizelge 6.6 Süt sığırcılığı üretim dalında kullanılan aile iĢgücü, yabancı iĢgücü ve

toplam iĢgücü varlığı ... 86

Çizelge 6.7 Aile iĢgücünün süt sığırcılığında çalıĢtığı gün sayısı ... 87

Çizelge 6.8 Süt sığırcılığında günlük iĢlere göre iĢgücü istekleri ... 88

Çizelge 6.9 Arazi mülkiyeti ve tasarruf durumu ... 89

Çizelge 6.10 ĠĢletme arazisinin sulama durumuna göre dağılımı ... 90

Çizelge 6.11 Yem bitkileri ekim alanı ... 91

Çizelge 6.12 Yem için kullanılan tarla bitkileri ekim alanı ... 91

Çizelge 6.13 Tarla bitkileri ve yem bitkileri verimi ... 92

Çizelge 6.14 Tasarruf Ģekillerine göre toprak sermayesi ... 93

Çizelge 6.15 Bina sermayesi ... 94

Çizelge 6.16 Barınak tiplerine göre ahır kapasiteleri ve BBHB baĢına düĢen alanlar .... 95

Çizelge 6.17 Ahırların tiplerine göre dağılımı ... 96

Çizelge 6.18 Arazi (çiftlik) sermayesi ... 96

Çizelge 6.19 Alet-makine sermayesi... 98

Çizelge 6.20 Hayvan sermayesi ... 99

Çizelge 6.21 Malzeme mühimmat (yardımcı maddeler) sermayesi ... 100

Çizelge 6.22 Para sermayesi ... 101

Çizelge 6.23 ĠĢletme sermayesi ... 101

Çizelge 6.24 Aktif ve pasif sermaye ... 102

Çizelge 6.25 Borçlar ve borç kaynakları ... 104

Çizelge 6.26 Yabancı sermayenin dağılımı ... 104

Çizelge 6.27 Sermayenin 1 dekara ve 1 BBHB‟ne düĢen miktarı ... 105

Çizelge 6.28 Sağılan hayvan sayısı, süt üretimi ve verimi ... 106

Çizelge 6.29 ĠĢletmelerde inek baĢına, BBHB‟ne ve 1lt süte düĢen yem tüketimi ... 108

Çizelge 6.30 DeğiĢen masraflar ... 110

Çizelge 6.31 Yem bitkileri değiĢen masrafları ... 111

Çizelge 6.32 Sabit masraflar ... 113

Çizelge 6.33 ĠĢletme masrafları... 116

Çizelge 6.34 Gayri safi üretim değeri ... 118

Çizelge 6.35 BBHB‟ne düĢen gayri safi üretim değeri ... 118

Çizelge 6.36 Net Kar ve Nispi Kar ... 119

xii

Çizelge 6.37 Brüt kar ... 120

Çizelge 6.38 Nispi SatıĢ Değerleri Yöntemi‟ne göre birim süt maliyeti ... 121

Çizelge 6.39 Üretici örgütlerine üye olma ve faydalanma durumu ... 124

Çizelge 6.40 Üretici örgütleri ile iliĢki sıklığı ... 125

Çizelge 6.41 Süt sığırcılığı deneyimi ... 126

Çizelge 6.42 Üye olan iĢletmelerde süt sığırcılığı ile ilgili tutulan kayıtlar... 128

Çizelge 6.43 Süt sığırcılığı ile ilgili kayıt tutmama nedenleri ... 130

Çizelge 6.44 Ortak kullanıma ait mera ya da otlaktan faydalanma durumu ... 130

Çizelge 6.45 Ortak kullanıma ait mera ya da otlaklardan faydalanma sıklığı ... 131

Çizelge 6.46 Silaj yapma durumu ... 132

Çizelge 6.47 Silaj yapmama nedenleri ... 132

Çizelge 6.48 Veterinerlik hizmeti alma durumu ... 133

Çizelge 6.49 Süt hayvanlarının temin edildiği yerler... 133

Çizelge 6.50 Sütün satıldığı yerler ... 134

Çizelge 6.51 Süt sığırcılığı ile ilgili teknik bilgi kaynakları ... 135

Çizelge 6.52 Süt sığırcılığı üretim faaliyeti ile ilgili sorunlar ... 136

Çizelge 6.53 Süt sığırcılığı üretim faaliyeti ile ilgili beklentiler ... 137

Çizelge 6.54 Süt sığırcılığından memnun olma durumu ... 137

Çizelge 6.55 Süt sığırcılığından memnun olmama nedenleri ... 138

Çizelge 6.56 Hayvanların sigortalı olup olmama durumu ... 138

Çizelge 6.57 Sigorta yaptırmama nedeni ... 139

Çizelge 6.58 Daha önce hayvan sigortası yaptırma durumu ... 139

Çizelge 6.59 Süt sığırcılığı ile ilgili bir sorun olduğunda öncelikli baĢvurulan yerler . 140 Çizelge 6.60 Üye olan iĢletmelerdeki iĢletmecilere göre daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için faktörlerin önem karĢılaĢtırması ... 141

Çizelge 6.61 Üye olmayan iĢletmelerdeki iĢletmecilere göre daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için önemli olan faktörler ... 142

Çizelge 6.62 DeğiĢken tanımlamaları ... 142

Çizelge 6.63 ĠĢletmecilerin daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için önemli olan faktörlere iliĢkin tobit analizi sonuçları ... 143

Çizelge 6.64.DSYB‟ye üye olmayan iĢletmelerin üye olmama nedenleri ... 144

Çizelge 6.65.DSYB‟ne üye olmayı etkileyen faktörler ... 145

xiii

Çizelge 6.66 ĠĢletmecilerin üye olma ve üye olmama durumunu etkileyen faktörler .. 146

Çizelge 6.67 ĠĢletmecilerin ADSYB‟ne üye olma Ģekilleri ... 146

Çizelge 6.68 ADSYB‟nin süt sığırcılığı ile ilgili beklentileri karĢılama durumu ... 147

Çizelge 6.69 ADSYB‟nin iĢletmecilerin beklentilerini karĢılamama nedenleri ... 147

Çizelge 6.70 ĠĢletmecilerin gelirinin artmasına neden olan ADSYB hizmetleri ... 148

Çizelge 6.71 ADSYB‟nin daha iyi hizmet verebilmesi için üye olan iĢletmecilerin önerileri ... 149

Çizelge 6.72 Üye olan iĢletmelerdeki iĢletmecilerin ADSYB‟nden sağladığı hizmetlerin önem karĢılaĢtırması ... 151

Çizelge 6.73 DeğiĢken tanımlamaları ... 151

Çizelge 6.74 ĠĢletmecilerin daha karlı bir süt sığırcılığı üretim faaliyeti için önemli olan faktörlere iliĢkin tobit analizi sonuçları ... 152

Çizelge 6.75 Türkiye‟de 2008 yılı kültür ırkı ve kültür ırkı melezi sığır yetiĢtiriciliği desteği ... 154

Çizelge 6.76 Türkiye‟de 2008 yılında süte verilen desteklemeler ... 155

Çizelge 6.77 Türkiye‟de 2008 yılında yem bitkileri üretimi desteği ... 156

Çizelge 6.78 Ġncelenen iĢletmelerde yem bitkileri üretim desteğinden faydalanma durumu ... 157

Çizelge 6.79 Ġncelenen iĢletmelerin aldığı yem bitkileri üretim desteği ... 157

Çizelge 6.80 Yem bitkisi üretim desteklerinin kullanıldığı yerler ... 158

Çizelge 6.81 Ġncelenen iĢletmelerin kullandığı hayvancılık destekleri ... 159

Çizelge 6.82 Hayvancılık desteklerinin kullanıldığı yerler... 160

Çizelge 6.83 Hayvancılık desteklerinin iĢletmecilerin üretime yönelik planlarını değiĢtirme durumu ... 160

