PROF. D R . MIKAIL BAYRAM
SELGUK ~ N ~ V E R S ~ T E S I FEN-EDEBIYAT FAKULTESI / T U R K ~ Y E
GIRIS
Ilk defa Fuad Kljprtilii, A g ~ k Pagazade'nin "Bacly9n-@
g ~ k Pqazade (1481) "TPrih-i Al-i Osrnan" ad11 I leri Bektagi rivayetleriyle ve bagka kaynaklarla da te'yid ROrn" diye adlandlrdrg~ zurnre hakk~nda verdigi bilgi- eserinde Anadolu Selguklular~ devrinde Turk- ederek F. Taeschner'in one surdiigu iddialarm higbir su- menler arastndaki sosyal zumreleri "Gaziytn-I retle varid olarnayacag~n~ ve gerqekten Anadolu Selguk- RGrn" (Anadolu Gazileri). "AhiyBn-I RQm" (Anadolu lularr devrinde ve Osrnanl~ Devleti'nin kuruluq done- Ahileri), "Abdalln-I Ritrn" (Anadolu Abdallar~), ve "Ba- rninde Turkrnen k a d ~ n l a r ~ n mensup olduklar~ bir tegki- clyPn-I ROrn" (Anadolu B a c ~ l a r ~ ) diye dorde a y ~ r r n q t ~ r . ' 18t1n mevcudiyetine dikkatleri qekmigtir.' Ancak Fuad Burada uzerinde duracag~mlz "Bac~yPn-I RGrn" rabirin- Koprulu bu tegkiliit~n mahiyeti ve p l ~ g r n a l a r ~ hakk~nda den Anadolu Selquklular~ zarnanlnda Tiirkmen erkekle- a ~ r k bir gorug ortaya atmamlgtlr. Bu ismin iiyeleri ka- rin rnensup oldugu, Ahi TegkilPt~ diye bilinen ve ASlk dlnlardan muregekkil bir sofi ziirnresinin (Kadlnlara Pqazade'nin "AhiyPn-1 RQm" olarak adlandlrdlgl tegki- mahsus bir tarikat) ad1 olabilecegi ihtimali uzerinde de 1itln yanlnda gene ASlk Pagazade'nin "BaclyPn-l RGm" durrnakla beraber bu konuda daha kuvvetli bir ihrimal diye adlandlrdlg1, 0 giinun toplumunda Tiirkmen kadln- olarak da ~ o y l e dernekledir: "Acaba AJlk Pa~nzacle 6~rc1-larln kurdugu bir baSka teSkilstln bulundugu anlagll- y2n-z Rlitt~ isnzi altznda 4 beyliklerindeki Tiirkmen krrbilrlr-
maktad~r. rin miisellah ve ceng2ver kadznlarznz nz kasctrdiyur? Simdilik
Ag~k Papzade'nin "Hac~yBn-I ROrn" diye adland~r- nkla err yakzn gelen te'vil br~ goriiniiyur".' dig1 bu zurnre uzerinde ilk defa Alman miistegrik Franz
A. BACIYAN-I RUM
Taeschner durmuqtur. Franz Taeschner o giinun toplu-rnunda kad~nlarln bir regkilBt kurrnug olmalarin~ o kadar Merhum Fuad Koprulu'nun bu incelernesinin uze- irnkiins~z gorrnugtur ki, bunun bir istinsah haras~ veya rinden 65 y~ldan fazla bir zarnan gegmig olmaslna rag- yanl~g anlama sonucu Aglk Pagazade tara- men8 "Baclyln-I ROrn" hakk~nda bugiine findan ortaya atllrn~g oldugunu kabul et- kadar hiqbir aragtlrrna yap~lamamlg ve migtir. Ona gore BPclyPn-I RQm" (Ana- Fuad Kopriilu'nun bu konuda yagad~kla- dolu Hacllar~) veya "Bahg~yBn-I ROm" rlna h i ~ b i r gey ilave edilemernigtir. (Anadolu Sihirbazlarl veya Ruhanileri) O s m a n l ~ kronikleri Osmanl~ Devle- tabirleri2 bir istinsah hatas~ sonucu "BPcl- ci'nin zuhuru s ~ r a s ~ n d a Tiirkrnen kad~nla- yPn-I RQm" olarak yazllmlg 01abilir.j rln da uc bolgelerde faaliyet gosterdikle- Boyle olunca o devirde Anadolu'da H a c ~ rinden soz ederler. Fakat Anadolu'daki olmug Turkrnenlerin bir orgiic kurrnas~ Turkmen k a d ~ n l a r ~ n faaliyetleriyle ilgili ve bunlara Hac~yPn-I Rum denrnig olma- olarak en fazla bilgi veren yazar, Fuad
SI veya qok eskiden beri Turkler araslnda Koprulu'niin de belirttigi gibi hiagribli sihirbazl~kla meggul Nasreddul olan ve bir seyyah olan Ibn Batuta'd~r. XIV. aslr kendilerine " ~ a h g ~ " ~ denilen kirnselerin orralar~nda yani Orhan Gazi zarnan~ncrln Anadolu'da faaliyet gostermig ve bir or- Anadolu'nun birqok yoresinde Tiirkmen- g u t olugturrnug olmalar~ irnkln dahilinde
'
ler aras~nda bulunrnug ve Tiirkmen ha- gorulrnug oluyor. Z. Velidi Togan da F. n ~ m l a r ~ n qegitli faaliyetlerine gahit ol- Taeschner'in bu iki g o r u ~ u n d e n ikincisini mugtur.' Keza Nikdeli Kadl Ahmed benimsernig~ir.~ Mesnevi'den Tezhipli Bir Sahife (1653) 1340 y ~ l n d a tamamladlgl "el-Veledii'3-$,ti
k- HI ad11 eserinde lViiT.de clolaylarlnda TaptukluTiirkmen derviglerin h a n ~ r n l a r ~ n ~ n taaliyetlerine iqarette b ~ ~ l u n m u g t u r .
1leride genig olarak aq~klanacak~ iizere Mofiollar, Anadolu'yu iggal edip Anadolu Selguklular~ Devleti Mo- fiol hakimiyeti a l t ~ n a girince ILlogol i k t i d a r ~ kendi ikti- darlna karg~ direnen Ahi Teqkiliit~~la birlikte Bacl Tegki- Iiitlni da d a g l t t ~ l a r . XIV. asra girildijii zaman bu tegkildt tamamen dagllmlg d u r u m d a y d ~ . Bu yiizden gerek Ibn Batuca ve gerekse O s m a n l ~ tarihfileri ve diger yazarlar Anadolu'daki Tiirkmen kadlnlailn faaliyetlerinden soz ederken A g ~ k Pagazade haric Tiirkmen kadlnlara ait bir tegkiliit~n varllg~ndan bahsetmemiglerdir. Ancak dagll- r n q d u r u m d a bulunan tegkiliitln uyeleri olan h a t u n l a r ~ n miinferid faaliyetlerine rnutrali olduklar~ anlagllmakta- dlr. A y k Pagazade muhtemelen mensub oldugu aile- den" gelen rivayetlerle Hacl B e k t a ~ (1271) zamanlnda yani Anadolu Selcuklular~ devrinde Turkmen kadlnlara ait bir teqkilstdan haberdar o l d u @ ~ gorulmektedir."
Y ~ l k a r ~ d a belirtilen kavnaklar- dan bagka meghur Suryani tarihqi Malacyall Ebu'l-Ferec Gregory'nin d e bir munasebetle bu kadlnlar teg- kiliit~ndan soz ettigi anlagllmlg bu- lunuyor. $oyle ki; Ibn Bibi Kosedag yenilgisinden sonra Kayseri'yi mu- hasara eden Mogol ordusuna kary Kayseri'de Ahilerin gehri miidafaa ectiklerini yazmaktadlr.13 Diger sagdag bir yazar olan Ebu'l Ferec ise,
gileri degerlendirniemize ve bijylece bu giine katlar ma- hiyeti anlag~lrnarnlg olan Anadolu Bac~larl (Bac~ydn-I Rilm) Tcgkiliitl'n~n mahiyetini ayd~nlatmamlza imkiin vermig oldu.
BLI, kadlnlar arasl tegkiliittan ilk olarak bahseden, B a c ~ T e ~ k i l d c ~ ' n ~ n bilinen ilk lideri Fatma Bacl'n~n (Ka- dln Ana, H a t u n Ana, K a d ~ n c ~ k ) babasl $eyh Evhadeddin Hiimid el-Kirmani'nin (12.37) Sivas'taki halifesi Seyh Semseddin Orner et-Tiflisi'nin oklu olan Muharnmed ad11 bir zattlr. Bu kigi "MenBk~b-I $eyh Evhadeddin Kir- mani" ad11 eserin y a z a r ~ d ~ r . ' " Bu kigi eserini kaleme aldl-
gl
zaman Fatma B a c ~ heniiz hayatta imig. Bu gahls, Ev- hadeddin Hdrnid Kirmani'nin miiridleri araslnda genq klz ve kadlnlar ve faaliyetleriyle ilgili olarak bir cok ha- berler verdigi gibi eserinin bir yerinde Kirmani'nin ha- lifesi Zeyneddin Sadaka'nln Konya'daki zaviyesinde bu- lunan genq klz ve kadlnlarl "Fakiregdn" (Hanlm dervig- ler) olarak anrnlgtlr.17 Siiphesiz bu kelime ASlk Pagaza- de'nin ve Turkmenlerin "Bac~yiin" (Bacllar) dediklerizumrenin Farsea adldlr.
Mevlevi yazar Ahmed Efldki de eserinin bir yerinde Konya'daki bir kadlnlar cemaatlndan siiz etmigtir.lx Burada bahsi geeen kadlnlar cemaatl gene Zeyneddin Sadaka'nln muride- leri o l m a l ~ . Bu habere gore $ems-i Tebrizi uzaktan bu k a d ~ n l a r cemaatl- nl gormiig "On/anm if-i~uie hir rek nltr var o da rt~Iez~fcinri'~/an k a y n n k f ~ ~ n ~ y o r " demig, aragt~rmlglar, gercekten de Moi,.ollarln Kayseri'yi iggal etmele- Seramik kise ( 13. w.) MevlBnii'nln klzl Melike Hatun'un o rini O m e r Rlza Dogrul'un terciime- k a d ~ n l a r cemaacl araslna girdigini siyle goyle anlatrnaktad~r: "Diger bir reis, (Mogol reisi) gormugler. O n u hemen o cemaatln araslndan a l ~ p getir- Kayseri'ye gitti. Fakat buranln ahalisi gehri teslim ermek migler. Bu haberden MevlBnd'nln k l z ~ n l n da bir zaman isremediler. Bunun iizerine Tatarlarln hepsi buraya karp bu Bacllar arastna katlldlgl fakat sonralar~ (Sen1s-i Teb- copland~lar. $ehrin surunu mancln~kla y ~ k t l l a r ve gehre rizi'nin Konya'ya gelmesinden sonra) o n l a r ~ n araslna gir- girerek ~ a h a n e hazineleri soydular ve gehrin icindeki ev- mesinin engellendigi anlagllmaktadlr. Mevlana Celaled- leri ve binalarl yaktllar. Bunlar, asilzadeleri ve hur kim- din-i R u m i da Mesnevisindeki bir hikayede bu kadlnlar seleri igkenceye tBbi tucarak b u n l a r ~ butun servetlerin- cemaatlndan soz etmigtir. Cuha diyerek and~jj-I Hace den mahrum edinceye kadar kll~qlarla diirtuklediler. Da- Nasreddin Mahmud'un (Ahi Evren) k a d ~ n klllglnda bu ha sonra onbinlerce kimseyi oldurdiiler ve geng erkekle- cemaarln araslna girdigini orada edep d l y bir davranlgta ri ve gens kadlnlar~ esir ederek g~tiirdiiler."" bulundugunu casvir ederek hem Hace Nasreddin'i alaya ~ b~~~~~~i~ ~ ~bu aclkll olayl anlatan sijzlerinin son ~ l almakta hem bu k a d ~ n l a r cemaatlna muhalif oldujiunu ciimlesinde "Genq erkekler0le Ahileri (Fityan), "Gene ifade ecmi2 O1maktadlr.")
