TÜRK TARİH KURUMU BE LLETEN. Cilt:LIV Nisan ıggo Sayı: 209

BE LLETEN

Cilt:LIV Nisan

ıggo Sayı:

209

ŞEYHÜLİSLAM

AHMED ARiF HiKMET

BEYEFENDİ*

MAHİRAYDIN

Ahmed Arif Hikmet Beyefendi, Sultan III. Selim devri ricalinden Ru- meli Kadıaskeri İbrahim İsmet Bey'in oğludur ¹• Belgrad Muhafızı olan dedesi Raif İsmail Paşa' dan dolayı 'bey' ve İlmiyye'ye mensup olması se- bebiyle de 'efendi' ile birlikte 'beyefendi' olarak anılan bir kaç şeyhülis­

lamdan biridir^2• Aslında merhum, bilinmeyen bir şahsiyet değildir. Buna

rağmen onu bahis mevzuu edişimiz, mevcud literatürde kendisi hakkında

yer alan perakende malumatın ihtilaflı yönlerini telife çalışmak, mezar ki- ta.besi ve eserleri ile ilgili olarak bilgi vermek ve aile mezarlığında bulunan ecdad ve ahiadına ait mezarları zabtetmek, düşüncesinden ileri gelmekte- dir.

25 Muharrem ı2oı/ı7 Kasım 1786³ tarihinde İstanbul'da⁴ doğan Arif Hikmet Bey, ı ı Saf er ^I 2 ^I ı lı 6 Ağustos ı 796 tarihinde tahsil e başla­

mış ve gençliğini, ilimle meşgul olarak geçirmiştir⁵. I23olı8ı4 senesinde

• Bu çalışma, 14-17 Eylül 1987 tarihlerinde İstanbul'da yapılan V/ll. Milli Tiirko/4ji Kongresi'ne tebliğ olarak sunulmuştur. Tebliğ metoini yeniden kaleme almam hususunda

teşvik ve yardımlannı esirgemeyen kıymetli hocam Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na teşekkür

ederim. \

1 Davud Fatin, Hôtimetii'l-eı'ôr, taşbasması, İstanbul 1271, qo; Ziver Bey, Şeyhülis­

lam Ahmed Arif Hikmet Beyefendi'nin Divan Mukaddimesi, İstanbul 1283, s.3; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osman~ İstanbul 1311, lll, 275; Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Mütllifkri, İstanbul ı333, I, 374; Arif Hikmet Beyefendi de kendi nesebini şu şekilde göstermektedir:

İbrahim İsmet ibn el-vezir eş-şehir Ra'if İsma'il Paşa ibn el-vezir Malatyalu İbrahim İsmet ibn elhacc Mustafa el-Huseyni el-haneli el-İslambüli. Bkz. İbnülemin Mahmud Kemal, Son Asır Tiirk Şairleri, İstanbul 1927, IV, 620.

2 İsmail Hami Danişmend, İz_ahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul 1971, V, 144.

3 Ahmed Rirat, Drohatii'l-meşayih, taşbaskıdan tıpkı basım, İstanbul 1978, s. 129; Zi- ver Bey, Aynı eser, s.g; Diğer kaynaklar bu tarih için sadece 1201 senesine veririerken Meh- med Süreyya (Aynı uer, III, 275) 1200 senesine, Küçük Türk İslam Ansiklopedisi ("Arif Hikmet BeyD, İstanbul1978, s.167) ise, 21 Muharrem 1201 tarihine işaret etmektedirler.

4 Arif Hikmet Beyefendi'nin doğum yeri sadece Davud Fatin (Aynı uer, s.70) tarafın­

dan belirtilmek~e ve diğer kaynaklar ise, bu hususta sessiz kalmaktadırlar.

5 Fatih, Millet Kütüphanesi (MK}, Ali Emiri (AE}, İlmiyye Defteri (İD), Nr.56, vr.5o;

Ziver Bey, Aynı eser, s.g; Ahmed Rifat, Aynı eser, s.ıgo; Mehmed Süreyya, Aynı eser, III, 275; İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı eser, IV, 62o; İstanbul Ansiklopedisi, "Arif Hikmet Bey», İstanbul 1947, Il, 590·

hac farizasını eda ettikten sonra, gurre-i Ramazan I23ıl26 Temmuz I8I6 ta.rihinde Kudüs, gurre-i Rebiülevvel ı 236/7 Aralık I 820 tarihinde Mısır

ve gurre-i Ramazan I 239/30 Nisan I 824 tarihinde de Medine kadılıklan­

na tayin olunmuştur⁶• Gurre-i Safer ı 242/4 EylUl 1826 tarihinde İstanbul payesini alan Arif Hikmet Bey ⁷, iki sene sonra İstanbul Kadılığı'na tayin