Çizelge 6.84 ĠĢletmecilerin üretime yönelik planlarının değiĢme Ģekli ... 161

Çizelge 6.85 Yem bitkileri ekim alanlarının 2000 yılından bu yana artma durumu ... 161

Çizelge 6.86 Yem bitkileri ekim alanlarında 2000 yılından beri görülen artıĢ oranları ... 162

Çizelge 6.87 ĠĢletmecilerin destek ödemelerinde, baĢvuruda vs. karĢılaĢtığı sorunlar . 162 Çizelge 6.88 ĠĢletmecilerin hayvancılık desteklerinin daha etkin olması için önerileri 163 Çizelge 6.89 Suni tohumlama sonucu doğan hayvan varlığı ... 164

xiv

Çizelge 6.90 Suni tohumlama sonucu doğan hayvanlarda süt veriminde artıĢ olma

durumu ... 164

Çizelge 6.91 Süt fiyatları değiĢiminin iĢletmelerde üretim seviyesini etkileme durumu ... 165

Çizelge 6.92 Hayvancılığa yönelik destekler göz önüne alındığında hesaplanan süt maliyeti ... 165

Çizelge 6.93 ĠĢletmelerde süt maliyeti karĢılaĢtırması ... 166

Çizelge 6.94 Hayvancılık ve yem bitkileri destekleri göz önüne alındığında brüt kar . 166 Çizelge 6.95 ĠĢletmelerde brüt kar karĢılaĢtırması ... 167

Çizelge 6.96 ĠĢletmelerde etkinlik sonuçları ... 169

Çizelge 6.97 Etkin iĢletme sayıları ... 169

Çizelge 6.98 ĠĢletmelerde sağılan hayvan sayısına göre etkinlik sonuçları ... 170

Çizelge 6.99 ĠĢletme gruplarına göre etkinlik sonuçları ... 170

Çizelge 6.100 ĠĢletme gruplarına göre etkin iĢletme sayıları ... 171

Çizelge 6.101 ĠĢletme grupları ve etkinliğe göre sağılan hayvan sayıları... 171

Çizelge 6.102 ĠĢletmeler genelinde girdi kayıpları ... 172

Çizelge 6.103 ÇeĢitli faktörlerin ekonomik etkinlik üzerine etkisi... 173

Çizelge 6.104 ĠĢletmelerin etkin ve etkin olmama durumunu etkileyen faktörler ... 175

1 1. GĠRĠġ

1.1 Konunun Önemi

Hayvancılık sektörünün temel iĢlevi, gıda maddesi üretimidir. Hayvansal kökenli gıda maddelerinin, birçok üstün özelliğe sahip olduğu bilinmekte ve dengeli bir beslenmeden söz edebilmek için günlük protein ihtiyacının %40-60‟ının, hayvansal kökenli besin maddelerinden sağlanması önerilmektedir (Anonim, 2006).

Ġnsanların yeterli ve dengeli beslenmesinde önemli rolü bulunan hayvancılık sektörü ulusal geliri ve istihdamı artırmak, et, süt, tekstil, deri, kozmetik ve ilaç sanayi dallarına hammadde sağlamak ve dengeli kalkınmaya katkıda bulunmak, kırsal alandaki açık ve gizli iĢsizliği azaltmak ve önlemek, kalkınma ve sanayileĢme finansmanını öz kaynaklara dayandırmak, ihracat yoluyla döviz gelirlerini artırmak, göç olaylarını ve bunun ortaya çıkardığı sosyal sıkıntıları azaltmak ve önlemek gibi önemli ekonomik ve sosyal fonksiyonlara sahiptir.

Türkiye‟de hayvancılık, ulusal ekonomide ve tarım sektöründe önemli bir yere ve potansiyele sahip bulunmaktadır. Devlet Ġstatistik Enstitüsü tarafından 2001 yılında gerçekleĢtirilen Genel Tarım Sayımı Tarımsal ĠĢletmeler Anketi sonuçlarına göre;

Türkiye‟deki toplam iĢletme sayısı 3.076.650 iken, bitkisel üretim ve hayvancılık yapan iĢletme sayısı 2.074.479, yalnızca bitkisel üretim yapan iĢletme sayısı 929.582, yalnızca hayvancılık yapan iĢletme sayısı 72.629‟dur (Anonim, 2009f).

Türkiye‟de hayvansal üretim değerinin tarımsal üretim değeri içindeki payı 2008 yılında

%26,5 düzeyindedir. Toplam hayvansal üretim değerinin %42‟si ise sadece sütten sağlanmaktadır. Türkiye‟de 2008 yılı süt üretimi 12 milyar litre olup ve bu miktar Türkiye‟yi dünya sıralamasında 8 büyük süt üreticisi ülke konumuna yerleĢtirmektedir (Anonim, 2010a).

2

Üretilen toplam süt miktarının %92,2‟si inek, %6,1‟i koyun, %1,97‟si ise keçi ve manda sütüdür (Anonim, 2009g). GeliĢmiĢ ülkelerde olduğu gibi, Türkiye‟de de üretilen süt miktarının önemli bir kısmı inek sütünden oluĢmaktadır.

Toplam inek sütü üretiminin 2008 yılında %47,8‟ini kültür, %40,2‟sini melez, ve

%12‟sini yerli ırklardan sağlanmaktadır. Türkiye Ġstatistik Kurumunun 2006 yılında yaptığı Tarımsal ĠĢletme Yapı AraĢtırmasına göre; Türkiye‟de büyükbaĢ hayvanı bulunan iĢletmelerin %59,7‟si 1–4 hayvana sahipken bu iĢletmelerde bulunan hayvanların toplam büyükbaĢ hayvan sayısına oranı %21,6‟dır. Bu da büyükbaĢ hayvancılıkta iĢletmelerin oldukça büyük bölümünde hayvan varlığının az, dolayısıyla sürü büyüklüğününde çok küçük olduğunu göstermektedir. BüyükbaĢ hayvancılık yapan iĢletmelerde 1–49 baĢ hayvanı bulunan iĢletmelerin toplam hayvan sayısının %91‟ine sahip olması ise bu iĢletmelerin uzmanlaĢmıĢ hayvancılık iĢletmeleri dahi olsa büyük ölçekli olmadığını göstermektedir.

Küçük tarım iĢletmelerinin yapısal dezavantajlarının ortadan kaldırılması, ekonomik açıdan güçlendirilmeleri ve kırsal alanda sürdürülebilir kalkınmayı sağlayacak en önemli araçlardan biri üretici örgütleridir.

Türkiye hayvancılığında; iĢletmelerin küçük ölçekli olması, çevresel ve genetik nedenlerden kaynaklanan verim düĢüklüğü, finansman yetersizliği, pazarlama sorunları, hijyen ve kaliteye iliĢkin sorunlar, üreticilerin ürününü eder fiyata satamaması, girdi fiyatlarının ve dolayısı ile üretim maliyetlerinin yüksekliği, eğitim ve yayım hizmetlerinin yetersizliği ve üreticilerin bilgi ve teknoloji kullanımında yetersiz kalmaları gibi sorunları nedeniyle, üretimden pazarlamaya kadar olan süreçte, üreticilerin sorunlarına çözüm getirebilecek, birbirleriyle koordineli, güçlü ve ayakları üzerinde durabilen, teknik ve idari alt yapısı güçlendirilmiĢ örgütlerin oluĢturulması kaçınılmazdır. Türkiyede üreticilerin örgütlenmesi Ģimdiki haliyle, kooperatifler ve yetiĢtirici birlikleri Ģeklinde gerçekleĢmektedir.