kadlnlar" sozuyle d e B a c ~ l a r ~ (Feteyat) kastecmi~ olacakl- Bacllar TegkilBtlnln mahiyetine ve kraliyetlerine da- nl diigunduk. Bunun tahkiki iein Istanbul Siiryani Kili- iren ilginc bilgiyi de Mentklb-I Evhadii'd-Din-i Kirma- sesi Horepiskopos'u Aziz Gunel ile Mardin Siiryani Ki- nf'de buldugumuzu burada belirtelim. Durum oyle gas- lisesi Horepiskoposu'na birer mektup yazarak Ebu'i Fe- teriyor ki, Anadolu Selcuklularl zarnan~nda ~ L I h a n ~ m l a r
rec Tarihi'nin Suryanicesinde "Gene erkekler" ve "Gene arasl tegkildt "Fakiregiin" diye de anll~yordu. Fakat bu kadlnlarWln hangi Suryanice kelimelerin kargll~klarl ol- tegkiliita mensup olan gene klz ve kadlnlar birbirine d u k l a r l n ~ sordukl', H e r ikisinden a l d l g ~ m l z cevabi mek- "Bacl" diye hirap ettikleri icin bu k a d ~ n ve klzlarln mey- tuptaki aq~klamalar y u k a r ~ d a belirrilen cahminimizi dana gerirdikleri tegkiliita daha yaygln olarak "Bac~yiin" dogruladl, burada pek muhterem Aziz Gunel'e ve mek- (Bac~lar) dendigi anlaylmaktadlr. Simdiki bilgilerimizle tupta ismini zikretmeyen Mardin Siiryani Kilisesi yetki- bu tabiri ilk olarak kullanan da Aglk Pagazade'dir. lisine tegekkiir ecmeyi bore saylyorum. Ahi Evren'in eserleri ise Ahi Tegkildt~ ile birlikte
Bu d u r u m agaglda nakledilecek olan "Meniiklb-I Ev- B a c ~ Tekiliitl'n~n da fikri yaplsln~ tesbit etmek isin bi- hadeddin KirmaniWde Fatma Bacl hakklnda verilen bil- rinci elden kaynak olmaktadlr. Ayrlca bu eserlerde Ahi
ten yedi oglunun diinyaya geldigi anlatllmaklad~r. Ayrl- incelenmesinden ve hayat hikayesincleki bir gok anek- ca Manzum "Vellyet-namende Klr~ehir Emiri Nureddin doclardan onun "Latife1er"i unlenen ve Anadolu insanl- Caca ile siyasi mucadelesi de mahiyeti a g ~ k l a n m a k s ~ z ~ n nln gonlunde ve ruhunda mevki tutrnu? olan Nasreddin hiklye edilmektedir.25 Hoca ile aynl kigi oldugu ortaya p k m ~ g bulunuyor. Bu $iiphesiz bur& Fatma B~~~ hakklnda verilen bilgi- konuda mustakil bir eser yazmlg bulunuyoruz." Burada lerin baz~lari hayal mahsulii geylerdir. Bu arada babasl- vurgularnarnlz gereken husus P d u r : Bacl Tegkil8tl'nln nln Sivrihisarll Nureddin olmasl, son evliliginden lideri olarak karg~mlza g ~ k a n Fatma B a c ~ Ahi Evren Ha- erkek gocugun denyaya grelmesi gibi, ~~k~~ gergek elan ce Nasreddin'in egi olunca Nasreddin Hoca Latife ve fik-
gU ki, Hacl Bektag'ln Menlklb-name'ni, H~~~ ~ ~ k ralarlna konu olan hocanln karislnln da Fatrna Bacl oldu- l ~ ~ ' ~ ~ ~
ikiyuz kiisur yll sonra derlenmig olmas~na ragmen, g u ortaya g ~ k m a k t a d ~ r . Genq k ~ z k e n yararnazl~g~ ile ba- ~atrna~"ac~'ntn h a t ~ r a s ~ Bektaii menkabe- bas1 Seyh Evhadeddin'i Kirmani'ye, evle- lerinde yagamlg ve hiirmetle yadedilmigtir. nince de kocas~ Nasreddin Hocaya riyazet Hacl B e k t q ve gevresi ile ilgisi anlatllan bu yaptlran Fatma Hatun B a c ~ Tegkil2tlnr li- Fatrna Bacl'n~n -Fuad Koprulii'niin de an- deri olarak Selguklular zarnan~nda Turk- lactlg~ gibi2' Aglk Pagazade'nin bahset- rnenler aras~nda biiyiik bir gohrete sa- ti@ "Hatun Ana" oldugu gayet apktlr. . hip olrnug ve bu pohreti as~rlarca Ahi B e k t q i geleneklerinde daha gok "Ka- ve Bektagi gevrelerde devarn etmigtir. d r n c ~ k Ana" diye a n ~ l a n ve esas a d ~ n ~ n MevlPnl'n~n "Mesnevi"sinde Cuha'n~n Fatrna oldugu a n l q ~ l a n bu bacl kirndir? k a r ~ s ~ olarak ondan cokga soz edilrnigtir.
Seyh Evhadeddin HPrnid el-KirmP- Burada bu konuya girmiyoruz.
ni'nin (1238) XI11 asrln ikinci yarlsl icinde Ahi Evren Seyh Nasreddin Mah- te'lif edilen " M e n P k ~ b - n a m e " ~ i n d e n ~ ~ agrendi- mud'un 1205 y111nda Hocasl Evhadeddin'i gime gore, bu Tiirk as1111 sofinin kiigiikken cok sekiz keseli ylldlz $ini KirmPni ile birlikte Anadolu'ya i?eldigini yaramaz elan, bu yararnazllgl ile babaslna sablr (13. ~"11). Bersehir tespit etrnekteyiz.j4 Gene b a z ~ kay~tlar onun
Kubadabad 1206 ylllnda da Kayseri'ye yerlegerek bura- riyazeti yaptlran Fatrna adlnda bir k l z ~ var- kazls,, (1965-67),
dlr." 1243 KGsedag yenilgisinden sonra Tokat (Konya KararayMiiresi. 1592) da bir Dabbag (Dericilik) atolyesi kurdugu-
ve Sivas Mogol ordusuna teslirn e d i l ~ n i ~ t i , ~ ' Si- nu ortaya k ~ ~ r n a k t a d l r . ~ ~ Yukar~da 1bn Bi- v a s ' ~ a l d ~ k t a n sonra Kayseri'yi kugatan Mogollara kary bi'nin, Kayseri'nin Mogollar taral~ndan rnuhasara edil- Kayseri'deki Ahiler (Futuwet ehli) gehri miidBfBya karar rnesi slraslnda gehrin, surlar~ iginde bulunan Dabbaglar verrniglerdi. 1bn Bibi'nin a n l a t t ~ g ~ n a gore, gehri, sur Carg~sl'ndaki Ahilerle, Erciyes D a j ~ etegindeki Bartal iginde bulunan Dabbaglar garpslndaki Ahiler koruyor- Mescidi civarlnda pusu kuran Ahiler tarafindan mudafaa du. Bu yiizden savayn ~ i d d e t i Dabbaglar gaqlsl tarafin- edildigini haber verdigini kaydetmigtik. Igte "Menlk~b- daki sur gevresinde toplanrnlgtl. Bir klslrn Ahiler de Er- i Seyh Evhadeddin-i Kirrn8ni'den de ogrendiainize gore, ciyes D a g ~ etegindeki Battal Mescidi civar~nda pusu Evhadeddin-i Kirmlni, Anadolu'da bulundugu donem- kurrnug, sur gevresine yerlegtirdikleri rnancln~klarla sur- lerde Fogunlukla Kayseri'de bulunur ve slk slk Erciyes larda gedik agmaya gallgan Mogol askerlerine aklnlar dii- Dagl etegindeki Battal ~ e s c i d i ' n e j ' giderdi. Kayseri'de
zenliyorlard~. Kulah-duzlar Mahallesi'nde, Dabbaglar Carg~sl'ndaki
Ahiler 15 gun kahramanca gehri ettiler. rnescit ve zaviyeye bitigik; bir k a p ~ s ~ mescide, bir kaplsl Mogollar k u ~ a t m a y ~ kald~racaklar~ bir s~rada, Kayseri da dlgarlya agllan evde ikarnet ederd1.I- Ciinku bu evde Igdigbag~s~ (Muhafiz) Ermeni as1111 rnuhtedi Hacok oglu onun ehl-i harerni bulunmakta~dl.
Hiisameddin'in Mogol ordusu komutan~ Baycu ile gizli- Bu bilgileri veren ad1 geGen Meniik~b-name'nin ya- ce anlagmas1 ve gehrin durumu ve rnudafaa taktigini dug- zarl da 0 dijnemde (XIII. asrln sonlarl) Tiirkmenlere kar-
man tarafina bildirmesi sonucu Mogollar gehre girrneyi gl Siyasi baskllardan dolay, veya bilemedigi- bagard~lar. Kayseri'yi koruyan Ahileri kamilen k~lletan baska sebeplerden otbru eserinde Tiirkmen geyhle- gegirdiler. Cok sayIda geng klz ve kad~nlarl esir allp go- adlnl ~ i k r e t r n ~ r n i g t i r . ~ ' Bu sebeple Dabbagjar c a y - tiirrniigler, gehri de yaklp ~lkrnlglardl." bu o l a ~ slndaki bu ev ve zaviyenin kime ait oldujunu da belirt- Anadolu Ahiligi igin bir felBket olrnugtur. memigtir.j9 Yazarln bu tutumundan, ad1 gegen ev ve za- Yukar~da bahsi gegen "Menlk~b-i Seyh Evhadeddin- viyenin bir Turkmen Seyh'e ait o l d u ~ u ortaya ~lkiyor. i Kirrnlni'den ogrendigimize gore, Evhadeddin-i Kir- Bu evin, Dabbaglar g a r ~ ~ s ~ n d a k i t e k k e ~ e b i t i ~ i k olmasl mlni'nin k ~ z ~ Fatma bu savagta Mogollara esir dugmug- (ki bir k a p ~ s ~ da rnescid ve tekkeye agllmaktadlr) ev ve tiir.j2 Evhadeddin-i KirrnBni'nin ijliimiinden beg sene zaviyenin aslrlarca Dabbaglarln piri ve Anadolu Ahili- sonra vuku bulan bu olay esnaslnda Kayseri'de ikamet gi'nin bag mimarl olarak bilinen, esas ad1 Seyh Nasred- etmekte oldugu anlagllan bu Fatma'nln Anadolu'da din Mahmud b. Ahmed el-Hoyi olan Ahi Evren'e ait, ev- Dabbaglarln piri olarak bilinen Ahi Evren Seyh Nasred- de bulunan Evhadeddin Hlmid el-Kirnl8ni'nin ehl-i ha- din Mahmud'un zevcesi oldugu b a z ~ karinelerle ortaya rerni ise, k l z ~ Fatrna olup. Ahi Evren'in k a r ~ s ~ oldugun- pkrnaktad~r. Ahi Evren Hace Nasreddin Mahrnud'un dan giipheye rnahal kalrnamaklad~r.
