I
1835 TARİHLİ SİVEREK NÜFUS
DEFTERİ I
(Şehr ve Dağbaşı Nahiyeleri)
Dr. İhsan SATIŞ
Murat Kitabevi
II
Murat Kitabevi
Murat Kitap Basım Yayın Dağıtım Ltd. Şti.
Hanımeli Sok. 24 / 7 Sıhhiye / ANKARA Tel :(+90) (312) 433 39 77 ( YAYINCI SERTİFİKA NO:18073 )
Yayın Yönetmeni:
Mehmet Fatih ELHAN info@muratkitabevi. com
Kapak Tasarım:
Elhan Grup
ISBN:
978-605-9876-85-8
Birinci Basım:
Aralık, 2016, Ankara
Özdoğan Matbaacılık
Matbaacılar San. Sit. 558 Sok. D:29 Ostim/ ANKARA
Yazar İletişim:
ihsansatis@hotmail.com
Munzur Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü
Tüm hakları yazarına aittir. Yazarın yazılı izni alınmadan kısmen veya tamamen çoğaltılması veya farklı biçimlere çevrilmesi yasaktır.
III
Bu kitabı üniversite yıllarımda yardımlarını esirgemeyen rahmetli Mehmet Satış’a ithaf ediyorum.
IV
V
İHSAN SATIŞ
Şanlıurfa’da doğdu. 2003 yılında Şanlıurfa Gazi Lisesi’ni bitirdi. 2008 yılında Cumhuriyet Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nü bitirdi. Aynı yıl Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Bilim Dalı’nda yüksek lisans eğitimine başladı.
2009 yılında Munzur Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Siyasi Tarih Ana Bilim Dalı’nda araştırma görevlisi olarak atandı. 2010 yılında yüksek lisans eğitimini tamamlayıp, aynı yıl Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı’nda doktora eğitimine başladı.
Doktora çalışmasını 2015 yılında “XIX. Yüzyılda Kutsal Yerler Sorunu: Osmanlı Devleti, Kudüs ve Hristiyanlık” başlıklı teziyle tamamladı. Halen aynı Üniversitenin Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Yakınçağ Bilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak görev yapmakta olup, Kudüs, gayrimüslimler ve Siverek üzerinde çalışmalarına devam etmektedir. Evli olup, bir çocuk babasıdır.
VI
VII
VIII
İÇİNDEKİLER
TABLOLAR DİZİNİ ...XI GRAFİK DİZİNİ...XI PLAN DİZİNİ ...XI
ÖNSÖZ ... 12
KONU VE KAYNAKLAR ... 14
1. KONUNUN ÖNEMİ VE SINIRLARI ... 14
2. KAYNAKLAR ... 15
2.1. 1835 Tarihli Siverek Nüfus Defteri’nin Tanıtımı ... 15
2.2. 1835 Tarihli Siverek Nüfus Defteri’ndeki Yazım Yanlışları ve Hesaplama Hataları ... 17
GİRİŞ ... 20
SİVEREK’İN KISA TARİHÇESİ ... 20
BİRİNCİ BÖLÜM ... 27
OSMANLI DEVLETİ’NDE NÜFUS SAYIMLARI ... 27
1. KLASİK NÜFUS SAYIMLARI ... 27
2. MODERN NÜFUS SAYIMLARI ... 35
İKİNCİ BÖLÜM ... 40
1835 TARİHLİ VE 2700 NUMARALI SİVEREK NÜFUS DEFTERİ’NİN DEĞERLENDİRİLMESİ ... 40
1. SİVEREK’İN SOSYAL VE EKONOMİK DURUMU ... 40
1.1. Bir Osmanlı Ailesi ve Fertleri ... 40
1.2. Şahıs Adları ... 42
1.3. Unvan ve Lakaplar ... 50
1.4. Fiziksel Özellikleri... 54
1.5. Meslek Grupları ... 56