Türkiye‟deki üretici birliklerinden biri olan Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birlikleri (DSYB) hakkındaki kanun tasarısı 8 Mart 1995 tarih ve 22221 sayılı Resmi Gazete‟de

3

yayınlanarak yürürlüğe girmiĢtir. DSYB; yetiĢtiricilerin kendi aralarında teĢkilatlanarak, üstün verimli hayvanların yetiĢtirilmesi için yurt içinde yetiĢtirilen ya da yurt dıĢından ithal edilen ırkların genetik potansiyellerinin geliĢtirilmesi, verimlerini arttırılması, bunların soy kütüğü ve verim kayıtlarının tutulması, hayvanlarla ilgili sağlık ve sigorta iĢlemlerinin yürütülmesi, üyelerinin eğitimlerinin sağlanması, ihtiyaçlarının temin ve tedariki ile ürünlerinin yurt içinde ve dıĢında pazarlanması, üretim maliyetlerinin düĢürülmesi ve ürünlerinin değerlendirilmesi için gerekli tesislerin kurulması ve iĢletilmesi amacıyla kurulan örgütlerdir.

Türkiye‟de süt sığırcılığının dolayısıyla hayvancılığın geliĢtirilmesi ve verimliliğin artırılabilmesi için yapılacakların baĢında ülkedeki mevcut süt sığırı varlığının genotip özelliklerinin iyileĢtirilmesi gelir. Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Merkez Birliği (DSYMB), bu amaçla gerek yurt içinde yetiĢtirilen gerek yurt dıĢından ithal edilen ve gerekse yerli ırkların genetik özelliklerinin geliĢtirilmesi için çeĢitli çalıĢmalar yapmaktadır. Bu çalıĢmaların değerlendirilmesi ve verimlilik düzeyleri üzerindeki etkilerinin ortaya konulabilmesi, Türkiye‟nin çeĢitli bölgelerinde, üstün verimli damızlık süt sığırı kullanarak süt sığırcılığı yapan iĢletmeler ile diğer iĢletmelerin süt sığırcılığı faaliyetlerinin karĢılaĢtırılması ile olanaklı olabilecektir. Bu nedenle, bu konuda yapılacak çalıĢmaların artırılmasıyla DSYB‟lerinin üretici faaliyetlerine etkileri ortaya konulabilecektir.

Bu araĢtırmada, çalıĢma alanı olarak, geleneksel ve modern süt sığırcılığı faaliyetleri yapan iĢletmelerin bir arada bulunduğu Amasya ili seçilmiĢtir. Amasya ili büyükbaĢ hayvan varlığı bakımından Türkiye hayvan varlığının yaklaĢık %1,2‟sini oluĢturmaktadır. Amasya‟da 2008 yılı verilerine göre, 132.677 adet sığır bulunmaktadır. Amasya‟da yetiĢtiricilerin kendi aralarında teĢkilatlanarak yüksek verimli damızlık süt sığırı yetiĢtirilmesi amacı ile 1998 yılında kurulan Amasya Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği (ADSYB) yürüttüğü projeler ve yaptığı çalıĢmalar ile bölge hayvancılığına katkıda bulunmaktadır. ADSYB‟ne, 2008 yılı temmuz ayı itibariyle 750 iĢletme, 6 Ģirket ve 25 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi üyedir.

4

ADSYB‟nin yöre çiftçilerine ekonomik etkilerinin analizinin yapıldığı bu araĢtırmanın sonuçları Amasya ili süt sığırcılığı yapısının ortaya çıkması bakımından yararlı olacak, birliğin bölge hayvancılığına olan katkılarının artırılabilmesi ve örgütlenmenin geliĢmesine yönelik politikaların saptanması için ıĢık tutacaktır.

1.2 ÇalıĢmanın Amacı

Bu çalıĢmanın temel amacı, ADSYB‟nin yörede geçimini süt sığırcılığından sağlayan iĢletmeler üzerine olan ekonomik etkilerinin analizinin yapılmasıdır. Bu temel amaca ulaĢmak için belirlenen alt amaçlar; süt sığırcılığı iĢletmelerinin yapısal özelliklerinin ortaya koyulması, fiziki girdi kullanım miktarlarının belirlenerek girdi kullanımındaki etkinliğin ölçülmesi, birim süt maliyetinin hesaplanması ve yapılan hayvancılık desteklemelerinin üretici gelirine olan etkisinin analiz edilmesidir.

1.3 ÇalıĢmanın Kapsamı

Bu çalıĢma 6 ana bölümden oluĢmaktadır.

ilk bölüm olan giriĢ‟te, Türkiye‟de hayvancılığın sosyo-ekonomik açıdan durumuna, hayvancılık sektöründe örgütlenmenin önemine ve DSYB‟nin yerine değinilmiĢtir.

Ġkinci bölümde, kaynak özetleri yer almaktadır. Bu bölümde süt sığırcılığı iĢletmelerinin ekonomik analizi ve örgütlenmenin süt sığırcılığı iĢletmeleri üzerine sosyal ve ekonomik etkilerini araĢtıran, ayrıca kullanılan analizlerle ilgili yerli ve yabancı kaynaklar incelenerek özetlenmiĢtir.

Üçüncü bölümde, araĢtırmada kullanılan materyal ve yöntem hakkında bilgi verilmektedir.

Dördüncü bölümde, tarımda örgütlenmenin önemine, Türkiye‟de süt sığırcılığının genel durumuna ve DSYB hakkındaki bilgilere yer verilmiĢtir.

5

BeĢinci bölüm, araĢtırma bölgesinin tanıtımı amacıyla, bölgenin nüfus, ekonomik, coğrafi ve tarımsal yapısı hakkında verilen bilgileri kapsamaktadır.

AraĢtırma bulguları adı altında yer alan altıncı bölümde, iĢletmelerin sosyo-ekonomik analizine, iĢletmelerde süt sığırcılığı faaliyetinin genel yapısına, ADSYB hakkında üyelerin görüĢlerine, tarımsal desteklemelere ve yapılan etkinlik ölçümlerine yer verilmiĢtir.

Son bölüm olan tartıĢma ve sonuç‟ta, tez çalıĢması ile elde edilen bulguların literatürdeki çalıĢmalar ile karĢılaĢtırılması ve öneriler yer almaktadır.

6 2. KAYNAK ÖZETLERĠ

Price ve Peters (1985), “Tarımsal Kooperatifler ve Çiftçiler” adlı çalıĢmalarında, kooperatif ortaklığı ve ortakların yönetime katılımı konusunda 400 Galili çiftçiden bilgi toplamıĢlar ve özellikle kooperatiflere katlımın tarım iĢletmelerinin performansına etkileri hakkındaki çiftçi görüĢleri üzerinde durmuĢlardır. Kooperatifleri çiftçiye girdi sağlayanlar ve ürünün alım satımı ile uğraĢan pazarlama kurumları olarak ikiye ayırmıĢlardır. Girdi kooperatiflerine katılan çiftçiler, bu kooperatiften sağladıkları faydaları azalan girdi maliyetleri, güvenilirlik gibi ekstra faydalar olmak üzere on madde de toplamıĢlardır. Pazarlama kooperatiflerine ortaklığın avantajları ise ürünlerin daha iyi fiyatla alınması ve zamandan tasarruf olarak belirlenmiĢtir.