'*
Dolay~s~yla Bacl "LetBif-i Hikmet" ve "Letlif-i G~yasiyye" ad11 eserlerinin Tegkilltl'n~n lideri olan Bu Fatma Hatun'un NasreddinH o c a ' n ~ n k a r ~ s ~ olup pek qok fikralar~na konu olan Ha- Beylerbeyi Hatlroglu Serateddin ve Sahib Ata Fahreddin tun o l d u j u ortaya q ~ k m a k t a d ~ r . " Ali y a r d ~ m ve siyasi destek iqin Hulagu Han'a gittikl&ri
Mojiollar Kayserifyi iysal ettikleri zaman Fatma bu zaman Mogollar nezdinde esir bulunan Evhadeddin'in evde bll~unuyordu. Ve bu evde Mogollara esir diigm"? k1z1 F a t m a ' n ~ n serbest b ~ r a k ~ l m a s ~ hakk~ncla te2ebbiist-e olmalldlr." Ahi Evren ise, 124()'ta vuku bulan Sa'du9d- bulunmuglardlr. Kendisini ve soyunu ranlran Farrna'yl Din Kopek o l a y ~ ile, 11. G~yaseddin Keyhiisrev'in alum a l ~ p Kayseri'ye getirrniplerdir.
carihi olan 1245 y ~ l l a r ~ aras~nda be? sene mudderle Kon- Bir muddet sonra kendisine nerede ikamet etmek is- ya'da t ~ t ~ k l u bulunuyordu." BU yiizden Mogollar~n tedijii sorulmug, o da "Babamln arl\-aduplarlnln ,Lamet Kayseri'ye girdikleri tarih olan 1243 y ~ l l n d a Kayseri'de ecmekte olduklarl kLlliibede ,kamet $imel; isrerim" de- degildi. Biiylelikle Mogollar~n k ~ l ~ c ~ n d a n k u r t u l m u ~ t u r . Ve oraya gJjnderilmiptir."' $imdi yLlkarlda ;ldlarl ge- Suphe ~ o k ki, Dabbaklar Car?!slnda klllF[an geGirilen ve Fen devlet a d a r n l a r ~ n ~ n hayatta olduklar~ bir slrada bu esir edilen Ahiler, Ahi Evren'in miiridleri ve arkadaylar~, bilgileri veren "Men&lb-l Seyh Ev[ladecldin'in yazarl
esir dii?en gen$ klz ve kad~nlar, kendi k a r ~ s ~ y l a arkada$- olaylarl yakinen bilmekte ve verdigi bilgiler tarihi olay-
l a r ~ n ~ n k ~ z ve k a r ~ l a r ~ , y ~ k ~ l a n ve yak~lan yerler Ahilerin lara da uygun dhprnekledir, B~~~ 1 2 4 j f t e M ~ x ~ ~ ~ -
evleri ve irnalat atolyeleri, yagrna edilen mallar da onla- lara esir diiyen F ~ ~IV, ~~ ~~ ,l~ ~ ~~ ~ g~~~ ~, l ~l ~l ~~ ~~ ~ . ~ ~ rln mallarl idi. destegi ile tek ba31na Konya'da Selquklu t a h t ~ n a oturdu-
V a k ~ a Evhadeddin'nin rnensup oldugu tarikat silsile- g u tarih olan 1261'den bir veya iki y11 kadar once esBret- sindeki geyhler, k ~ z l a r ~ n ~ en onde d e n dondiigii a n l a y ~ l m a k t a d ~ r . gelen halifelerinden birisi ile evlen- . . ,; Adlari geqen devlet aclamlar~ da
dirrneleri bir tarikat gelenegi halin- bu tarihte Mogollardan asker?
de siirduriilrnugtiir. Ebu'n-Necib y a r d ~ m saglarnak ilin te~ebbiisce
Ziyilu'd-es-Suhreverdi(1168) k ~ z ~ n ~ bulunmuylard~." N e garipcir ki, en y a k ~ n talebesi ve halifesi olan Fatrna'y~ esaretten kurtaranlar iki Kudbeddin-i Ebheri (1 172) ile ev- sene kadar sonra onun k o c a s ~ n ~ 61-
lendirrniytir. Kudbeddin-i Ebheri dureceklerdir. Burada Seyh
de bu zevcesinden dogan k ~ z ~ n ~ , en Sa'di'nin, bir koyliiniin Kurd~11i
onde gelen talebesi Rukneddin-i pencesinden k u r t a r d ~ g ~ koyunu
Sucasi ile evlendirmiptir. Hace Riik- H a c ~ Bekta2-I Veli Kiilliyesi, I. AVIU keserken b q a k a l t ~ n d a inleyen ko-
neddin-i Siicfisi de Kudbeddin-i yunun ha1 lisan~ ile soyledigi: "Se-
Ebheri'nin ~ I Z I olan e ~ i n d e n dogan k ~ z ~ n ~ talebesi ve hali- ni k u r t a r ~ c ~ m sanrncylrn, meger hakiki kurdum senmi?-
fesi olan Evhadeddin HBmid el Kirmani (1237) ile evlen- sin" soziinii hat~rlarnarnak mumkiin degildir.
clirmigtir. " Evhadeddin de bu gelenege ~lyarnk ~ I Z I Fatrna Bu d u r u m "VelPyec-nameVde ad1 geGen Facma Ba-
Hatun'u en y a k ~ n talebesi ve onde gelen halifesi olan Ahi cl'nln (Kadlnclk Aria) "Men&lb-l EvhnJeddin"Je Evha- Evren Hace Nasreddin M a h n ~ u d el-Hoyi ile evlendirmip deddinVin k l z l oldugu belirtilen F~~~~ H~~~~ ile ayn1 oldugu anlap~lrnaktad~r. BU gelenegin Ahi Evren tamfin- kiy,ler oldugunLl gostermektedir, Vellyet--name'de Fat- dan devam etcirilip ettirilmedijini bilmiyoruz. ma B a c l ' n ~ n Sivrihisarl~ Nureddin'in krzc olarak gBsteri1-
$imdi gene devrin bazl siyasi olaylarlnl haclrlatarak mesi," (do), ya y a k ~ y t ~ r m a veya manevi evlBdt O I ~ L I ~ L I F~~~~ B~~~~~~~ esaretten db;n"ginij ve
hi^.^
yan, kascedilrniptir. Nitekirn A p ~ k Payazade de H a c ~ Bektay'ln Ahi Evren'in yanlna g i d i ~ i n i gorelim: Fatma A n a ' y ~ kendine evlat edindigini yazmakcad~r."11. G~yaseddin Keyhiisrev'in oliirniinden sonra yeri- Gene Vellyec-narne'de a n l a t ~ l d ~ g ~ n a giire, H a c ~ Bek- ne buy& 11. izzeddin K ~ geqti, ~izzeddin ~ cay Anadolu'ya geldigi zaman Fatma B a c ~ B ~ ~ ~ heniiz gens klz Keyk2vLls [ahta geser g e p e z babasl zamanlnda tLlcuk- imiy ve H a c ~ Bektay'ln Diyar-I Rilni'a kaciern b a s t ~ g ~ n ~ lanmlS bulunan ~ h i l ~ ~ i ve ~ ~ b a i ~ l ~ ~ i b l m k t l . 15 erenler rneclisinde bulunanlara, Fatma B a c ~ haber ver-
~ ~ i b elan ~ 'bky& devlet adaml celaleddin K ~ - miStir.5i Bu haberle hem H a c ~ ~ - ~ ~ l ~ ~ ~ ~ Bektap'ln Anadolu'ya gel- mtay, gehzadeler araslndaki kavgaslnl iillii saltanat dig; tarihi on senelik zaman i$erisincle s~n~rlam:umlz formulii ile giderdi, KaratayPln 1 2 5 4 ' ~ ~ 6liin1un- mumkiin olmaktaS5 hem de h l e n i k ~ b - I Evhadeddin-i
'Ien s0ni-a IV. Rukneddin Klllqarslan, KayseriVye qekildi Kirmlni'de, Kayseri'de Evhadeddin'in hizmetinde bu- vt. kardeyi 11. lzzeddin Keyk2vus ile caht miicadelesini lundugu belirtilen ve fakat ad1 a ~ ~ k l a n m a y a n Tiirkmen baplattl. Tiirkmenler ve Ahiler ~ e ~ k a v ~ s ' u ' " l ~ v l g n a ve peyhin de H a c ~ B e k t a ~ oldugunu anlamaktaylz.'" Ayr~ca levresi ise Klllpslan'l d e ~ t e k l i y o r d u . ' ~ Mogollardan yar- H a c ~ B e k t a ~ ile Fatma B a c ~ aras~ndaki y : t k ~ n l ~ a ~ n niengel c l ~ m ve clestek goren K ~ l ~ q a s l a n 1261'de KonyaSyl alarak de a n l a p ~ l m ~ p oluyor.
tek bap~na tahta oturdu. i%eykBvus da once Ancalya'ya Evhadeddin-i K i r m h i ' n i n Menrik~b-narne'sinde be- oradan da deniz yolu ile
Istanbul's
d a y ~ l a r l n ~ n yanlna lirti]digine gJjre, esaret diinuyii nerede ik'lmet ecmek is- gitmek zorunda k a l d ~ . ' ~ "Menilk~b-i Seyh Evhadeddin-i cedi@ Fatma'dan sorulmug o da: " B a b a m ~ n arkadaS1ar1- Kirmzni" de bildirildigine gore. IV. Rukneddin K111qas- nln y a y a d ~ B ~ kuliibede" diye cevap vermig.jq B a b a s ~ n ~ n lan'ln saltanat1 zarnan~nda vezir Muiniiddin Siileyrnan, arkaday~ olan bu kuliibenin sahibi Fatma Hatun'un kar-deg, day1 amca gibi mahremlerinden olmadlg~na gore kocas~ olmak l a z ~ m gelir. Aksi takdirde Fatma Hatun'un bu kimse veya kimselerin yanlnda ikamet etmeyi iste- mesi dinen caiz olmazd~. Dolay~s~yla Evhadeddin-i Kir- miini'nin k l z ~ bu sozuyle kocas~ Ahi Evren'in Klrge- hir'deki evini kastettigi birgok karinelerle anlagllmakta- d ~ r . Burada enteresan olan bir durumu belirtmekte yarar goriiyoruz. Yukar~da belirtildigi gibi Mensk~b-I Seyh Evhadeddin-i Kirm8ni'nin vazarl devrin
giddetli siyasi bask~lar~ndan dolay1 ola- cak Turkmen geyhlerin a d l n ~ zikretme- migtir. Yukar~da sundugumuz cumlede de ketum davranarak Fatma'nln ikamet etmek istedigi kulubenin nerede ve ki- me aic oldugunu ag~klamaktan sarf-I na- zar etmigtir. Yani bir igaret zamiri ile kulubenin sahibi -ki iddiamlza gore Ahi Evren'dir- belirtmig oluyor. Nitekim ay- nl mulahazalar sonucu devrin bagka ya- zarlar~ da Ahi Evren'in a d l n ~ vermekten kag~nm~glardrr. Bunlardan biri de o dev- rin tarihcisi Aksarav'l~ Kerameddin
di Pervane bfuinu'd-din Suleyman'n~n ve Vezir Taced- din Mu'rez'in Turkmenlere karg~ surdiirdiikleri miica- deledir. Ozellikle Tokat, Sivas, Klrgehir, Aksaray yore- sinde bu siyasi ve fikri baskllar daha giddetli ve aclma- slz idi. Ahi Evren ve 20 kadar eserinin gunumiize kadar meghul kalmas~ da tamamen bu siyasi terorun ve baskl- n ~ n e ~ e r i d i r . ~ '
I .