1.6. Mâlikâne Sahipleri ... 60
2. SİVEREK’TE DEMOGRAFİK DURUM ... 61
2.1. Yerleşim Planı ve Yer adları ... 61
2.2. Müslüman Nüfusu ... 68
2.3. Gayrimüslim Nüfusu ... 69
2.4. Nahiye ve Köylerin Nüfusu ... 70
2.5. Nüfusun Yaş Ortalaması ... 72
3. SİVEREK’TE İDARİ YAPI VE İDARECİLER ... 75
IX
3.1. Askerler ... 75
3.2. Muhtarlar ... 76
3.3. İmamlar ... 77
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 80
1835 TARİHLİ SİVEREK NÜFUS DEFTERİNİN TRANSLİTERASYONU . 80 NEFS-İ SİVEREK VE NÂHİYESİNİN NÜFÛS DEFTER-İ İSLÂM VE RE’ÂYA ... 80
DERÛN-I KAZÂ-İ MAHALLE-İ CÂMİ’-İ KEBÎR ... 80
HÜSEYİN ÇERİBAŞI CÂMİ’-İ ŞERÎF’İN MAHALLESİ ... 92
HASAN ÇELEBİ CÂMİ’-İ ŞERÎF MAHALLESİ ... 96
GÜLABİ BEG CÂMİ’-İ ŞERÎF’İN MAHALLESİ ... 104
DERÛN-I KAZÂ-İ SİVEREK’DE VÂKİ’ ZİMMÎYAN TÂ’İFESİNİN NÜFÛSU ... 115
SİVEREK KASABASINDA YAHUDİ NEFERÂT-I NÜFÛS BEYAN ... 124
[ŞEHR NAHİYESİ]... 126
KARYE-İ HUDANOĞLU YALANKOZ ... 126
KARYE-İ KAYSERİ ... 127
KARYE-İ GÖZELEK ... 129
KARYE-İ BADRIK ... 129
KARYE-İ TİLĞANİ ... 130
KARYE-İ KADKALU ... 131
KARYE-İ KARAKİLİSE ... 133
KARYE-İ MOLLA KÖYÜ ... 134
KARYE-İ KARAKOYUN ... 134
KARYE-İ ÇORTENEK ... 136
KARYE-İ KANTARA... 136
KARYE-İ TUK ... 138
KARYE-İ TİLBAĞDAD ... 138
KARYE-İ ARASTUL ... 140
KARYE-İ BUĞDİKAN ... 141
KARYE-İ HARAPZER ... 142
KARYE-İ ÜÇKUYU ... 143
KARYE-İ GÖKTEPE... 143
KARYE-İ KAVAKLU ... 145
KARYE-İ ASUK ... 147
KARYE-İ SADEDDİN ... 148
KARYE-İ ARAP YALANKOZ ... 150
KARYE-İ ELREŞAN ... 151
KARYE-İ KAMİŞEK... 153
KARYE-İ GÜNGÖRMEZ ... 153
KARYE-İ KEPÜRKOY ... 154
X
KARYE-İ KURDEK ... 154
KARYE-İ NASIRVİRAN ... 155
KARYE-İ MİSİB ... 156
KARYE-İ TİZHARAP ... 156
KARYE-İ MAMICARCİ ... 157
KARYE-İ ŞEFTALİ ... 158
KARYE-İ ŞARAPTUL ... 158
KARYE-İ HASANVİRAN ... 159
[DAĞBAŞI NAHİYESİ] ... 161
KARYE-İ MODAN ... 161
KARYE-İ MİRHAS ... 163
KARYE-İ KARAHAN ... 164
KARYE-İ BAHSER ... 164
KARYE-İ GÜVERCİN ... 166
KARYE-İ TİL-KEBÎR ... 169
KARYE-İ TİL-EVSAT ... 171
KARYE-İ TİL-SAĞÎR ... 172
KARYE-İ SAHRİK ... 173
KARYE-İ HOP ... 175
KARYE-İ MİYADUN... 176
SONUÇ ... 180
EKLER ... 183
KAYNAKÇA ... 188
KARMA DİZİN ... 196
XI
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1: Köylerin Nüfusları Hesaplanırken Yapılan Hesaplama Hataları ... 18
Tablo 2: Siverek’te 1518 ve 1523 Yıllarında Hane Sayıları ile Tahmini Nüfusları 31 Tablo 3: Siverek’te 1530 ve 1566 Yıllarında Hane Sayıları ile Tahmini Nüfusları ... 33
Tablo 4: 1871/2 (H. 1288) Yılında Siverek ve Nahiyelerinde Müslüman- Gayrimüslim Erkek Nüfusu ... 37
Tablo 5: 1881/2-1893 Yılında Siverek’te Müslüman ve Gayrimüslim Nüfusu ... 39
Tablo 6: Siverek’te En Çok Kullanılan Müslüman Şahıs Adları ... 47