Ġnan (1987), Tekirdağ ilinde yaptığı araĢtırmada, süt sığırcılığı iĢletmelerinin ekonomik yapısını incelemiĢ ve iĢletmeler için optimum iĢletme planları saptamıĢtır. ÇalıĢmada kültür ırkının hakim olduğu 110 iĢletmeden tabakalı örnekleme ile 48 iĢletme seçilmiĢ ve bu iĢletmeler büyüklüğüne göre, 1–5 baĢ, 6–10 baĢ 11-+ inek grubu olarak üç gruba ayrılmıĢtır. Bulgulara göre, inek baĢına yıllık süt verimi 2312 kg, günlük süt verimi 9,86 kg olup 1 kg kesif yemle elde edilen süt miktarı 1,71 kg olarak bulunmuĢtur.

ĠĢletmelerin %75,6‟sında traktör, %22,9‟unda sağım makinesi bulunmaktadır. Çiftçilere göre süt üretimini geliĢtirmede rol oynayan en önemli faktör, kaliteli fabrika yemidir.

Bunu, yüksek süt fiyatı, ucuz yem, süt fiyatlarında istikrar, kültür ırkları, iĢletme kredisi izlemektedir.

Tauer ve Belbase (1987), çalıĢmalarında, New York süt iĢletmelerinin teknik etkinlikleri 432 gözlem için 1984 yılı kayıtları kullanılarak “Frontier Production Function – Sınırlı Üretim Fonksiyonu” ve “Corrected Ordinary Least Squares - DüzenlenmiĢ Sıradan En Küçük Kareler” yöntemleri ile tahmin edilmiĢtir. ÇalıĢmada, bağımlı değiĢken olarak süt iĢletmelerinin toplam üretim değeri dikkate alınırken, üretim fonksiyonunun tahmininde 7 girdi dikkate alınmıĢtır. Bunlar, yabancı iĢgücü, aile iĢgücü, yem, alet-makine masrafları, hayvancılık harcamaları (suni tohumlama, veteriner vb), bina masrafları ve diğer masraflardır. ÇalıĢmanın sonucunda, iĢletmelerin

7

%69‟unun etkin olarak çalıĢtığı, iĢletme düzeyindeki iyileĢtirmelerle teknik etkinliğin artabileceği vurgulanmıĢtır.

Kumbhakar (1993), Utah‟ta, büyük, orta ve küçük ölçekli süt sığırcılık iĢletmelerinde, girdi fiyatlarındaki artıĢ-azalıĢ ile destekleme fiyatlarının azalmasının iĢletme kârlılığı üzerine etkisini araĢtırmıĢtır. Küçük ölçekli iĢletmelerin, orta ve büyük ölçekli iĢletmelere oranla daha az kârlı olduğu ve bu iĢletmelerin destekleme fiyatlarındaki dalgalanmalardan veya girdi fiyatlarındaki yükselmeden daha fazla etkilendikleri sonucuna varmıĢtır.

Nicholson vd. (1993), çalıĢmalarında Newyork ve Ontario süt sığırcılığı iĢletmelerinin karĢılaĢtırmalı olarak incelenmiĢler; ABD‟nin Newyork kenti ile Kanada‟nın Ontario kenti süt sığırcılığı iĢletmelerinin özellikleri, gelirleri, üretim maliyetleri, kârlılık ve etkinlik ölçütlerini karĢılaĢtırmıĢlardır. AraĢtırıcılar, inek baĢına süt üretimi ile iĢletme baĢına satılan süt miktarının Newyork süt sığırcılığı iĢletmelerinde daha yüksek olduğunu bulmuĢlardır. Bununla birlikte 45,4 kg sütten elde edilen gelirin Ontario‟da Newyork‟tan 3 dolar daha yüksek, iĢletme masraflarının 0.67-0.89 dolar (%8-6) arasında Ontarıo‟da daha yüksek, toplam maliyetlerin (sermaye faizi, iĢçilik, yönetim giderleri) Newyork süt sığırcılık iĢletmelerinde 5-6 dolar daha düĢük olduğunu tesbit etmiĢlerdir. Diğer yandan Newyork süt sığırcılık iĢletmelerinin iĢgücü kullanımında ve yem girdisi kullanımında daha etkin olduğu belirtilmiĢtir.

Saner (1993), Ġzmir yöresinde özellikle kültür ırkı ve melezlerine yer veren, pazara yönelik süt sığırcılığı yapan 109 iĢletmeyi beĢ büyüklük grubu altında inceleyen araĢtırmada, iĢletmeler teknik ve ekonomik yönden değerlendirilmiĢ, gerek bütünsel olarak, gerekse süt sığırcılığı üretim dalı bazında analiz edilmiĢtir. Süt sığırcılığı faaliyetlerinde iĢletmelerin genel olarak zarar ettikleri görülmüĢtür. Ancak 15–24 baĢlık üçüncü gruptaki iĢletmelerde süt sığırcılığı üretim dalının net çiftlik gelirinin pozitif olduğu ve süt maliyetinin daha düĢük olduğu belirlenmiĢtir. ĠĢletmelerin çeĢitli kriterlere göre baĢarı ve varyans analizleri yapılmıĢtır. Yapılan regresyon analizleri ile süt maliyetine ve karlılığa etki eden faktörler belirlenmiĢtir. Yörede süt sığırcılığının sorunları ortaya konularak çözümler getirilmeye çalıĢılmıĢtır. Gerek süt maliyeti ve

8

gerekse ekonomik ve mali rantabilite yönünden avantajlı olan 15–24 baĢlık üçüncü grubun Ġzmir yöresi için uygun iĢletme büyüklüğü olabileceği önerilmiĢtir.

ErkuĢ vd. (1996), çalıĢmalarında ithal süt hayvanları ve kültür melezi hayvanlar ile yapılan süt sığırcılığı faaliyetlerini Tekirdağ örneği çerçevesinde karĢılaĢtırmalı olarak analiz etmeyi amaçlamıĢlardır. AraĢtırma sonuçlarına göre, ithal damızlık hayvanlarla süt sığırcılığında birim hayvan baĢına gayri safi üretim değeri, kültür melezine oranla

%29,47 daha yüksek olarak tespit edilmiĢtir. Ġthal damızlık süt sığırcılığı iĢletmelerinde büyükbaĢ hayvan birimi (BBHB)‟ne düĢen net kar, saf hasıla ve rantabilite oranları kültür melezi iĢletmelerinden daha düĢük olarak bulunmuĢtur. Bu durum ithal damızlık süt sığırcılığı iĢletmelerinde üretim masraflarının nispeten yüksek olmasına bağlanmıĢtır.

Fidan (1996), Kütahya ilinde yaptığı araĢtırmada; Merkez ilçede pazara yönelik süt sığırcılığına yer veren tarım iĢletmelerinde toplam gayrisafi üretim değerinin

%68.49‟unu hayvansal üretimin oluĢturduğunu belirlemiĢtir. Ayrıca 1–8 baĢlık süt sığırcılık iĢletmelerinde toplam gelirin %60.88‟inin süt geliri, %37.51‟inin hayvan envanter kıymet artıĢı, %1.54‟ünün gübre gelirinden oluĢtuğu tespit edilmiĢtir. 9 baĢtan daha büyük iĢletmelerde ise bu oranlar sırasıyla %60.42, %37.91, %1.60‟tır.

Turan (1997), tarafından, süt sığırcılığı yapan tarım iĢletmeleri üzerine kooperatifleĢmenin etkileri, ÇerkeĢ ilçesi örneği çerçevesinde analiz edilmiĢtir.