olunmuşsa da mazeret beyan ederek bu vazifeyi kabul etmemiştir⁸• I246/

I83o senesinde NüfUs Tabıiri'ne memur olarak Filibe'ye gitmiş⁹ ve

dönüşünde, önce Nakibüleşraf tayin edilmiş (ıı Zilhicce 1246hg Mayıs ı83ı) ve daha sonra da, Anadolu Kadıaskerliği payesini almıştır (gurre-i Muharrem 1249/21 Mayıs ı8gg)¹⁰• ıs Ramazan 1254/2 Aralık ı8g8 tari- hinde Rumeli Kadıaskerliği tevcih olunan Arif Hikmet Bey, ertesi sene deJ Meclis-i va.Ia-yı ah karn-ı adliyye azalığına tayin edilıniştir ¹¹• Tanzimat Fer-

maru'nın layıkıyle tatbik olunup olunmarlığını teftiş için 1256/ı84o sene- sinde tekrar Rumeli'ye gönderilmiş ve dönüşünde, Dar-ı şura-yı asker1

azalığına getirilmiştir ¹²• Bu memuriyette bulunduğu esnada, Şeyhülislam

~ MK, AE, İD, Nr. 57, vr.23, 39. 45; Ziver Bey, Aynı mr, s.3; Bu konuda diğer kay- naklar sadece sene belirtmekte ve hatta Medine kadılığı için, Ahmed Rirat (Ay!iı mr, s.130) ve İlmiy~ Salnameri (s.sgo) gibi bazılan, 1238 senesini vermektedirler. Mehmed süreya (Aym em, III, 275) ise Kudüs yerine Galata ismini zikrederken, Fevziye Abdullah ("Arif Hikm~l

Bry• İslam Ansiklopedisi, I, 564) da, Kudüs kadılığı için 1239 ve Medine kadılığı için 1231 senesine işaret etmektedir ki, muhtemelen bu tarihler, bir tashih hatası olarak yer değiştir­

miş olmalıdır.

7 MK, AE, İD, Nr. so, vr.ı5; Bu tarihi Ahmed Rirat (Aynı ~su. s. 130), Şemseddin Sami (Kamusü'l-a< lam, İstanbul 13ı ı, IV, 3041) ve Abdülkadir Altunsu (Osmanlı Şeyhülislom­

lon, Ankara ı972, s.ı88) ı246 olarak verirlerken, Mehmed Süreyya (Aynı ~ur, III, 275) da, merhumun 1242 senesinde Mekke (ki böyle bir paye bahis mevzuu değildir) ve 1244'de de İstanbul payesini aldığını belirtmektedir.

g Bu vazifeyi, borçlu ve hasta olmasının yanı sıra, konağının bulunmayışı sebebiyle kabUl etmemiştir. Blu:. Ahmed Lütfi, Tarih, İstanbul ı2gı, II, 152.

9 Ahmed Lütfi, Tarih, İstanbul 1292, III, 142-143; Ziver Bey, Aynı ~su, s. 3·

10 MK, AE, İD, Nr 50, vr.ı3; Nr.57, vr.ı3; Bu tayinin tarihi konusunda sene itibariy- le bilgi veren Ziver Bey (Aynı mr, s.3), Ahmed Rirat (Aynı ~m, s.ı30), Mehmed Süreyya (Aynı em, III, 275}, Şemseddin Sami (Aynı uu, IV, 3041), Fevziye Abdullah (Aynı madde, s.564) ve Abdülkadir Altunsu (Aynı uu, s.ı88) ise 1247 senesine işaret etmektedirler. Ana- dolu payesi için de Ziver Bey (Aynı em, s.4), İbnülemin Mahmud Kemal (Aynı em, IV, 621) ve Fevziye Abdullah (Aynı maıld~, s.564) 1249 senesini, diğer kaynaklar ise, 1248 senesi- ni zikretmektedirler.

11 MK, AE, İD, Nr.57, vr.85; Ahmed Rirat, Aynı esu, s.ı3o; Davud Fatin, Aynı esu, s.7ı; Ziver Bey, Aynı mr, s.4; Ahmed Lütfi, Tarih, İsta.nbul 1302, V, 140; Mehmed Sürey- ya, Aynı uu, III, 275; ilmiye Salnamesi, s.sgo; İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı ~su, IV,

62ı; Abdülkadir Altunsu, Aynı em, s. ı88.