Tablo 7: Siverek’te Kullanılan Hristiyan Adları ... 50
Tablo 8: Siverek’te Kullanılan Unvan ve Lakaplar ... 52
Tablo 9: Siverek’teki Şahısların Fiziksel Özürlülük Durumları ... 55
Tablo 10: Meslek Grupları ... 57
Tablo 11: Mâlikâne Sahipleri ... 60
Tablo 12: Siverek’e Bağlı Köylerin Adları ... 66
Tablo 13: 1835 Yılında Merkezde Müslüman Erkek Nüfusu ... 69
Tablo 14: 1835 Yılında Gayrimüslim Erkek Nüfusu ... 70
Tablo 15: Nahiye ve Köylerin Nüfusu ... 71
Tablo 16: Merkez ve Nahiyelerin Yaş Ortalaması ... 73
Tablo 17: Mahalle Muhtarları ... 77
Tablo 18: İmamlar ve Keşişler ... 78
GRAFİK DİZİNİ Grafik 1: 1518-1566 Yılları Arasında Nüfus Artış Hızı ... 34
Grafik 2: Siverek’te Hz. Muhammed’e Atfedilen İsimler ve Kullanan Kişi Sayıları ... 43
Grafik 3: Siverek’te Kullanılan Peygamber İsimleri ... 44
Grafik 4: Merkez ve Kırsal Nüfusun Yaş Ortalamalarının Yüzdelikleri ... 75
PLAN DİZİNİ Plan 1: 1835 Yılında Siverek Mahalleleri ... 62
12
ÖNSÖZ
Bir ülkenin kültürel, sosyal ve iktisadi yönden kalkınmasında önemli bir etkiye sahip olan nüfus, belirli bir tarihte ve belirli bir coğrafyada yaşayan insan sayısını belirtir. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren siyasi otoriterler özellikle askeri ve mali ihtiyaçlarını karşılamak için nüfus sayımları yapmıştır. Osmanlı Devleti’nde de devletin kuruluşundan yıkılışına kadar muhtelif usullerde ve muhtelif amaçlarda sayımlar yapılmıştır. Özellikle XIX. yüzyılda toprağa bağımlı olmayan modern manada nüfus sayımları yapılmıştır. Bu nüfus sayımları, askeri ve mali ihtiyaçlar ön planda tutularak gerçekleştirilmiş olmasına rağmen yöre halkı hakkında önemli bilgiler sunmaktadır. Yöredeki insan sayısı, yaş ortalaması, meslekleri ve fiziksel özellikleri bu bilgilerin başında gelmektedir.
Osmanlı Devleti’nde yapılan nüfus sayımlarının kaydedildiği nüfus defterleri yakın zamana kadar kullanıcılara açık değildi. Bu defterlerin kullanıcılara açılmasıyla birlikte ülkemizde nüfus defterlerine dayalı olarak hazırlanan çalışmaların sayısı artmış ve artmaktadır. Bir yöre hakkında önemli bilgilere veren bu defterlerin çalışılması şüphesiz yörenin tarihine ışık tutmakla birlikte, soy araştırmalarında, insan sayısının ve bazı kültürel, ekonomik ve sosyal durumlarının tespitinde önemlidir. Bu amaçla biz de 1835 Tarihli Siverek Nüfus Defteri’ni çalışmaya karar verdik. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde 1835 yılına ait Siverek ile ilgili iki adet nüfus defteri bulunmaktadır. Her iki defterin çok hacimli olmasından dolayı tek bir çalışma yapmak yerine iki ayrı çalışma şeklinde hazırlamanın daha faydalı olacağını düşündük.