ÇalıĢmada kooperatife ortak olan ve olmayan süt sığırcılığı iĢletmeleri büyüklük grupları itibariyle karĢılaĢtırılmıĢtır. Ayrıca kooperatif ortaklarının yıllık faaliyet sonuçları ve kooperatif ortak iliĢkileri ortaya konulmuĢtur. Aktif sermayenin, kooperatife ortak olan süt sığırcılığı iĢletmelerinde ortak olmayanlara göre %28,18 oranında yüksek olduğu, iĢletme sermayesinin %35,39 ve yabancı sermayenin %4,94 oranında fazla olduğu sonucu bulunmuĢtur. Kooperatif ortak iliĢkilerinin artan hızda devam ettiğini, üretim maliyeti ve rantabilite gibi göstergelerin yüksek olmasının ise, kooperatifin dolaylı ve dolaysız etkisinin olduğunu gösterdiğini ifade etmiĢtir.

9

Talim vd. (1998), çalıĢmalarında Türk-Anafi Projesi kapsamında Ege Bölgesinde Ġzmir, Manisa ve Balıkesir illerinde üç yıl ve daha uzun bir süreden beri faaliyet yapan ihtisaslaĢmıĢ süt sığırcılığı iĢletmelerinin analizini yapmıĢlardır. AraĢtırmanın verileri, sadece süt sığırcılığı üretim dalı bazında iĢletme büyüklük grupları itibariyle ve illere göre analiz edilmiĢtir. AraĢtırmada elde edilen bulgular, incelenen iĢletmelerde süt veriminde belirgin bir artıĢ sağlandığını, iĢletmelerin damızlık niteliğe ulaĢtığını, modernleĢme sürecine girdiğini ve ekonomik bakımdan yaĢayabilir nitelik kazandığını göstermektedir. Ayrıca kaba yemini kendi yetiĢtiren ve esas itibariyle aile iĢgücünden yararlanan iĢletmelerin maliyet ve karlılık açısından daha avantajlı oldukları ortaya çıkmıĢ olup, örgütlenme eksikliğinden kaynaklanan sorunlar nedeniyle pazarlamada bir geliĢme sürecinin yaĢanmadığı belirtilmiĢtir.

Günden (1999), çalıĢmasında, Menemen yöresindeki pamuk üretiminde veri zarflama yöntemini kullanarak teknik etkinliğin ölçülmesi ve etkinsizlikten kaynaklanan üretim ve girdi kayıplarını ortaya koymayı amaçlamıĢtır. Bu çerçevede teknik etkinlik, önce girdiye yönelik, daha sonra ise çıktıya yönelik olmak üzere iki farklı yaklaĢımla hesaplanmıĢtır. ÇalıĢma sonucunda, yörede teknik etkinsizliğin olduğu saptanmıĢtır.

Etkinsizlikten kaynaklanan üretim ve girdi kayıplarının olduğu belirlenmiĢ ve bu kayıplar, hem miktar ve hem de değer olarak hesaplanmıĢtır.

Günlü vd. (2001), yaptıkları araĢtırmada Afyon ili süt sığırcılık iĢletmelerinde anket yolu ile derlenen veriler yardımıyla kaynak kullanımında etkinlik düzeylerini araĢtırmıĢlardır. Maliyeti oluĢturan masraf unsurlarının oransal dağılımı yem %58,45, iĢçilik %15,65, veteriner sağlık, bakım onarım, amortisman ve diğer cari giderler sırasıyla; %58,01, %22,73, %16,95 ve %2,28 olarak hesaplanmıĢtır. Gelir kalemlerinin oransal dağılımı süt, buzağı, envanter değer artıĢı ve buzağı gelirleri sırasıyla; %58,01,

%22,73, %16,95 ve %2,28 olarak hesaplanmıĢtır. Hayvan baĢına günlük süt verimi ortalama 13,9 kg, hayvan baĢına kaba ve kesif yem tüketimi 5,1 kg ve 7,64 kg bulunmuĢtur. Süt sığırcılığı iĢletmelerinde ölçek verimi 0,82 olarak tespit edilmiĢtir.

Demirkol (2001)‟un yaptığı araĢtırmada, Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ illeri DSYB‟ne üye olan iĢletmeler incelenmiĢ, bu iĢletmelerin ekonomik yapıları, yıllık faaliyet

10

sonuçları saptanmıĢtır. Üye iĢletmelerden optimum dağıtım kriterine göre örnekleme yapılarak belirlenen 121 iĢletmeden anket yolu ile toplanan veriler değerlendirilmiĢtir.

ĠĢletmelerde toplam gayrisafi üretim değerinin %36,8‟i bitkisel üretimden sağlanırken,

%63,2‟si hayvansal üretimden elde edilmiĢtir. Tekirdağ ilindeki iĢletmelerin diğer illere göre gerek yatırım sermayesi, gerek öz sermaye karlılık oranları ve gerekse EĠB baĢına kar payları diğer illerden daha yüksek bir karlılık oranına sahip olduğu göze çarpmaktadır.

Özel (2001), “Edirne Ġli Holstein Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliğinin Hizmetlerinin Değerlendirilmesi” adlı çalıĢmasında birliğe üye olan ve geçimini süt sığırcılığından sağlayan yetiĢtiricilere yönelik birlik hizmetlerini değerlendirerek, sorunlara çözüm önerileri getirmeyi amaçlamıĢtır. 1996 yılında 20 üye ile çalıĢmalarına baĢlayan birliğin 2000 yılı sonu itibariyle 284 üye sayısına ulaĢmasındaki en büyük etken piyasa fiyatı üzerinden pazarlanan damızlık düve satıĢlarıdır. Ayrıca verilen hizmetlerden biri olan soy kütüğü kayıtlarının tutulması ile mevcut hayvanlar kayıt altına alınmıĢtır. Verilen teknik hizmetlerin baĢında zooteknistler tarafından hazırlanan rasyonlar ve silaj üretiminin arttırılması yönünde yapılan çalıĢmalar vardır. Böylece baĢlangıçta 3500–

4000 kg/yıl olan süt verimleri, 5500–6000 kg/yıl‟a yükselmiĢtir.

Jeffrey ve Grant (2001), Kanada-Alberta süt üreticilerinin maliyet etkinliklerini ve rekabet edebilirliklerini süt üretimi ve üreticilerin fiziksel ve ekonomik etkinlikleri ile bağlantılı olarak tahmin etmek suretiyle değerlendirmiĢlerdir. Sonuçlar verimlilik ve iĢletme büyüklüğünün süt üretimi üzerine olan etkisini desteklemektedir. Artan sürü büyüklüğü, iĢgücü verimliliği ve daha düĢük iĢgücü giderleri arasında bir bağlantı olduğu analizde tespit edilmiĢtir. Özellikle iĢletme masrafları 90‟dan fazla ineğe sahip büyük iĢletmelerde daha düĢüktür.

ġahin (2001), “Kayseri Ġlinde Süt Sığırcılığı Yapan ĠĢletmelerin Yapısal Özellikleri ve Pazarlama Sorunları” adlı çalıĢmasında Sarıoğlan Süt Toplama Merkezine süt satan 46 iĢletme ile görüĢmüĢ ve iĢletmeleri hayvan sayısını göz önüne alarak 3 tabakaya ayırmıĢtır. ÇalıĢmanın sonuçlarına göre, iĢletmelerin ortalama arazi geniĢliği 142,3 da‟dır. Toplam arazinin %11,7‟si yem bitkilerine ayrılmıĢtır. ĠĢletme baĢına ortalama

11

süt üretimi 15.159 kg‟dır. Süt sığırcılığı iĢletme giderleri içinde yem masrafları %86,6, iĢgücü masrafı %5,2, sağlık harcamaları %1,9 ve diğer harcamalar %1,8 oranında pay almaktadırlar. Analiz sonuçlarına göre, üç iĢletme grubu arasında sosyo-ekonomik ve brüt kar bakımından farklılıklar olduğu belirlenmiĢtir.