COCUKLUK
V ENev~ehir H a c ~ Bektag Dergah~ Turbe'sinin icten zorunumu ~ a h m u d ' i u r . ~ a k l n l ; Ahi Evren Seyh
Naslreddin Mahmud ve MevlBnB'n~n oglu Alaaddin Ce- lebi'nin olduruldukleri olay~58 nasll anlat~yor: "Kzrybir Evuirlijji Nnreddin Caca'ya uwildi. Ordn ile onun iizerine gel- di. Bir siire mubasara edildi. Onn kaleden soklip attzlar. Ha- riciler (Tiirkmenlw) ki, ona zrymztjlardz kamilen iildirildii-
5'
Burada dikkati geken bir gey daha var. MenPk~b-I Seyh Evhadeddin'in yazarl Evhadeddin-i KirmBn'nin k l z ~ Fatma Hatun'un esaretten dondiikten bir muddet sonra Seyh Evhadeddin'in halifelerinden Seyh Sihabu'd- Din'in kardegi Seyh Bedreddin'in muridlerinden Seyh Eminii'd-Din Ya'kub ile evlendirildigini," MenBk~b-I H a c ~ Beklag-i Veli'de Falma Bacl'nln sonradan Molla Idris ad11 biri ile evlendirildigini yazmaktad~r."' Gorul- dugu gibi her iki MenBk~b-name'nin yazarl Facma'nln ikinci evliliginde kocaslnln adlnl kaydettikleri halde, daha once kiminle evli oldugu hakklnda bir ac~klamada bulunmam~glard~r. M e n l k ~ b - I H a c ~ Beklag'~ yazan Fir- devsi-i Rumi, bu eseri Fatma Bacl'dan 200 kusur yll sonra, Bektagi rivayetlere dayanarak yazd181 igin Fatma Bacl'nln ilk kocasln~ bilmeyebilir. Fakat M e n l k ~ b - I Seyh Evhadeddin'in yazarl ki, eserini Fatma Hacun ha- yacta iken y a z ~ l m ~ q t ~ r . Fatma'nrn ilk kocaslnl bilmeme- si imkBnslzdlr. Ustelik Fatma esaretten doniince falanca ile evlendirildi demiyor. Bir muddet sonra evlendirildi diyor. Bu demektir ki bu yazar Fama Hatun esaret-ten dondugu zaman kocasln~n sag oldugunu, Fatma'nln do- nugunden bir veya iki yll sonra kocas~ oldiirulunce Seyh Eminu'd-Din Ya'kub6' ile evlendigini yazlyor. Dolayl- slyla bu yazarln Ahi Evren Seyh Nasreddin Mahmud'un a d l n ~ anmaylgl yukar~da belirttigimiz gibi tamamen Ahi Evren ve cevresindekiler uzerindeki siyasi ve fikri baskllar sebebiyledir. Hatta bu yazarln eserinde kendi a d l n ~ belirtmeyigi de gene bu siyasi" ve fikri bask1 ile il- gilidir. Bu siyasi ve fikri bask1 MevlBnB'nln s a d ~ k muri-
Fatma Bacl'nin Ahi Evren'in egi oldugunu belirledikten sonra gimdi de Fatma Bacl'dan bahseden yukarlcla be- lirtilen eserde h a k k ~ n d a verilen bilgile- rin lglglnda hayat hikayesini s u n a l ~ m . Y a g a d ~ g ~ donemin siyasi enrrikalar~ onu d a Ahi Evren gibi efsanevi bir gah- siyet halinde kalmaya mahkum etmig- tir. Burada gergek kigiliginin izleri ta- kip edilmeye gallg~lacakt~r.
"MenBk~b-I Evhadeddin-i Kirn18- ni^"de Fatma Bacl'nln annesinin huysuz, cahil bir kadln oldugu anlatllmaktad~r. Kirmani bir gun Baklrcllar pazarlndan (BazBr-i NuhhBsBn) gegerken del- lalln: " Kotii br~ylz~, kotzi yaradzlzjlz, akzlszz. ajjzz boz~lk bir
cariye satzyorz~rtz" dedigini duymug, biitiin bu kusurlara ragmen melBmet mesleginin geregi olarak kendisine ri- yazet yapllmak nefsini zelil tutmak, insanlar~ da onun gerrinden kurtarmak igin bu cariyeyi satln almlgtlr. Fat- ma igte bu cariyeden d o g m a d ~ r . ~ ~ Menlk~b-name'nin ya- zarl bu cariyenin fazla yagamaylp bir sure sonra oldiijiu- nu de yazmaktadlr.
Evhadeddin'nin bu cariyeyi satln a l d l g ~ Baklrc~lar Pazar~ Kayseri'de idi.6' Buna gore Fatma B a c ~ Kirmii- ni'nin Anadolu'ya geldigi 1205 ylllndan sonra dojimug olur. Ancak yukar~da belirtildigi gibi Fatma 1261'den sonra y a p t l i ~ evlilikten de bir dogum yapmlgtlr. Mute- hass~s doktorlar bu tarihte Fatma Baclnln 50 yaglndan fazla oimamasl gerektigini soyliiyorlar. Buna gSre Fatma Bacl'nln 1213 ylllndan sonra gelen birkag yllda dogmug olmas~ gerekiyor.
"MenBk~b-I Evhadeddin7'in yazarl Fatma Bacl'nln anaslna b a z ~ kusurlar izafe ettigi gibi Fatma'nln da kii- qukken cok jarcmlaz., soz dinlemez oldugunu, bu itaat- sizligi ile babaslna sablr riyazeti y a p t l r d ~ g l n ~ , babasln~n gayretlerine ragmen Kur'an ve din? bilgileri ojjreneme- digi gibi- dokuma ve orgu s a n a t l a r ~ n ~ ogrenmesine gall- g11d1g1 halde bu alanda da bagarll~ olamadlgln~, gabi (ba- g a r ~ s ~ z ) oldugunu iddia ermektedir." Bu yazarln Fac- ma'ya muhalif oldugu ifadelerinden anlagllmaktad~r. Halbuki, aynl yazar KirmBni'nin qocuklarlnln rahsili icin ozel gayret sarf ettigini ve diger k l z ~ Amine Hacun'a tahsil yapc~rdlgln~ sanat ve irfan ogrenmesine de gaba sarf ettigini bildirmektedir.67 Gene aynl yazar ileri gelen devlet adamr~ndan (Pervane Muinu'd-Din Suleyman, Sa- hib Aca Fahreddin Ali) ve buyuk geyhlerin Fatma'ya say- g~ duYduklarlnl yazmakcad~r.68 Farma eger gabi, ma'ri-
fetsiz biri olsaydl bu ki~ilerden hiirmec ve saygl gore- mezdi. Bu itibarla bu yazarln Fatma Hatun hakklndaki bu iddialarinda samimi olmadl@ muhakkaktlr, k a l d ~ ki, "Veliyec-namende Fatma Ana kegif ve keramec sahibesi, bilgili bir murgidedir.
"VelPyet-namemde anlatlldlglna @re6" Hacl Bektag Anadolu'ya (Diyar-I Rilm) girdigi zaman man3 alemin- den Anadolu Erenlerine selirn v e r m i ~ , bu sel3m1 ancak Fatma'ya malum olmug ve H a c ~ Bekta3'1n geldijini Erenler meclisine iletmigtir. Bu slrada Fatma B a c ~ genq klz imig ve erenlere sofra duzmekle meggul imig. Bu ha- ber y u k a r ~ d a da deginildiai gibi H a c ~ Bektag'ln Anado- lu'ya g e l i ~ tarihini s l n ~ r l a m a m ~ z a imk3n
kabul ettirmeyi. siyasi prescijlerini arttlrrnayl, Tiirkmen ve Ahilerin destegini kazanmay~ ve biiylece siyasi rakip- lerine kargl kamu oyunun descegini a l m a y ~ planlaml~lar- d ~ r . Fakat olaylar siyasilerin umduku gibi geligmedi.
Anadolu'da Tiirkmenler ve Ahiler bu yonerime ita- at etmek istemediler. Y u k a r ~ d a da degindigimiz gibi on- lar 11. Izzeddin Keykavus'u destekliyorlard~. Denizli. Karaman, C a n k l r ~ , Ankara, Aksaray, K l r ~ e h i r ve U< bol- gelerde Tiirkmen ve Ahiler bu yeni yonelime kary ayak- land~lar. Devlet klsa zarnanda bu isyanlarl bastlrd~. Dev- rin tarihgisi Aksarayl~ Kerameddin, Hririciler'in isyanla- n diye v a s ~ f l a n d ~ r d ~ g ~ bu isyanlarln bastlrllar~nl ''i\J/uu
riizfiar Rarjzsznda .sciizlnr),r nlahkunlcl/lr" di- veimektedir. Yukarlda ifade edildigi g i - yerek71 memnuniyecini ifade etmekte-
-
bi Fatma 1 2 1 3 y ~ l l n d a n hemen sonra dir. Klqehir'deki isyan en kanll bir ge- dogduguna gore Hacl Bektag en erken kilde b a s t ~ r l l d ~ . Buradaki i s y a n ~ bastlr- 1 2 2 8 ylllnda Anadolu'ya gelmig olur. maya Mogol as1111 Caca oglu Nureddin A y r ~ c a Kayseri'de Battal Mescidi'nde bir memur edildi. ISte bu isyanln b a s t ~ r ~ l ~ g ~ siire KirmPni'nin gozetiminde yetigen70 slraslnda Ahi Evren ve beraberindekiler Turkmen dewisin d e H a c ~ Bektag olma- kamilen k l l l ~ t a n geqirildiler.75 Ahi Ev-SI kuvvetle muhternel goriiniiyor. Kir- ren bu slrada 90 kusur yaglnda idi. Mev-
m i n i 1232'de Anadolu'dan ternelli ay- lin8'nln oglu Alaaddin Celebi'nin de bu rlldlglna gore7' H a c ~ Bektag'ln 1228- olay s~raslnda Ahi Evren ile birlikte ol- 1232 ylllarl araslnda Anadolu'ya g e l d i j i diiriildiigiinii tespit e t r n e k ~ e y i z . - ~ belirlenmig olur.
Suphesiz Fatma 1228'den sonra ev-
3. FATMA BACI E R E ~ L I ' D E
lenmig olabilir. B u tarihlerde Ahi Ev- "MenPklb-I Evhadeddin-i Kirm3niV ren'in Konya'ya yer!e~tigini goruyoruz. nin yazarlnln bildirdigine gore, Fatma F a t m a ' n ~ n d a bu tarihten sonra Konya'ya Hacl ~ e k q - I Veti Bacl esaretten dondiikren bir muddet gelip gelrnedigini bilrniyoruz. Gelmig sonra kendisine nereye gicmek iscedigi olsa bile Ahi Evren, 1240'ta rutuklanlnca Fatma Kayse- sorulmug o da "Babamln arkada~larlnln yanlna gitmek
--
ri'ye donmiig o l m a l l d ~ r . 1 2 4 3 y ~ l ~ n d a Mogollar~n Kayse- isterim" d e m i ~ ve oraya gonderilmigtir. Burada yazar ri'yi muhasaras~ slraslnda Fatma'nln Kayseri'de ikamet kecum davranarak eginin olumiinden sonra gitmek iste- etmekte oldugunu ve burada qok sayIda genq klzla bir- digi yere gonderildi ifadesini k u l l a n n i a d ~ ~ ~ gibi nereye likce Mogollara esir diigtugiinii b i l i y o r u z . 7 ~ m r i i n " n 15 gonderildigini belirtmemigcir. A y n ~ yazar eserin bir ba2- seneye yakln bir k ~ s m l esarette geqmigtir. Bektazi riva- ka yerinde Fatma Bacl'nln Seyh Sehabeddin'e [eslim yerlerinde onun esaret hayarl ile ilgili en kiic;"k bir kay- edildigini Seyh Sehabeddin'in de onu k a r d e ~ i Seyh Bed- da rastlanmamaktadlr. Babaslnln gijhreti ve babaslna du- reddin'in miiridlerinden olan Seyh Eminuddin Ya'kub yulan saygldan ociiru ~ ~ gkendisine iyi davran- ~ l l ~ ile evlendirdikini ve bu evlilikten bir oglan qocugu dun- ~ ~ ~ d ~ k l a r ~ n l soyledijji rivayet edilmektedir." yaya geldigini ve b u ~ o c u g u n da yedi yaglnda vefat etti- gini bildirmektedir.7"atma Bacl'nln babaslnrn arkada2-2.