Çalışmanın birinci kısmını oluşturan elinizdeki kitap bölge halkının nüfusu, yaş ortalaması, meslekleri ve fiziksel özellikleri hakkında bilgiler vermektedir. Bunun yanında Siverek’in tarihi ile ilgili bilgiler de çıkarmak mümkündür. Örneğinde 1835 yılında Siverek’te kaç Müslüman Mahallesi ve camisi olduğu, ilçenin idari sınırlarının nereye kadar uzandığı gibi bilgiler tespit edilebilir. Nüfus defteri incelenirken bu amaçlar göz ardı edilmeyerek, defterdeki bilgilerden hareketle ilçenin o dönemdeki planı ve bugün de varlığını çoğunlukla devam ettiren köylerin konumu harita üzerinde tahmini olarak gösterilmiştir.
13
Çalışmamızın bir nebze de olsa Siverek tarihine ışık tutacağını ümit etmekteyiz. Özellikle Siverek’in ilçeden il olma yolunda gösterdiği çabalara böyle bir çalışmayla biz de katkı sağlamaya çalıştık. Çalışmamız Siverek nüfus çalışmalarının birinci kısmını oluşturmaktadır. Çalışmalarımız el verdiği ölçüde Siverek nüfus çalışmalarına devam edilecek olup, Siverek nüfus çalışmalarının ikinci ve üçüncü kısımlarının da yayınlanması planlanmaktadır. Bu şekilde Siverek’in nüfusuyla ilgili bir dizi çalışmanın yayınlanmasıyla bölgedeki nüfus hareketliliği ve nüfus artış hızı da ortaya çıkmış olacaktır. Yine soylarını araştırmak isteyen meraklı insan kitlesine de bu tür çalışmalar bir nebze de olsa yardımcı olabilir.
Çalışmamız giriş ve sonuç bölümleri hariç üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde Siverek tarihi kısaca izah edilmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde Osmanlı Devleti’nde hem klasik çağda hem de XIX. yüzyılda yapılan nüfus sayımları hakkında bilgi verilerek, bu yıllarda Siverek’in nüfusu ile ilgili rakamlar ortaya konulmuştur. İkinci bölümde incelediğimiz nüfus defterinin sosyal, ekonomik, idari, askeri ve nüfussal olarak değerlendirilmesi yapılmıştır. Üçüncü bölümde ise nüfus defteri günümüz harflerine aktarılmıştır. Çalışmamız sonuç, ekler, kaynakça ve dizin ile son bulmaktadır.
Çalışmayı hazırlama aşamasında nüfus defterlerinin temini noktasında yardımlarını esirgemeyen meslektaşım ve dostum Dr.
Muhammed Ceyhan’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca çalışma aşamasında harita ve şehir planının çizilmesi noktasında yardım ve desteğini esirgemeyen arkadaşım Arş. Gör. Harun Danışmaz’a minnettarım. Yine çalışmada geçen Ermeni isimlerinin doğru telaffuz edilmesinde Yrd. Doç. Dr. Halil Özşavlı’ya, bazı hesaplamaların yapılmasında Yrd. Doç. Dr. Erkan Çelik’e ve bazı köy isimlerinin okunmasında yardımlarını esirgemeyen Öğr. Gör. Ekrem Akman’a teşekkür ederim. Son olarak böyle çalışmaların ortaya çıkmasında yardımlarını esirgemeyen, kendilerine ayırmamız gereken zamanları feragat ederek, bize gerekli çalışma koşullarını sağlayan başta eşim Zeliha Satış olmak üzere aileme şükranlarımı sunarım.
İhsan SATIŞ