Türkyılmaz ve Aral (2002)‟ın yaptıkları çalıĢmada Aydın ili süt sığırcılık iĢletmelerinde kaynak kullanımının etkinlik derecesi araĢtırılmıĢtır. Bu amaca ulaĢmak için 89 adet süt sığırcılık iĢletmesinin 1996–1998 yıllarına ait verilerinden yararlanılmıĢtır. Söz konusu verilerin analizinde Cobb-Douglas tipi üretim fonksiyonu modeli kullanılmıĢtır. Buna göre maliyeti oluĢturan masraf unsurları arasında; %62,60 ile yem ilk sırayı almakta, bunu %18,81 ile iĢçilik, %6,89 ile amortismanlar izlemektedir. ĠĢletmelerin toplam gelirleri arasında süt satıĢ geliri %62,9 ile ilk sırada yer almaktadır. Regresyon analizi sonuçlarına dayanarak; girdi unsurlarının marjinal değer prodüktivitesi yemde 1,2 iĢçilikte 1,1 amortismanlarda 0,3 olarak hesaplanırken, ölçeğin sabit verimi 0,9 olarak tespit edilmiĢtir.

Bayramoğlu (2003), Konya ilinde yaptığı çalıĢmada; kooperatif çatısı altında süt sığırcılığı yapan tarım iĢletmelerinin ekonomik faaliyet sonuçlarını ortaya koymayı ve kaynak kullanmadaki etkinliklerini ölçmeyi amaçlamıĢtır. ÇalıĢmada, iĢletmelerin ortalama 57,69 da iĢletme arazisine, 5,35 BBHB hayvan varlığına sahip olduğu tespit edilmiĢ olup, iĢletme baĢına düĢen gayrisafi üretim değerinin %53,43‟ünü bitkisel üretim değeri ve %42,57‟sini hayvansal üretim değeri oluĢturmaktadır. Ayrıca yapılan fonksiyonel analiz sonucunda kesif yem ve kaba yem faktörlerinin kullanımının az olduğu ve artırılması gerektiği tespit edilmiĢtir. Yapılan araĢtırma sonucuna göre süt sığırcılığında kaynak kullanımının rasyonel olmadığı belirlenmiĢtir.

Savran (2003), Çanakkale ilinde Damızlık Süt Sığırı YetiĢtirici Birliklerine üye olan ve olmayan iĢletmeleri teknik ve sosyal yönden karĢılaĢtırabilmek için dört ilçeden basit tesadüfi örnekleme yöntemi ile seçilen 90 iĢletme ile anket yapmıĢtır. Elde edilen verilerden iki grup arasında sosyal yönden belirgin bir farklılık bulunmamıĢtır. Ancak teknik açıdan, iĢletmelerin uyguladıkları aĢım Ģekilleri, suni tohumlamada seçim

12

kararını etkileyen kiĢi ve kuruluĢlar ve hayvansal ürünlerini ne Ģekilde pazarladıkları konularında iki grup arasında istatistikî olarak fark bulunmuĢtur.

Yılmaz vd. (2003), Hatay ilinde projeli olarak ve ithal kültür ırkı damızlık materyal kullanarak faaliyet gösteren iĢletmeler ile bunun dıĢındaki iĢletmelerin süt sığırcılığı faaliyetlerinin ve faktör verimliliklerinin karĢılaĢtırmalı analizini yapmıĢlardır.

ÇalıĢmada öncelikle iĢletmelerin sosyo-ekonomik yapıları ile iĢletme faaliyet sonuçları incelenmiĢtir. Daha sonra süt sığırcılığı faaliyet kolunda girdi kullanımı, girdi kullanımının ekonomik sonuçları ve girdiler ile üretim arasındaki iliĢkiler Cobb- Douglas üretim fonksiyonları kullanılarak değerlendirilmiĢtir. ÇalıĢma sonucunda, projeli iĢletmeler ile projesiz iĢletmeler arasında iĢgücü ve sermaye kullanımı ile yıllık faaliyet sonuçları konularında önemli farkların olduğu belirlenmiĢtir. Toplam faktör verimliliği değerleri ve kısmi verimlilik oranları, genel olarak projesiz iĢletmelerde verimlilik düzeyinin daha yüksek olduğunu göstermektedir.

Lapar, Garcia, Aditto ve Suriya (2005), Kuzeydoğu Tayland‟daki 6 farklı bölgeden ve 130 küçük iĢletmeden toplanan verilerle süt rekabet edebilirliliği ve maliyet etkinliği üzerine araĢtırma yapmıĢlardır. ĠĢletmelerin kesif yem bileĢimlerine göre üç gruba ayrıldığı çalıĢmada bulunan sonuçlara göre; maliyet etkinlik tahminleri bu bölgedeki süt iĢletmelerinin maliyet etkinliğinde kayda değer bir artıĢ olduğunu göstermektedir.

Maliyet ortalama %26 kadar düĢürülebilmektedir. Ampirik sonuçlar küçük iĢletmelerin büyük iĢletmelerden daha etkin olduğunu göstermektedir. Optimal süt ineği - sürü oranını korumayı sağlayan doğru sürü yönetimi ve buna eĢlik eden bir verim artırıcı teknoloji, maliyet etkinliğini pekiĢtirmektedir. Yayım hizmetleriyle ilgili yenilikler ve bunların ulaĢtırılması gibi konuların daha fazla iĢlenmesi küçük ölçekli süt iĢletmeciliğinin sürekliliği açısından önem taĢımaktadır.

Nizam (2006), Aydın ilinde süt sığırcılığı yapan iĢletmelerin yapısal özelliklerinin ve verimlilik düzeylerinin belirlediği araĢtırmasında; Aydın ili Damızlık Sığır YetiĢtiricileri Birliği‟ne kayıtlı olan iĢletmelerden tabakalı tesadüfî örnekleme yolu ile seçilen 100 iĢletmeden elde ettiği verileri değerlendirmiĢtir. ĠĢletmeler hayvan sayısı itibariyle 3 gruba ayrılmıĢtır. ĠĢletmelerin temel yapısal özellikleri ortaya konulmuĢ,

13

iĢletme gruplarının ekonomik analizleri yapılmıĢ, kısmi verimlilikleri ve etkinlikleri analiz edilmiĢtir. Sonuçlara göre; iĢletmelerin etkinlik ortalamaları %79,43 bulunmuĢtur. Etkinlik değerini maksimize etmek için iĢgücü kullanımını %24,22, toplam aktif sermaye kullanımını %28,00, değiĢken girdileri %24,41, BüyükbaĢ Hayvan Birimini ise %23,37 oranında azaltmak yerinde olacaktır. Ayrıca Cobb-Douglas üretim fonksiyonu ile iĢletmelerin Toplam Faktör Verimlilikleri (TFV) hesaplanmıĢ ve iĢletme grupları içerisinde TFV‟leri en yüksek iĢletmelerin 1.grupta oldukları saptanmıĢtır.

Genel olarak iĢletme ölçeği büyüdükçe TFV azalmaktadır.

Koyubenbe ve Candemir (2006), yaptıkları çalıĢmada Küçük Menderes Havzasında ÖdemiĢ, Tire, Bayındır ve Torbalı ilçelerindeki süt sığırcılığı iĢletmelerinin üretim etkinliklerini karĢılaĢtırmıĢlardır. AraĢtırma 2003 yılı yatay-kesit verilerine dayalı olup, oransal örnekleme yöntemiyle seçilmiĢ 80 iĢletmeyi kapsamaktadır. Örneğe giren iĢletmelerin teknik etkinliklerinin tespiti Veri Zarflama Analizi ile yapılmıĢtır. Dört ilçeden seçilen 80 iĢletmenin teknik etkinliklerinin toplam olarak ölçülmesi sonucu iĢletmelerin göreceli olarak %55‟inin etkinliklerinin 1‟e eĢit olduğu ortaya konmuĢtur.