FATMA BACI'NIN ESARETTEN
DONUSU
larr olan Seyh Bedreddin ve Seyh Sehabeddin kimlerdirV E
~~i
~~i
~
~
yANINA
~
~
i
~
ve nerede bulunuyorlar. Bunun respit edilmesi ile Facma~
~
~
'
~
i
~
i
~
B a c l ' n ~ n hayatln~n bir bolumu daha aycllnlanmlg oldu. Fatma B a c l ' n ~ n 1 2 6 0 y ~ l ~ n d a n bir veya iki yll kadar Evhadeddin HPmid el-Kirni3ni'nin (1237) Farsfa once esaretten kurcarlllp Anadolu'ya getirildigini yukar- "Men2kib-name" sinde 7"len Ahlat'll *Iup, Missis KGr- da geni? olarak aglkladlk. Fatma Bacl'nln esaret doniigu ku ve Missis Borkii giymig iki gencin KayseriVde Evha- kocasl Ahi Evren'in yanlna Klrgehir'e gitmig olrnas~ ge- deddin-i Kirm3ni'nin huzuruna geldikleri ve Evhaded- rekir. Geligen olaylar da bunu goscermektedir. din'in iki kardeg olan bu gengler hakklnda gevresindekile-
Tabii Fatma B~~~~~~ esaretten kurtarlp ~ ~ re qagldaki bilgileri verdigi anlat~lmaktadlr. "B/L ~ d ~ l ~iki get/;- ~ ~ ~ getiren, yukarlda gegen selFuklu umerasl, onun zengin bir takrin o~~llarzdzl: (Hrc-e-zcicr'e~iine~~ct) Bnb~zliirlirrl
babaslnln Tiirkmenler araslndaki ?ohretinden ve li'hnce, bhugeniIere babalarzndan kiilliyetli sar'el kabrjtir. Abi- nGfuzu ve i tibar,ndan, hi E~~~~ ve hi ~ ~ ~ k i l 8 ~ ~ si
-
life goniil uwen bu ~-a/ih genfler sm~etlwini Allirh yol/lrzcIa 2.r yasi giicunden yararlanrnayl diiSunmug olmalllar, yani Ahilik z ~ g r ~ ~ n d z harcdmaktalal: Bir i7tbrri.t yaPfP. t d i i ~ d i p Seyh Evheddin-i ~ i ~ ~ 5klzl ve ~ i hi ' ~E~~~~ $eyh i ~ ~ofra dcjemijler. Ayrnde z~e revendeye hiznzet s~lt~rnuktcll~rr".~~' Nasreddin Mahrnud'un egini esarecten k u r t a r ~ p egine Burada iki gencin adlarl, nerede imaret kurduklar~ [eslim etmek sureciyle kendilerini Tiirkmen qevrelere belirtilmemi~tir. Ancak "MenPk~b-I Seyh Evhadeddin-iKirmiini'nin Gelibolulu Muhyeddin tarallndan yapllan rercumesinde bu iki genq kardeglerin Ereglili olup, Bed- reddin ve Sehabeddin kardegler olduklarl tespit edilmig- tir." Gelibolulu Muhyeddin, Evhadeddin-i Kirmlni'nin "Menlk~b-name-sini tercume ederken, Bediuzzaman Furuzan-fer taral~ndan yaylnlanan nushaslndan farkl~ bir nusha k u l l a n ~ l m ~ q t ~ r . Birqok yerlerde oldugu gibi bura- da da eserin Farsga asllnda bulunmayan bilgiler ihtiva etmekledir. Gelibolulu Muhyeddin cercumesinde bu ka- bil detaylandlrlc~ bilgiler bulundugu gibi dorr hik8ye- nin tamaml, iki hikiiyenin buyuk k ~ s m ~ eserin Farsqasln- da mevcut degildir. Burada bu teknik konu uzerinde da- ha fazla durmayl gereksiz goruyor ve esas konuya donii- yoruz.
Diger taraftan Nigde'li K a d ~ Ahmed de "el-Vele- du's-sef'ik" ad11 eserinde Sevh Evhadeddin-i Kirm8ni'-
Buraya kadar sunmug oldujumuz aqiklamalardan Evhadeddin-i Kirmdni'nin Eregli'de Seyh Bedreddin Ya- man ve Seyh Sehabeddin Coban adlarlnda iki halifesi bu- lundugu ve bu iki kardegin Eregli'de bir irnaret yaptlr- mlg olduklar~ anlagllmlq bulunmaktad~r. Fatma Baci'nln da Ereffli'ye" geldigi ve Seyh Sehabeddin'in hirnayesine girdigi anlag~lmaklad~r.
Eregli'de cami ve zaviye yaptlran ve vakfeden Seyh Sehabeddin, Eregilili hace (Tacir) MevdQd'un oglu ve 1237 ylllnda vefat eden Turkmen sofi Seyh Evhadeddin Hdmid el-Kirm8ni'nin halifesi olan Seyh Sehabeddin olup, Anadolu'daki ilk ahilerdendir. Nigdeli K a d ~ Ah- med, onu ve kardegi Bedreddin yam an'^ Emir diye an- maktadlr." Boylece, bu iki kardegin Eregli'de Ernirlik (Yoneticilik) y a p t ~ k l a r ~ da anlag~lmaktadtr. Bu iki karde- sin Kavseri'de Evhadeddin ile gorusrneleri slraslnda ora- u >
ninz Ereg~i'de Seyh ~ e d r k d d i n Ya-
.J da bulunanlardan biri de Seyh Kera-
man-i Emir ve Behabeddin Coban-i
-
r : , meddin-i S ~ f T d i r . ~ ~-
Eger bu Kera-Emir adlar~nda iki calebesi bulundu- , meddin-i SOfi, Karamanogullar~n~n
&nu ve bu iki kardegin Ereglili Ha- ceddi Kerarneddin-i SQfi Nure (Nu-
ce (Tacir) Mevdud'un ogullari olduk- ruh) ise, Ereglili Bedreddin ve Seha-
l a r ~ n ~ yazmaktad~r. Kadi Ahmed bu beddin kardeglerin Karamanogullari
iki kardegten biiyu@ olan Seyh Bed- ile de irtibat halinde bulunduklar~n~
reddin Yarnarl'ln ulu bir kigi oldugu- dugiinmek gerekir. Evhadeddin-i
nu belirctikten sonra gu malumat~ da Kirmdni'nin bircok defalar Ahlat'a
vfXmekledir." S o n r ~ d a n Mekke'ye gittigini biliyoruz.%' K I Z I Amine yerle~en Necmeddin-i I ~ f e h a n i , ' ~ Se- Hatun, Ahlat'ta vezirin oglu Ima- kaffeddin-i M a ~ s i l i , ~ ' Nigde'ye ye;legen Nasreddin-i $i-
razi, Kudbeddin Ali-i Herakili'nin Kayseri K a d ~ s ~ olan Zahireddin" ile a r k a d a ~ ve gonuldag olduklarln~, hepsi- nin bir anadan siit emdiklerini, bu ananln da Ereglili Seyh Bedreddin Yaman oldugunu kaydermekte ve bu yuzden bu kigilerin "Bedri" olduklarln~ ifade etmekte- dir. Nigde'li K a d ~ Ahmed'in t a n ~ r t l g ~ Seyh Bedreddin Yaman ile Seyh Sehabeddin Coban'ln "Menakib-I Seyh Evhadeddin-i Kirmgni" de adlar~ gegen Seyh Bedreddin ile Seyh Sehabeddin olduklar~ serahaten anllagllmakta- d ~ r . Meniik~b-i Seyh Evhadeddin-i Kirmdni'de bir bagka olay munasebetiyle gene bu iki kardegten bahsedilmek- tedir.
Y ~ l k a r ~ d a aqlklandlg~ uzere Menakib-i Evhaded- din-i Kirnlfni'nin Farsqaslnda Fatma Hatun'un Seyh Sehabeddin'e teslim edildigi. Seyh Sehabeddin'in de Fatma Hatun'u kardegi Seyh Bedreddin'in muridlerin- den olan Seyh Emineddin Ya'kub'a nikahladigl ve Fat- ma Hatun'un bu evlilikten de bir oglu diinyaya geldi- f f i a n l a t ~ l m a k t a d ~ r . Burada gene de Seyh Sehabeddin'in nerede oldugu ve Fatma Hatun'un nereye goturuldugu belirtilmemigcir. Fakat eserin Gelibol~ilu Muhyeddin taralrndan y a p ~ l a n terciimesinde Seyh Sehabeddin'in Ereglili oldugu ve Fatma Hatun'un Eregli'ye goturiil- clugii ve boylece Fatma Bacl'nln bir sure Eregli'de ika- met ettigi belirlenmektedir.X6 Fatma Hatun'un Ereg- li'ye gicmesi esaretcen dondukten hemen sonra degil, Ahi Evren'in oldiiruldugu tarih olan Nisan 1261 tari- hinden sonradrr. Bu tarihte Ereglili Seyh Bedreddin'in hayatla olmadlgl, kardegi Sehabeddin'in hayatta oldu- gu anlag~lmaklad~r.
deddin ile evli idL9' Bu b a k ~ m d a n ~vhadeddinsonradan Eregli'ye yerle~mig olan Hace MevdOd'u Ahlat'tan canl- yor olmalldlr. Muhternelen bu Hace MevdQd, Gurcule- rin Ahlat'a baskln diizenleyip, gehri yagma ve tahrip et- rikleri tarih olan 1207 yll~ndan sonm9' mernleketinden goqup Eregli'ye gelip yerlegmig ve burada olmugtur. Fat- ma Bacl'nin Eregli'de kaq yll kaldlglna dair bir k a y ~ t yoktur. Durum oyle gosteriyor ki Eregli'ye geldikcen bir muddet sonra Fatma Hatun gene himayesiz kalmlg ve bunun sonucu olarak Sulucakaraoyiik'e giderek H a c ~ Bekcag'ln himayesine girmigtir. Onun Eregli'den ayrll- m a s , buradaki hamisi $eyh Sehabeddin ile kocas~ Emi- neddin Ya'kub'un olmeleri ile ilgili olmalld~r.
Fatma Baa, Eregli'den Sulucakaraoyiik'e gelerek H a c ~ BektaS'ln himayesine g i r m i ~ t i r . Velfyet-name'de Fatma Bacl'dan daha gok Kadlnc~k ve Kadlnclk Ana di- ye soz edilmekledir. Hakklnda pekqok menkibeler anla- tllrnaktadtr. H a c ~ Bektag ile aralar~nda geGen bircok anekdotlar nakledilmigtir. H a c ~ Bektag 669'da vefar etci- gine giire bu anlacllan olaylar da bu tarihten once vuku bulmug olmalld~r. Bu slrada H a c ~ Bektag'ln iyice yaglan- mlq olduffu da anlaq~lmaktadlr.