12 Ahmed Lütfi, Tarih, İstanbul 1303, VI, ı o ı; Ziver Bey, Aynı esu, s. 5·

ŞEYHOLiSLAM AHMED AR1F HIKMET BEYEFENDI 247

Meklôzade Mustafa Asım Efendi'nin vefatı üzerine, 2 Zilhicce I 262!2 ı Kasım I 846 tarihinde M eşihat makamına tayin olunmuştur ¹³• Yedi sene dört ay üç gün bu makamda vazife gören Arif Hikmet Beyefendi, Mustafa

Reşid Paşa'nın, Rusya ile meydana gelebilecek bir harbe mani olmak için

yaptığı teşebbüslere ve bu yüzden zuhur eden Softa Ayaklanması'na seyir- ci kalması sebebiyle ¹⁴, 24 Cumadelahire I 270/24 Mart 1854 tarihinde,

Şeyhülislamlıktan azi edilmiştir ¹⁵•

Meşihat makamından aynlan Arif Hikmet Beyefendi, zamanını, Sul- tan Abdülmecid tarafından ihsan huyurulan Rumelihisan'ndaki sahilhane- sinde ¹⁶ ibadat ve taat ile geçirirken, 5.000 cildden ziyade kitabını, yapımı

1272lr855 senesinde tamamlanan ve halen kendi ismiyle anılan Medi- ne'deki kütüphanesine vakfeylemiştir ¹⁷• Kendisi de, ömrünün kalan kısmı­

nı geçirmek üzere Medine'ye hicret arzusunda iken, 15 Şaban 1275/20 Mart ,1859 tarihinde kalp sektesinden ¹⁸ vefat etmiştir ¹⁹• Cenazesi, Üsküdar'da Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki aile mezarlığına defnedilmiş­

tir.

13 MK, AE, İD, Nr.56, vr.5o; Nr.57, vr.$ Ahmed Rifat, Aynı eser, s.ı3o; Şemseddin Sami, Aynı eser, IV, 3042; Ziver Bey, Aynı eser, s.5; Mehmed Süreyya, Aynı eser, III, 275;

İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı eser, IV. 621; Abdülkadir Altunsu, Aynı eser, s.188; İstan·

bul Ansiklopedisi, Aynı madde, ll, 591. Bu tarihi Fevziye Abdullah (Aynı madde, s.565) ve Mustafa Bilge (Medine'de Alımed Arif Hikmet Kütüplıônesi'ndeki Hadise Dôir r~ma Eserkr, İs·

tanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arap-Fars Filolojisi Bölümü, Mezuniyet Yazılı Ça-

lışması, Fakülte Kitaplığı, Nr.THL 32, s.IV) 22 Zilhicce olarak vermektedirler.

H Cevdet Paşa, Te~ôlri~, (l(ay. Cavid Baysun), Ankara 1g86, IV, 66; Ahmed Lüıfı, Ta- rih, (yay. M. Münir Aktepe), lsıahbul 1g84., IX, gg.

ı; Bu tarihi Ziver Bey (Aynı mr, s.5), İbnülemin Mahmud Kemal (Aynı em, IV, 62ı), Mustafa Bilge (Aynı te~. s.IV) ve Abdülkadir Altunsu (Aynı eser, s.188) 2ı Cumadelahire 1270; Ahmed Rifat (Aynı em, s.130) 20 Cumadelüla 1270 ve Cevdet Paşa da (Tt~ôkir, IV, 67) 24 Cumadelahir 1270 ıarihini vermektedirler. Biz. MK, AE, İD, Nr.57, vr.82'deki tarihi esas aldık.

16 Önceleri babasından ka.lan Kuzguncuk'taki sahilhanede oturan Arif Hikmet Bey·

efendi, bilahire maü sıkınu sebebiyle buradan aynlarak, Üsküdar Eskihamam civannda te·

min ettiği bir haneye geçmiş ve şeyhülislamlığa ıayini ile de Rumelihisan'na taşınmışıır.

Bkz. Ziver Bey, Aynı eser, s. 4·5.

11 İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı eser, IV, 622. Bu kitaplann adedini Abdülkadir Altunsu (Aynı eser, s.ı8g) 5.000-7.000 arasında ve Küçük Türk İslam Ansiklopedisi (Aynı madde, s.168) 7.000 olarak verirlerken, İnönü Ansiklopedisi (Aynı madde, III, 311) ise, kütüphanenin Edirne'de bulunduğunu iddia etmektedir.

18 Fevziye Abdullah, Aynı madde, I, 565; Mustafa Bilge, Aynı tez, s. IV.

" MK, AE, ID, Nr.57, vr.82; Bu tarihi MK, AE, İD (Nr.56, vr.5o), Ahmed Rıfat (Ay- nı eser, s.130}, İbnülemin Mahmud Kemal (Aynı eser, IV, 623), Küçük Türk İslam Ansiklo·

pedisi (Aynı madde, s.167) ve Mustafa Bilge (Aynı te;:;, s.IV) 16 Şaban 1275 olarak vermekte- dirler. Biz, mezar kitabesinde de beliniten şekliyle, 15 Şaban 1275 tarihini esas aldık.