Ġlçeler itibariyle ortalama teknik etkinlik katsayıları ise sırasıyla; 0.939, 0.943, 0.984, 0.989 olarak ölçülmüĢtür. Bu verilerden de anlaĢılacağı gibi yöredeki süt sığırcılığı iĢletmelerinde kaynakların yeterince etkin kullanılmadığı, bazı kaynakların israf edildiği ve optimum ölçekte üretim yapılmadığı anlaĢılmaktadır.

Öztürk (2006), Tokat ili YeĢilyurt ilçesinde süt sığırcılığı yapan iĢletmelerin sosyo- ekonomik yapısı ve yıllık faaliyet sonuçlarını ekonomik açıdan değerlendirmiĢtir.

AraĢtırmada kullanılan veriler basit tesadüfî örnekleme yöntemi kullanılarak 82 iĢletmeden anket yöntemi ile elde edilmiĢtir. ĠĢletmeler sahip oldukları inek sayısının frekans dağılımına göre üç gruba ayrılmıĢtır. ĠĢletmelerin sosyo-ekonomik yapıları incelenmiĢ, yıllık ekonomik faaliyet sonuçları belirlenmiĢtir. Net hasıla ve net çiftlik geliri üç grupta da pozitif bulunmuĢtur. AraĢtırmada sütün tam maliyet analizi yapılmıĢ, süt maliyetinin sütün satıĢ fiyatının üstünde olduğu belirlenmiĢtir. Ġncelenen iĢletmelerin yetiĢtiricilik ve pazarlama yapısına iliĢkin bilgiler ve sorunlar ortaya konulmuĢtur.

14

Mosheim ve Lovell (2006), yaptıkları çalıĢmada, ABD‟deki 620 adet süt iĢletmesini temel alan ve ulusal survey olan 2000 yılı “Tarımsal Kaynak Yönetimi” surveyinde esas alınan yeni verileri kullanmıĢlardır. ÇalıĢmada; farklı bölgelerden farklı büyüklükteki çiftlikler arasındaki ölçek ekonomilerini ve ekonomik verimliliği analiz etmek için çoklu-output gölge maliyet fonksiyon modeli kullanılmıĢtır. Teknik verimlilik/etkinlik katsayılarını etkileyen değiĢkenlerin hayvan sürüsü, teknoloji (alınan yemin oranı ve süt üretiminde kullanılma derecesi), deneyim ve yer sorunu gibi faktörler olduğu sonuç olarak küçük çiftliklerin, büyük çiftliklerden çok daha düĢük düzeyde iĢletilebilir;

ancak, ortalama olarak ekonomik verimliliğinin daha fazla olduğunu ortaya koymaktadır.

Hazneci (2007), çalıĢmasında Amasya ili Suluova ilçesinde sığır besiciliği yapan iĢletmelerde etkinlik ölçümlerini hesaplamak ve ekonomik etkinliği belirleyen faktörleri ortaya koymayı amaçlamıĢtır. ĠĢletme düzeyinde etkinlik ölçümlerinin tahmininde veri zarflama yöntemi kullanılmıĢtır. Ekonomik etkinliği belirleyen faktörler tobit modeli ile tahmin edilmiĢtir. AraĢtırma bulguları, büyük iĢletmelerin, diğerlerine oranla daha baĢarılı olduğunu, küçük ve orta ölçekteki iĢletmelerin daha fazla likidite problemi ile karĢılaĢtığını göstermiĢtir. Etkinlik analizi sonuçları, inceleme alanında teknik olarak etkin olmayan iĢletmelerin, üretimde hiçbir azalma olmaksızın girdilerini %8 oranında azaltabileceğini göstermiĢtir. ĠĢletmelerin küçük olmaları, teknik yetersizliğin en önemli sebebi olarak belirlenmiĢtir. Ġnceleme alanında, ekonomik etkinlik üzerine iĢletme büyüklüğü, deneyim ve meraya çıkma durumu değiĢkenlerinin negatif yönde, iĢletme sahibinin eğitim durumu, aile nüfusu, kredi kullanımı, yem bitkilerine ayrılan arazi büyüklüğü, besi süresi, yemleme sayısı, kültür ırkı hayvanların oranı, kayıt tutma durumu değiĢkenlerinin ise pozitif yönde etkiye sahip olduğu belirlenmiĢtir.

15 3. MATERYAL VE YÖNTEM

3.1 Materyal

Tarım iĢletmelerinin ekonomik analizi ve planlanmasında gerekli veriler, Ģüphesiz en doğru Ģekilde muhasebe kayıtlarından elde edilebilir. Ancak Türkiye‟de tarım iĢletmelerinde genellikle muhasebe kayıtları tutulmamaktadır. Bu durumda tarım iĢletmelerinde yapılacak anket ile elde edilecek verilerden ve mevcut araĢtırma sonuçlarından yararlanma, bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır (ErkuĢ vd.1986).

Bu nedenle araĢtırmanın ana materyalini, Amasya ilinde geçimini süt sığırcılığı faaliyeti ile sağlayan iĢletmelerden ADSYB‟ne üye olan ve üye olmayan üreticilere uygulanan toplam 174 adet anket oluĢturmuĢtur (Ek1). Söz konusu iĢletmelerden toplanan veriler 2008 üretim yılı verileridir.

AraĢtırmada ayrıca, Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı (TKB), Amasya Tarım Ġl Müdürlüğü, DSYB, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, Devlet Planlama TeĢkilatı (DPT), Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK), Gıda ve Tarım Örgütü (FAO), Amerikan Tarım Bakanlığı (USDA) gibi ulusal ve uluslararası kurumlara ait yayınlar ve internet sayfaları, daha önceden yapılmıĢ olan ulusal ve uluslararası araĢtırmalar ile çeĢitli kurumların yayınladığı kitap, dergi, istatistik ve raporlardan faydalanılmıĢ, çıkarılan tüzük ve yönetmelikler kullanılmıĢtır.

3.2 Yöntem

3.2.1 Ana kitlenin belirlenmesinde uygulanan yöntem

ADSYB Merzifon ilçesinde kuruludur. Birlik, Amasya ilinde 7 ilçede faaliyet göstermektedir. Popülâsyonu, örnekleme aĢamasında zaman ve ekonomik kısıtlar göz önüne alınarak birliğin üye sayısı açısından %81.77‟sini kapsayan en yoğun 4 ilçesi oluĢturmuĢtur. Bu ilçeler Merkez (%34,5), Merzifon (%28,2), GümüĢhacıköy (%10,9) ve Suluova (%8,17)‟dır. Örnekleme hesabına, sadece bu 4 ilçede süt sığırcılığı faaliyeti yapan ADSYB ye üye olan ve üye olmayan iĢletmeler dâhil edilmiĢtir. Bu dört ilçede

16

süt sığırcılığı yapan ADSYB‟ne üye olan iĢletmelerin sayısı 1.481, üye olmayan iĢletmelerin sayısı ise 8.657‟dir. Bu üyelerin tamamı ile çalıĢma imkânı olmadığından birliği temsil edebilecek örnekler istatistiksel yöntemler kullanılarak belirlenmiĢtir.