Abdal Musa'nln zaman zaman uc bolgelerden gele- rek Fatma Bacl'y~ ziyaret ettigi ve Fatrna Bacl'nln evin- de kaldlgl bildirilmektedir. Manzum "Veliiyer-n2mePde Fatma Bacl'nln uq bolgelerdekilerle gizli siyasi iligkiler iqinde bulunmaslndan oturu K l r ~ e h i r Emiri Nureddin Caca tarafindan takibata maruz kald121 haber verilmek- tedir.9'
yok ki bu prensipler ve uygulamalar Bacllar araslnda da Mehmed Bey'in icadi oldugunu ileri surmektedir."" Bu
gegerli idi. aqlklamalardan sonra Bacllarln sadece kulah deail b a ~ k a
gjyirn eSyasi irnal ettiklerini kabul etmemek miirnkiin deEildir. Hatta Yenicerilerin sadece ak borkleri dekil, di- L,
5imdilik ~~~~l~~~~ orguculuk ve dokumaclilk ger giysileri de Bacllarln atolyelerinde imal edildigine daki sanat kollarlndan hangjleriyle ugragtlklarl hakkln- muhakkak nazar~yla bakllabilir. Boylece Osmanlllarln da sarih malumatlmlz yoktur, ~ h i l ~ ~ gibi ~~~~l~~ da ~ U ~ L I I U S donemindeki askeri klyafetlerin (Oniforma) Ba- Kayseri'deki ig yerlerinde toplu olarak callgt~klarina 66- cllarln e x r i oldugu OrtaYa slkmaktadlr.
re, kadlnlar araslnda da gegitli sanac kollarlnln bulunma- Bacllarln megguliyet alanlarlndan biri de hiq Siiphe-
SI ihtimal dahilindedir. Yukarlda sozu edildigi gibi B a c ~ siz dokumac~llk ve orgiiciiliik olmal~dlr. Ancak bu konu-
ig yerlerinde hall kilirnden bagka giyim sanayinin varll- da bir gey bilmemekteyiz. Evhadeddin-i Kirml- glnl sijylemek mumkundiir. Ancak kaynaklar bu konuda n i ' n j n "Menakib-name"sinde, KayseriVdeki Kirmsni'nin herhangi bir aglklamada bulunmam~qlardlr. Fakat bazl muritlerinin istanbul'a ve diger Hlristiyan beldelere hall haberler bu konuya q i k tutar nitelikledir. ve k u m a ~ ihrag ettikleri bildirilmektedir."'? Bu ha11 ve Apk Papzade, Bektagilerin; Yeniceriletin baglarlna kumaSlarin da gene Ahilerin Kayseri'de kurduklarl sana- giydikleri tacln (Ak bork) Bektagilerin icadl oldu@~ iddi- yi sitesinde dokunup oruldugunde Suphe olmadlgl gibi, aslnl soz konusu ederek bu iddiayl reddetmekte, sonra da bu sanayi sitesinde "Kulah-duzlar" ~ a r ~ l s l n l n oldugu bu ak bork un Orhan Gazi zamanlnda Bilecik'te ortaya. yerde Bacllarln dokuma ve orgu tezgahlari bulunduBu c~ktlBlnl, Bekta~ilerin bu ak borku giy- da anlagllmaktadlr. Ahilerle birlikte Ba- melerinin sebebinin de bir B e k t a ~ i geyhi cllar da Orta Anadolu'dan Ug bolgelere olan Abdal Musa'nln Yenicerilerle savagla- hicret edince, bu sanaclar~n~ da beraber- ra k a t ~ l d ~ g ~ n ~ ve Yenigerilerden bir ak lerinde goriirmuglerdir. Bu Uq bolgele- bork alip giydigini, sonra vilayetine (Klr- rinde kurulan Germiyanogullar~ iilke- gehir) bu ak borku ile donup gazilerle bir- sinde hall, kumag ve tulbenr (Dil-bend) likte sava~lara ka:ild~m diye oviindu~iinii bez imal edilip ihrag edildigi kaynaklar- yazmakcad~r.""' Aglk Pagazade Bektagile- da yazlllr.
rin Abdal Musa'ya bu borke ne ad verildi- Numuneleri giinumiize kadar gelen gini sorduklarlnda o da: "Buna bukme elif Anadolu Selguklularl devrinin o meghur tag derler" dedigini de sozlerine eklemek- hall ve kilimlerinin Bac~larln dokurna
ledir. atijlyelerinde imal edilmig ve geligtiril-
Abdal Musa'n~n Fatma Bacl'ya ya- mig oldugunu soylemek meseleyi ideali-
k ~ n l i a ~ bilinmekledir. Fatma Bacl'n~n Ba- ze etmek degil, belki bir realiteyi ifade
C I Tegkiliitlnln ilk kuruldugu yer olan etmek olacaktlr. Bu gergege dayanarak
Kayseri'de Kulah-duzlar Mahallesinde Fatma Bacl'nln orguciiluk ve dokumacl- Hall ayrino. (13. yy.) (Istanbul. TIEM
bulundugunu ve Bacllar~n burada orgu ve no:658, ,,(, Gancrhorn, 1 9 9 1 ) Ilk sanatl ogrenemedigine dair "hlen3- dokumactllk yaptlklarln~ belirrmigtik. kib-i Evhadeddin-i Kirrn2ni"nin yazari- Kayseri'deki bu mahallenin Mogollar tarafindan y a k ~ l ~ p nln iine surdugii iddiaslnda samimi o l m a d ~ g i n ~ bir kere ylk~lmasindan sonra Klr~ehir'e giden, Fatma Bacl'nln. daha v u r g u l a m ~ ~ olallm.
burada da aynl sanacl devam ectirmi~ olacagl tabiidir. Sadreddin-i Konevi "Vasiyec-nameWsinde oldugii za- Dolaylsiyla Abdal Nusa'nln baglndaki ak borkiin (Biik- man hocalarlndan Muhyeddin i b n u ' l - ~ r a b i ' n i n sonlle- me elif tac;) Bacllarln Kayseri ve Klr~ehir'deki Kiilah- gin; kendisine kefen giydirmelerini, Seyh Evha- duzlar Mahallesinde imal ettikleri kulahlardan O ~ ~ U ~ L I deddin KirmgniVnin seccadesini de uzerine orcmelerini
anlaylrnakcadrr. Boylece Yeniqerilerin borklerinin men- ve
aylece
defnecmelerinj iscemektedir,l04 Fatma Bacl'nln gei aydlnlanrnq oluyor. Y ~ l k a r ~ d a decay11 olarak aclhrlan- babasl elan Evhadeddin Kirm$ni'nin bur& sijzii edilen d ~ g l iizere K ~ r ~ e h i r ' d e Ahilerin katliama tabi tutulmas~, seccadesinin Bacllarln dokuma tezgahlnda dokunmu3 01- dijjer Orta-Anadolu gehirlerinde takibata ugramalar~ on- dugLlnu dugiinuyorum. Klymetli bir seccade olmall ki, l a r ~ n L I ~ bolgelere hicret etmelerine yo1 aFmlgtlr. Suphe- Konevi bunu bir hatlra olarak saklam~gt~r. Eger saglamsiz Bacllar da Ahilerle birlikte ug bolgelere gidip sanat- kalmlg ise bugiin bu seccade Konevi9nin lahdi iqinde bu- larlnl burada devam ettirdikleri muhakkaktlr. Bu ba- lunuyor.
klmdan Ayk Pa~azade'nin soziinii ettigi biikme elif tag Bacl Te~kilBt~ baglang~gta ahilikle birlikte Kayseri, yani Yeniqerilerin kulahlarlnl Bacilarln imal ettigi ve Kenya, KlrSehir, ~ ~~~~~~d~ k gibi buyuk yerleSim ~ ~ ~ ,
mengei Kayseri'deki Kulah-duzlar Mahallesinde imal merkezlerinde kurulmugtur. ~ ~ g~ ~ l ~liggal ~ ~~ d ~ l ~ ~ ~ ~
edilen kiilah modeline dayandlg~ kesinlik kazanmakta ve ettikten sonfa iktidarlarlna karSl direnen hi ve ~ b ~ k - a2lk P a g a ~ a d e ' ~ ~ n bu konudaki Yorum" eksik ve hat[a menlerle mficadele etmigler, bir gok yerlerde katliamlar maksatl~ oldu&~ gorulrnekledir. gergeklegtirmiglerdir. Bucun Anadolu'da Ahiler ve Baa- Etliiki de Uq Beyi Mehn~ed Bey'den bahsederken bu lar takibata maruz kalm~$lar, igyerleri, mallarl ellerinden ak borkleri kastederek Simdi giyilen beyaz kulahlarln bu allnmi~tlr. BLI durum Ahi ve Bacllarln ug bolgelere veya
Mogol zulmiinun ulaqamayacagl ucra yerlere gijlmeleri- ne yol acmlgtlr. Bacllar~n lideri Fatma Bacl da Klrgehir Emiri Mogol as1111 Nureddin Caca'nln takibatl sonunda Klrgehir'de duramayarak Sulucakarahoyuk'e gogtiigu velfyec-name'de anlat~lmaktad~r."" Keza, Nigdeli Kadl Ahmet d e Turkmenlerin koylere kacmlg olduklarlnl bunlarln d a yakalan~p yokedilmeleri gerektigini yazl- yor."'Q6yiyce, T u r k el sanatlar~ bu arada hallcll~k da ge- hirlerden koylere yayllmaya baglam~p ve Turkmen ka- dlnlar koylerde hall ve kilim yanlnda diger el sanatlarl- nl icra etmeye baglam~glardlr. Bu siyasi geligmeler Ahi ve Bac~llgln koylere yay~lmaslnln en onemli amilidir. Ozel- likle O r t a Anadolu'dan Ug bolgelere gogen Bacllarln bu bijlgelerde faaliyetlerini surdurdukleri gorulmektedir.
Bugun Konya'nln 40 km. kadar kuzeyinde Bagara ad11 bir koy vardlr ve bu koyde mengei tarihin derinlik- lerine uzanan ve belli bir desen ve motif uzerinde doku- nan halllar guniimuze kadar devam ecmi~tir. Bu h a l ~ l a r dokunduklarl koye izafeten "Bagara Hallsl" diye bilinir- ler. Bu koy adlnl Ahi Bayara'dan alm~gtlr. Ahi Bagara ise Ahi Tiirk'iin kardegi yani Mevl2nP'nm dostu Hiisamed- din Celebi'nin arncasld~r. Ahi ~ecere-namelerinde ad1 ge- Eer.'07 Efllki de, Men2klb'iil-Brifininde ondan bahset- migtir.'08 Onceleri Konya'da yay~yorken daha sonra Mo- g o l l a r ~ n zulmunden kagarak bu koye yerlegmiqtir. B a a - larln Ahilerle ilgisi goz onunde bulundurulursa Bagara halllar~nln bu koye yerlegen Ahilerin klz ve hanlmlarlna yani Bacl Tegkillt~ uyelerine dayandtg~ soylenebilir. Anadolu'nun muhtelif yorelerinde tanlnan hall modelle- rinin mengeine b u metotla yaklag~labilecegi in a n c l m ~ z ~ da burada belircmig o l a l ~ m .
Gene Konya'nln 20 K m . kuzey istikametinde Ulu- muhsine ve Kicimuhsine adlarlnda yan yana iki kijy var. Bu kijylerin Selcuklular zamanlna uzanan bir g e l - migi var. Bu iki koyde de, bu iki koye has hall ve cicim model ve motifleri meghurdur. Bilindigi gibi Muhsine k a d ~ n ismidir. Bu iki koyde dokunan hall ve Cicimle- tin mengei de bu koylere a d l a r ~ n ~ veren Ulu Muhsine ve Kifi Muhsine ad11 Bacllara dayanmaktad~r. Nitekim bu kijyun h a l k ~ Kiqi Muhsine ve Ulu Muhsine'nin iki kar- deg olduklarlna dugmandan ka51p bu koylerdeki ma&- ralara s a k l a n d ~ k l a r ~ n a ve bu iki koyun ad1 gelen iki kardeg tarafindan kurulduguna inanmaktad~rlar. Bu dugman d a guphesiz Mogol i k t i d a r ~ o l m a l ~ d l r . Bu iki kijyde dokunan hall ve cicimlerin iizerinde aragtlrrna yapan B e l k ~ s Acar H a n l m da Kilimuhsine koyunde do- kunan hall ve kilimlerin bir menge'e dayandlglna inan- makta, bir tarikat lideri taraf~ndan bu hall ve cicim modellerinin buraya getirilmig olabilecegi ihtimali iizerinde d u r r n a k t a d ~ r ki, dogru bir tahmin yuruttugii ~ijylenebili~."'"