Bunun için öncelikle, ADSYB‟ye üye olan ve üye olmayan iĢletmelere ait hayvan varlıkları DSYMB kayıtlarından temin edilmiĢtir. Temin edilen bu verilerde her bir üreticiye ait hayvan varlıkları mevcut olup bu veriler çerçeve tespit tablolarına iĢlenmiĢtir.

Örnek seçiminde iki temel ölçüt dikkate alınmıĢtır. Bunlar:

1- DSYB‟ne kayıt olabilmek için minimum beĢ baĢ sağmal inek sahibi olmak gerekmektedir. Ancak DSYB‟ne kayıt olduktan sonra sağmal inek sayısında azalma olan iĢletmeler olduğundan, ayrıca hayvan varlıklarını homojen bir Ģekilde ortaya koyabilmek amacıyla iĢletmelerin sahip oldukları hayvan varlıkları BüyükbaĢ Hayvan Birimi (BBHB)‟ne çevrilmiĢ 5 ve 5‟den daha büyük BBHB‟ne sahip olan iĢletmeler örneklemeye dâhil edilmiĢtir. BBHB‟ne dönüĢtürmede Çizelge 3.1‟deki değerler kullanılmıĢtır.

2- Birliğin üretici gelirine olan ekonomik etkilerini daha sağlıklı ölçmek açısından örneklemenin yapıldığı tarihte, birliğe son 1 senede üye olan iĢletmeler örneklemeye dahil edilmemiĢ, 1 Ocak 1998 – 31 Aralık 2005 tarihleri arasında üye olanlar örnekleme hesabına dahil edilmiĢtir.

Çizelge 3.1 BüyükbaĢ hayvan birimi (BBHB) dönüĢüm tablosu (ErkuĢ vd. 1995)

DeğiĢik YaĢtaki Hayvanlar BBHB DönüĢüm Katsayısı

Ġnek 1,00

Düve 0,70

Dana 0,50

Buzağı 0,20

Boğa 1,40

17

Bu ölçütler dikkate alınarak, örnek ana kitlesinin belirlenmesinde; Amasya ili, Merkez, Merzifon, GümüĢhacıköy ve Suluova ilçelerinde süt sığırcılığı ile uğraĢan, 5 BBHB ve üzeri hayvan varlığına sahip, ADSYB‟ne (1998–2005 yılları arasında) üye olan 491 iĢletme ve yine aynı kıstaslar göz önüne alınarak üye olmayan 2462 iĢletme örnek popülâsyonuna dâhil edilmiĢtir. Daha sonra sonlu anakitle örnekleme yöntemi ile birliğe üye olan ve üye olmayan iĢletmeler için uygulanacak anket sayısı ayrı ayrı belirlenmiĢtir. Bu amaçla kullanılan oransal örnek hacmi formülü aĢağıda verilmiĢtir (Miran, 2007 ):

) 1 ( )

1 (

) 1 (

2

p p

N

p n N

Px

p

Formülde;

n

N

p

2

Px = Varyans

Formüle göre; güven aralığı: %95, hata payı: 0,1 ve maksimum örnek hacmine ulaĢmak için p= 0,5 alınmıĢtır. Bu hesaplamalar sonucunda örnek hacmi, ADSYB‟ne üye olan iĢletmelerde 81, üye olmayan iĢletmelerde ise 93 iĢletme olarak hesaplanmıĢtır.

Dolayısıyla araĢtırmadaki toplam örnek sayısı 174 iĢletme olarak belirlenmiĢtir.

3.2.2 Anket hazırlama ve uygulama aĢamasında uygulanan yöntem

Anket formları hazırlanırken daha önce konu ile ilgili yapılan çalıĢmalardan faydalanılmıĢtır. Hazırlanan anket formunda sorular temelde 5 ana gruba ayrılmıĢtır.











18

Anket formunun iĢlerliğini sınamak üzere hazırlanan taslak form ile öncelikle 10 adet deneme anketi gerçekleĢtirilmiĢtir. Deneme anketlerinin ardından gerekli görülen düzeltmeler yapılarak soru formuna son Ģekli verilmiĢtir. Anket uygulanan iĢletmeler tesadüfî olarak tespit edilmiĢ ve Nisan-Mayıs 2009‟da iĢletmeler ziyaret edilerek anket formları görüĢme yöntemiyle doldurulmuĢtur.

3.2.3 Verilerin analizinde kullanılan yöntem

3.2.3.1 ĠĢletmelerin ekonomik analizinde uygulanan yöntem

Anket uygulaması ile iĢletmelerden toplanan veriler, Microsoft Excel programına ADSYB‟ne üye olan ve üye olmayan iĢletmeler olarak sınıflandırılarak kaydedilmiĢtir.

Kaydedilen bu verilerin bir kısmı daha sonra birtakım analizleri yapabilmek için SPSS paket programına aktarılmıĢtır. Veriler, farklı yöntemler kullanılarak analiz edilmiĢ ve yorumlanmıĢtır. Bu yöntemler aĢağıda açıklanmıĢtır.

ĠĢletmelerin yıllık faaliyet sonuçlarının ve ekonomik analizinde, çalıĢmanın amacı doğrultusunda iĢletmeler bir bütün olarak değil sadece süt sığırcılığı üretim faaliyeti dikkate alınarak değerlendirilmiĢtir.

Sosyo-ekonomik özellikler değerlendirilirken, yapılan hesaplama ve iĢlemlerin standartlaĢtırılabilmesi açısından aile iĢgücü potansiyeli “Erkek ĠĢgücü Birimi”

(EĠB)‟ne dönüĢtürülerek hesaplanmıĢtır. EĠB‟ne çevirmede, nüfusun cinsiyet ve yaĢ gruplarına göre iĢgücü baĢarılarını yansıtan katsayılar kullanılmıĢtır. Bu katsayılar Çizelge 3.2‟de verilmiĢtir.

19

Çizelge 3.2 Erkek ĠĢgücü Birimi (EĠB)‟ne çevirmede kullanılan katsayılar (ErkuĢ ve Demirci 1985)

YaĢ Grupları Katsayılar

Erkek Kadın

7–14 0,50 0,50

15–64 1,00 0,75

65–+ 0,75 0,50

Entansif bir üretim dalı olan süt sığırcılığında üretim çoğunlukla doğal koĢullara bağımlı değildir. Çünkü süt sığırcılığı kapalı ahır koĢullarında yapılan bir faaliyet olup, gün içerisinde sürekli olarak ve istenilen saatlerde, ahırda hayvanlarla ilgilenmek olasıdır. Bununla birlikte, süt sığırcılığında iĢleri aksatmak ve hatta gün içerisinde yapılması gereken bir iĢi rutin saatinde yapmamak bile üretimde kayıplara yol açabilmektedir. Tüm bu nedenlere bağlı olarak analizlerde aile iĢgücü kullanımı yıllık 365 gün, bir gün içerisindeki çalıĢma saati de 8 saat olarak kabul edilmiĢtir.

ĠĢletmelerin sermaye bileĢimini belirlemede sermayenin fonksiyonlarına göre sınıflandırılması esas alınmıĢtır. Ġncelenen iĢletmelerde sadece süt sığırcılığı üretim faaliyeti incelendiğinden sermaye unsurları, hayvancılık faaliyetlerinin özellikleri dikkate alınarak aĢağıdaki Ģekilde ortaya konmuĢtur. (ErkuĢ vd. 1996).

I. Aktif Sermaye

1. Arazi (çiftlik) Sermayesi a. Toprak sermayesi b. Arazi ıslahı sermayesi

c. Bina sermayesi d. Bitki sermayesi 2. ĠĢletme Sermayesi

a. Alet ve makine sermayesi b. Hayvan sermayesi

c. Yardımcı Maddeler Varlığı(Malzeme ve mühimmat) d. Para mevcudu