Bacllar~n diger bir hizrnec ve faaliyet sahalar~ askeri- dir. Isliirn oncesi caglarda Tiirk k a d ~ n l a r ~ n ~ n binicilik ve atlcll~kta usta o l d u k l a r ~ savaglara k a l ~ k l ~ k l a r ~ iyi bilinen
bir hususcur. isliim'dan sonra da bu gelenegin devam er- tigi gijrulur. Ravendi, Harezmlilerle Irakl~lar aras~nda cereyan eden 1197 y~llndaki s a v a ~ l a r ~ anlatlrken "Ha- rezmli kadlnlar z~rhlarl giydi ve her kadln elli Irakllyl 6niine katlp siiruyordu"l"' derken bu Turk kad~nlarl an- latrnaktiidlr. Ibn Battuta'da bir cok Turk ilinde Czellik- le Ozbekler araslnda "Haviitin" (Hatunlar) diye tanlttlgl Tiirk kadlnlarln c e ~ i t l i faaliyetlerine ~ a h i t olmuytur."'
Mogollarln 1243 ylllnda Kayseri'yi muhasara slra- slnda B a c ~ orgutiine mensup k a d ~ n l a r ~ n ~ e h r i n savunma- slna fiilen k a t ~ l d r k l a r ~ n l ve tegkiliit olarak savagt~klarlnl goruyoruz. Dulkadiro~ullarlnln otuzbin s i l a h l ~ k a d ~ n as- kere sahip olduklar~na dair haberde1I2 mubalaga olsa bi- le b u beylik doneminde Bacllar~n ne denli faal oldukla- rlnl gostermesi baklrnlndan onem taglr. Dulkadiro~ulla- rlndan Alluddevle'nin K~rgehir'deki Ahi Evren Turbe ve Zaviyesini y a p t ~ r m a s ~ " 3 bu beylik doneminde Ahi ve B a c ~ T e g k i l t t ~ n ~ n kurucusuna ilgi duyuldugu, dolaylsly- la b u iki tegkilltln devlet carafindan himaye gordugu an- l q ~ l m a k t a d l r . Ug bolgelerde Turkmen agiretler araslnda savqgl kadlnlarln bulundugu bilinmektedir. Hie Suphe yok ki, bu k a d ~ n l a r da Bacl Orgiilii mensuplarl idiler.
Bacllarln en iyi bilinen faaliyet alanlarlndan biri de Ahi tekke ve zaviyelerinde misafir edilen ve b a r l n d ~ r l - lanlartn aglrlanrnas~ ile ilgili hizmetlerdir. Ahi Tegkilii- t l n ~ n kurulugunu haz~rlayan sebeplerden biri d e o do- nemde kitleler halinde insanlarln yerlerinden yurtla- rlndan kopup Anadolu'ya gelmelerinin yaractlgl prob- lemlere care arama gayretleri olmugtur. B L ~ gogler Ana- dolu'nun isliirnlagmas~n~ hlzlandlrmaktaydl. Bu ba- k ~ m d a n Anadolu'ya yerli gelen bu insanlar~n k ~ s a bir sure d e olsa b a r l n d l r ~ l m a l a r ~ , aglrlanmalarl ve boylece yeni orcama uyurnlar~ s a ~ l a n m a l l y d l . Igte k u r u l u g ~ ~ n - d a n itibaren Ahi Tekke ve zaviyeleri bijyle bir hizmeti ila etmekteydi. Bacllar da bu Tekke ve zaviyelerde ko- n u k edilenlerin iage ve ibacesi hizmecini yurutmektey- diler. Hacl Bektag'ln Menbk~b-name'sinde H a c ~ BektaS Anadolu'ya kadem bastlfil zaman Fatma Bact'nln henuz grnq klz oldugu, erenlere yemek pigirmek ve sofra d i i ~ - mekle meygul Hacl Bektag'm geldigini erenler m e c l ~ s i - ne haber verdigi anlat11maktad1r.l'~ BLI haber hem H a - el Bektag'ln Anadolu'ya geldigi zaman (1225) Bacl Teg- killtl'nln kurulmug o l d u ~ u n u , hem d e Hacl Bektag'ln d a Anadolu'ya geldiginde bir sure Ahi misafirhanele- rinde k a l d l g l n ~ gijstermektedir.
Seyyah Ibn Batuta Anadolu'nun birfok yijrelerinde Ahilerin misafirperverligine gahit oldugu gibi bu misa- fir-hanelerde Tiirkmen kad~nlarln hizmet, izzet ve ik- ramlarlndan da ovgu ve hayranllkla bahsetmigtir."' Ibn Batuta'nln sozunu ettigi bu misafirhanelerde iage ve iba- te igleri B a c ~ ulkusune gonul vermig Tiirkmen kadlnlar tarafindan yurutulmekte idi. Veliiyec-name'de Fatma Bacl'nln kimsesiz ve yoksullar~ barlndlrmas~, misafirleri ag~rlarnasl, k~zlarla imece usulii ile birtaklrn igleri yiiriic- mesine dair cegitli haberler vardlr.
"Menakib-i Evhadeddin-i Kirmiininde Fatma Ba- cl'nln babasl $eyh Evhadeddin'in ~evresindekilere yolcu ve kimsesizlerin yedirilip, i ~ i r i l m e s i ve barlndlrllmalarl- na dair iigiitlerde b u l u n d u ~ u yolundaki haberler yanln- da'"' yolcu ve misafirlerin temizliklerine, qamaglrlar~nln ylkanmaslna da onem verdigi, bu tur igleri yapmakcan kad~nlarln biiyiik sevap kazanacaklarln~ telkine qal12tlgl aiirulmekredir."- Harra Kirrniini, AhiliPi: Mallnl ve ser-
-
<,vetini comertqe yolcu, yoksul ve muhtaca harcamay iil- kii edinmek olarak carif etmektedir."'
5. BACI
TESKILATI'NIN
Bacllar din? ve kultiirel faaliyetle- rini bir tarikat disiplini ve rnetodu iqinde surdurmiiglerdir. B u baklmdan yogun bir tarikat faaliyeti i ~ i n d e ol- duklarl gorulmektedir. Fuat Kopriilu d e bunu f a r k e t r n i ~ ve B a c ~ y l n - I R u m kadlnlara mahsus bir tarikac ad1 olabi- lecegi ihtimali iizerinde de durmug- tur. Yukarlda d a ifade edildigi g i b i B a c ~ l l k , Ahiligin kadlnlar koludur. BLI itibarla Bacllar~ Ahilerdenayrl du- giinmek yanllg o l a c a g ~ n d a n kadlnlara rnahsus bir tarikat olarak gorrnek d e
$nu da belirtelim ki, kadln erkek bir arada sema ve zikir meclislerinde bulunma adeti ilk olarak Anadolu Sel<uklular~ zamanlnda goriilen bir Sey olmaylp qok es- kiden beri m u t a s a w ~ f l a r aras~nda uygulanmakta idi."" Ibnu'l-Cevzi "Telbisu iblisWinde mutasavvlflar~n bu adet ve geleneklerini klnamaktadlr."' X. aslr mutasavv~fla- rlndan Ibnu'l-Hafif eg-Sirazi,'" Ebu Hulman es-Sufi ve Nasrabadi"nin bu mezrepte mucasavv~flar olduklarl bi- linmektedir.
~ n a d o l u Selquklular~ zamanlnda bu meyebin Bncii- sii Fatma Bacl'nln babasl Evhadeddin-i Kirmrini idi. 0
Rahle, aynntl.
(Konp. Eskr Eserler Muzen. Env no 337)
yanllg o l a c a k t ~ r . B u b a k ~ m d a n B a a -
ydn-I Riim belli bir tarikatln kadln muridlerinin mey- clana getirdigi bir cemaattlr demek daha dokru olur - inanc~ndaylz. B u cernaatln haliyle kadln murgideleri ve ~ e y h l e r i olacaktlr. Igte Fatrna Bacl ve klz kardeqi Ami- ne H a t u n birer miirgide idiler. Nitekim Rus bilgini Gordlevsky d e XVI. aslr baglarlnda ~ s t a n b u l ' d a "Ayge Bacllllar" diye bir kadlnlar cemaatlnln (Tasavvufi ce- maat) b u l u n d u g u n u tesbit e t m i S t i r . " V 5 1 2 ' d e olen Ayge Bacl b u kadlnlar cemaatlnln lideri oldugu gibi Fatma B a c ~ d a BaclyPn-I RCirn'un lideridir.
Anadolu'da tarikat ~ e y h l e r i n i n hanlmlnrlna "Ana- b a c ~ " denir. S u n n i muhitlerde hanlmlarln erkeklerle birlikle sohbec meclislerine katllmalarl, zikir, semd ve cliker casavvufi ayinleri birlikle yiiriitmeleri caiz goriil- medigi iqin ana-bacllar~ geyh ile miiridleri araslnda va- slta olmaktaydllar. Seyhin talimat ve u y g u l a m a l a r ~ n ~ ana-bacllar, hanlmlara intikal ettirirlerdi. Boylece ha- n ~ m l a r araslnda dini-tasavvufi egicim ve ogretirn sur- diirulmekteydi. Selquklular z a m a n ~ n d a Baclydn-I RCim'un dini-tasavvuti faaliyetleri, O s m a n l ~ l a r zama- nlnda ana-bacllar tarafindan devam ettirilmigtir.
Bacl Tegkildtl'nln iiyeleri geng klzlar ve kadlnlarln erkeklerle bir arada zikir, sema ve sohbet meclislerinde bulunuyorlardl. Bu yiizden o donemde Turkmen Seyhler sbrekli olarak bazl qevrelerin Tiirkmen Seyhlere her ko- tuliigu rnubah sayan anlarnlna gelen "Miibahi" veya "Ibahiyeci" diyorlard~. Bu yuzden Turkmenlerle muca- dele halinde olan devlete d e y a r d ~ m c l oluyorlardl.
b u m e ~ r e b i n d e n dolayl birqok defalar tenkitlere maruz kaldlgl "Mendk~b-na- mensinde a n l a t ~ l m a k t a d ~ r . ' " hiuhalif- leri ona Mubahi, Zerrak, $ahid-baz di- yorlard~. O n a muhalif olanlarln bagln- d a d a MevlPnB gelmektedir. Mevld- n8'nln meclisinde KirmBni'nin genG delikanl~larla sema'a d u r d u g u fakat ~ o k iffetli olup, kotii birgey yaprnadlgl soylendigi zaman MevldnP da: "Kegke o k o t u l i i ~ i i yapsaydl da bu adet sona erseydi. (Kotii bir yo1 oldugu bir an once anlagllmlg olaydl) Bu yolda giden- lerin g i i n a h ~ Kirmdni'nin boynuna" demigcir.124
Sadeddin-i H a m m u i ( 1 1 5 2 ) de Halep'te diizenlenen bir sema' meclisi- ne Seyh Evhadeddin-i Kirmdni ile birlikte kat~lnilgtl. BLI sema meclisinde hanlmlar da bulunmuglard~. Sadeddin- i Hammu:, bu mecliste, sema slraslnda Kirmdni'nin kn- d ~ n l a r l nazar-g8h klldlglnl gormug ve bilahere kendisine bir mektup yazarak bu adecine itiraz etmigtir. Kirm2ni de "Benim nPmahreme bakclglml gordiigune gore o kendisi de bakiyormug demek. Dolaylslyla icirazda bu- l u n m a s ~ dogru degildir" demiqtir.lZ5
Sadeddin Konevi'nin calebesi Cendli Miieyyedud- din'in bildirdigine gore birileri KirmPni'ye kadlnlarla bir arada oturrnas~nln kendisine zarar verecegini haclr- latmlglar, o da "Kadlnlarla bir arada o l d u ~ u m a k l ~ m d a n bile geqmiyor" diye karglllk vermigtir.12(' NiRdeli Kadl Ahmed (1340) garazk8rllk numunesi giiscererek Nigde, Aksaray qevresinde t o p l u k l u l a r ~ n kadlnll erkekli tasav- vufi sohbet meclislerinde bulunmalarlnl, k ~ z ve karllarl- n~ bagkalarlna Pigkeg e t m e geklinde anlatmakta, Salih Peygamber zamanlndaki kotuluklerin bu Tnptuklular araslnda yuriirliikte o l d u ~ u n u one s i i r m e k t e d ~ r . " ~
KirmBni'nin kadlnlarln egitim ve iigretirnine biiyiik bir onem verdigi anlagllrnakladlr. H e r iki klzlna da dii- zenli cahsil yaptlrdlgl g i b i el sanatlarl ijkrennielerine de ozel gayret sarf etmigtir. Asllnda ona yonelen saldlrllar onun bu anlaylglna yoneliktir. Ahi Evren'in J e 2eyhinin yolunda oldugu gerek eserlerinden gerek uygularnalar~n- dan anlaqllmakladlr. Bunlardan b a ~ k a bu Turkmen gey- hin klzlarln~ .tasavvuf egitiminden geqirdigi de gorul- mektedir. ""ac~ Bektag "VelByet-name"sinde Fatma
Hatun'un biiyiik bir rniirpicle oldugu, yaln~z geng klzla- rl ve hanlmlar~ degil erkekleri de i r p d etmckte oldu@~ anlatllmaktadlr. Kesil ve kerametlerinden birqok 6rnek- Ier verilrni~tir. Meniiklb-I Evhadeddin'de onun bu yonu h a k k ~ n d a herhangi bir $~klamada bulunulmam~gtrr. Fa- kat Ebu'n-Necib es-Suhreverdi'nin ( 1 1'0) soyundan ge- Ien Ruknu'd-Din es-Sucasi'nin (1210) klz~ndan dogmug olan Seyh Evhadeddin'in diger klzl Amine Hatun'un cahsil d u r u m u ve tasavvuli faaliyetleri hakklnda ijnemli aglklamalarda bulunulmugtur. Burada anlatlldlg~na gore Amine Hatun ~ o k d i m e , lazlle ve zahidedir. Ahlat'da ve- zirin oglu ile evli idi. Bilahere kocas~ndan boganInca Sam'a yerlegmig ve orada i r p d faaliyetlerini siirdurmug- cur. Orada onsekiz hanikiihin ~ e y h l i g i n i yaptlgl irpad ve tarikat dersleri verdiki a n l a t ~ l m a k t a d ~ r . ' ~ ~
Amine H a t u n burada (Dima2k) Alaaddin Keyku- bad'ln komutanlarlndan Emir Mubiirizu'd-Din Ciiv- linnin babasl adlna y a p c ~ r d l j l zaviyede b ~ l u n u ~ o r d u . ' ~ ~ ' Babaslnln oliimunden sonra da o, uzun sure Sarn'da otur- rnuqtur. Ad1 gecen Meniik~b-narne'nin yazarl, eserini yazdljl zarnan o n u n hala yagamakla oldugunu bildir- mekledir."' Buna gore Amine Hatun da Fatma Bacl gi- bi XIII. asrln uguncu ~ e y r e g i n e kadar yagarnlgtlr.
Gene Kirmiini'nin Menzktb-name'sinde a n l a c ~ l d ~ g ~ - na gore, Kirmiini'nin Halifesi Zeyneddin Sadaka'nln Konya'daki zaviyesinde (Zaviye-i Sadr-i Hakim) hanlm muridler (Fakiregan) de erkeklerle birlikle zikir ve sema meclislerine k a l l l m ~ ~ l a r ve bag ortiilerini de aqmlglardl. Zeynecldin Sadaka bu durumdan haberdar edilince gok uziilmug ve muridelerin bundan boyle baglar~nl ortmele- rini ve namahremden sak~nmalarlnl, aksi halde kendile- rini cezaland~racag~nl bildirmigtir."' Megh~lr Hanbeli muctehid Ibni Teymiye (1337) "Mubahi" diye Evhaded-
din el-KirmiiniVnin muridlerini tenkid ederken, ~ i i p h e - siz gene Turkmenlerin k a d ~ n l l erkekli zikir meclislerin- de bulunmalarl peklindeki adetlerini kasdetmektedir."' Ibn Teymiye zamanlnda Bacllarln Sam'cla faaliyetlerini surdurmekce o l d ~ i k l a r ~ anlapllmaktadlr.
Genel olarak 1sliim diinyaslnda bu tiir hareketler tas- vip gormemigtir, aslen Buharal~ olup, Dimagk'a yerlepen Alau'd-Din Muhammed (1438) "Faslu'l-hilab" ad11 ese- rinde'" bazl klssa (hikaye ve destan) a n l a t l c ~ l a r ~ n mes- cidlerde kadlnil erkekli veya slrf k a d ~ n cemaati onlerine alarak onlara klssa a n l a t t ~ k l a r l n ~ bildirmekte ve bu uy- gulamanln caiz o l r n a d ~ g l n ~ , mescidlerin bu amagla kul- lan~lamayacag~nt, devlet adamlar~nln bunu onlemeleri gerektijini vurgulamaga gallgmaktadlr. 1gle Sel~uklular zamanlnda Tiirkmen hatunlar da belli yerlere kad~nll-er- kekli sohbet meclislerine giriyor ve kulturel faaliyetler- de bulunuyorlardl. Bununla beraber hemen her donem- de sofi rniir~ideler olrnug ve gegicli din? ve tasavvufi soh- bet meclislerine kadlnlar da k a t l l m ~ ~ l a r d l r . Dini ve ta- s a w u f i alanda m e ~ h u r olmug, giiir, dyk, vecd sahibesi pek ~ o k hatunlar v a r d ~ r . " ~
Evhadeddin, kendisine yoneltilen biicun cenkid ve itirazlara ragmen rnegrebini pervaslzca uygulamaktaydl. Slk s ~ k duzenledigi sema meclislerine h a n ~ m l a r da katl- l ~ y o r l a r d ~ . Sema'a giren genglerin ellerine -guzelliklerine cazibe versin diye- birer kandil verir ve gece karanllkta onlarln araslnda kendinden g e ~ i n c e y e kadar sema eder- O'nun koydugu bu adet ve u y g ~ i l a m a s ~ bugiin Anadolu'da klz ve erkek g r u p l a r ~ n birlikte oynadlklar~ "Cayda p r a " diye bilinen bir milli oyunda devam etmek- tedir. Bu gelenegin Bacllar'dan kalma oldu%unu siiy- lemek istiyoruz.
I A.g.e., s. 205. Burada Ahi vt. Bac~ kelimeleri Tiirkye. Abclal ve Gaz~ kc- 10 Bu rserin bll~nen tek yazma niishns~. Fat111 (Si~leymaniye) Ktp. nr. I ~ m r l e r i Arapsa nlup. Farsqa ~ o g u l ekl ~ l e p f f u l yap~lmtglanl~r. 45 l8'cle bulunuyor.
2 "Bahg~" T i i r k ~ e vrya Mogolca bir k r l i m r olup, burada Hact kellmes~ XI- I 1 ~~~k naba ilyas'ln rorunu Ktrsehlr'll AZlk Paga'ntn ogiu El-
bi bu k r l i n ~ e ~ l e Farsqa p g u l r k ~ ile (ogul k ~ l l n m t ~ r ~ r . van Celrbl'nrn nebiresi olup, 889 (1484)'da vrf.~t etrni$r~r.
i FUCLIVV:~. Studien Islamica. V. 29-i-291. 12 Tarih-i A l - i Osman, s. 205.
/I "B;lhg~" lslnmdan ~ince Turkler aras~ncl:lki rulibanlar~ thclr eilrr. Ar:~p- <as1 "Murtaz"d~r. Kendilrrinden blr t x k ~ m l~ar~k~~l.lclel~kler ruhur cileli bu Bah~tlar, Bu san'arlar~ ile h a l k ~ kendilrr~ne b c ~ ~ l a m a k t a y c l ~ l ~ r . Sad- r r c l d ~ n Konrvi'nin calebelerinden olan Cendll h l u e y y r d i i d ~ l i n ' ~ n (70011300) anlattlg~na gare, V I I (XIII). A s r ~ n baglartncl:l H~ray'ilan Mavrraiinehir'e gelen b ~ r bahgi, bflgentn musluman h a l k ~ ~izerinclt. dr e t k ~ l i n l m u ~ , m r ? I i ~ l r Sufi. Mecdiidd~n-i Bajidacli (61 i ! l L I A) ve errafin- dak~ler I) Bahqi ~ l e mucadelede acze cliigmuqlerd~r Bkr. Nathatu'r-ruh
ve Tuhfetu'l-futuh. Bursa Eski eserler (H. Celrbi ktsrn~) KIP. nr. 1181. y~'. 4Ob-42b. .
5 U m u m i T i i r k Tarihine G i r i ~ , s. -196. 6 O s m a n l ~ i m p Kurulugu, s. 159-1 6 1.
7 Aynt eser, s. 160-161.
S bferhum Fuad Kuprulti, Anaclolu Bactlart mvseles~n~ ortayo a c r ~ g ~ za-
man "Osmanl~ imparacorlugunun Kuruluqu" ad11 eserlni i l k deia I9;4 y~llncla Fransa'da konferans olarak irad ermijrir. 1935 yrl~ncla da ktrap olnrak negrermqtir. 1959 ylllnda da Turk~e'ye rerciime edilrrek Turk T ~ r i h Kurumu carafindan yay~nlanrn~qr~r.
9 Ibn Batuta Seyahar-name'sinin as11 Arapsa olup, "er-R~hle" diye b ~ l t n i r . Mrhrned Serif carafindan da Turkqe'ye tercume ed~lrnl?, ve ~ k i c ~ l r ha- lindr (istnnbul I 3 53-1 335) bas~lmlgr~r.
l i el Evamirii'l alaiyye, s. 528-530.
1.i Ebu'l-Ferec Tarihi. 11. 542.
I 5 Yukarlda a ~ ~ k l a n d t g ~ iizrre A111 krlimesi Ar:lpp "Fera"n~n kargtltg~ olup bu kel~mrntn ~ o g u l u olan "Fttyan" cla Aliilrr clemrk olur "Fe- ra"n~n murnnrs~ (diqil) "Feric", bunun da c;ogulu "Ferey.icM pel~r. Ba- c~ keltrnes~ Suryanicede de bu kelimcyr eq anlam11 btr k r l ~ m r \ l r vey.~ gene Arxp~a'dak~ "Ulit" (Bac~) kelimes~yle k'lryl.lnmt~ olabtleceg~ illi-
~uncesiyle bu c a h m ~ n ~ yururtuk. Arap~ayln Sury.un~ce aynl d ~ l .ltlesln- den olmalarl bak~m~ndan mu~terek kelirnrler k u l l . l n t l m ~ ~ ol.~b~lece$l- nl clc tahm~n ed~yorduk. Daha sonra Ebu'l-Frrec'tn Aht ve Fet.1 kell- melerini "Hoye" ilr Bac~ vr Ferat kelimelertn~ dr "TillyorI1.1" tle k a r $ ~ - lam12 olclugu anlayldt.
I 6 "~Men:ik~b-I $yh Evhacledclin-i K ~ r r n a n ~ " adlt eser. Klrrn'lni h.tkL~nda gent? bir araSrlrln,l tle btrlikte, Bedl'uz-Zaman Furitzanier r.~raLnrlan N a r d Pnja (Sulrymaniye) Krp. nr. 1199'daki nushaslna d.~y.~narak Tahran'da (1969) yay~nlanrnty~r. Blr nushasl da E d ~ r n r Scllmiyr Ktp. nr. 2140'da kayltlt olan bu ererill Gelibolu'lu &luhyeddln tarnfindan yaptlan tercumesinin bilinrn tek niish:ls~ Konya izzer Koyunoglu Krp. nr. 2016'dad1r. M. C. Sehabert~n Tekindag "Son Osmanl~ Karaman Munasebcrlrr~ Hakk~nda Ara2tlrmalar" (Tarih Dergisi, S I I I . 17, 4 2