Ahmed Arif Hikmet Beyefendi, bedenen zayıf, uzun boylu ve gayet azamedi olmasına rağmen, tab'an. zarif, yumuşak huylu ve afif bir zat idi ²⁰• " ••• ulum-ı akliyye ve nakliyyede yegône-i cihôn ve ta-siyemmô ma' arif-i ede- biyye ve eş' ar-ı arabiyye ve farisiyye ve tiirkiyyede adfmii'l-akrôn ... "²¹ olan Arif Hikmet Beyefen di, yalnız Osmanlı topraklarında değil, . İran ve Hindis- tan'da da şöhret sahibiydi ²²• Nakşibendi tarikatına mensup olup, Meşihat makamına gelen fudala arasında en mümtaz mevkilerden birini işgal

eder²³• Kemalini herkes gibi, Sultan Abdülmecid de kablll etmiştir. Zira

Padişah, onun Şeyhülislamlığa tayini için ısdar eylediği hattında, kendisin- den, ^{« •• •} fa;:;ail-i ;:;atiyye ve hasôil-i hamfdesi ve'l-hasıl cami' -i Icematat-ı insaniyye

olduğu herkesin miisellemi olmağla ... "şeklinde bahsetmektedir²⁴•

Meşlhat makamında gözü olan ve bunu temin için, soğuk havalardıa

bile Kanlıca'daki yalısından kayıkla bayramtaşmaya giden Vak'anüvis Es'ad Efendi, Arif Hikmet Beyefendi'nin Şeyhülislam tayin edilmesi üzeri- ne, duyduğu teessürün ifadesi olarak:

Bana layık iken cay-ı Meşfhat Hiida'nın hikmeti Arif Bey oldu²⁵ derken, Arif Hikmet Beyefendi ise:

Hikmetinden urefa olmaz suat Şeyhii'l-istam eyledi rezdan beni²⁶

şeklinde mukabele etmektedür. Mamafih Es'ad Efendi, onun doğum tan- hinden bahsederken "iki yiiz birde [7207

J

deği~ bin yılda bir gelen" demekle,

hakkını teslim etmiştir²⁷•

20 Abdurrahman Şeref, Tarih Musiihabekri, İstanbul 1339, s.go1; İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı esi!T, IV, 625·

ıı Ahmed Rirat, Aynı esi!T, s. 130.

22 Abdülkadir Altunsu, Aynı em, s.18g; Küçük Türk İslam Ansiklopedisi, Aynı madde,

~. 167.

23 İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı esi!T, IV, 624.

24 Takvim-i vekay~ 8 Zilhicce 1262, dera 310; Ahmed Rırat, Aynı esi!T, s.1go; ilmiye Salniimes~ s.sgo; Ahmed Lütfi, Tarih, İstanbul 1328, VIII, 123; Abdülkadir Altunsu, Aynı eser, s. 188

ı; Abdurrahman Şeref, Aynı esi!T, s. 302-303; M. Münir Aktepe, "Es'ad Efendi», İA, IV, 364.

26 Ahmet Rirat, Aynı eser, s.130; Şemseddin Sami, Aynı eser, IV, 3042.

27 İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı esi!T, IV, 624.

ŞEYHÜLİSLAM AHMED ARiF HiKMET BEYEFENDi

{ Arif Hikmet Beyefendi, babasından miras kalanlarla birlikte çok zen- gin bir kütüphaneye sahip idi. Vakcanüvis Cevdet Paşa, Tarih'ini kaleme

alırken, geniş ölçüde onun kütüphanesinden istifade etmiştir²⁸• Fakat bu kitaplar, vefatından sonra, gazetelere ilan verilmek suretiyle satılmıştır²⁹•

Medine'deki kütüphanesinde bulunan kitaplan ise, şimdiye kadar beş defa

katalogianmış ve her defasında adedieri kısmen değişmekle birlikte, dördüncü kataloğun hazırlandığı 1950 senesinde, 7.662 cildlik 5.404 eser tespit edilmiştir³⁰.)Fakat bu eserler, kıymetli yazmaların kıyınetsiz olanlar- la değiştirilmesi, yazmaların yerine matbu eserlerin konması veya tamir edilmek bahanesiyle kütüphaneden çıkanlan eserlerin, bir daha yerlerine

konmaması gibi üzücü muamelelere maruz kalmıştır³¹• Bu kütüphaneye ait olmak üzere, 1984 senesinde iki cild olarak tertip edilen en son kata- loglar üzerinde yaptığımız bir incelemede, yalnız kitapların adedini tespit ettik ki, 4·373 aded kitap ve 627 aded mecmua kayıtlı bulunmaktadır³²•

Bunlardan bazılarının, konularına göre adedierini vermek gerekirse; 32 aded Kur'an-ı Kerim, 6o aded Tecvid ve Kıraat, 174 aded Tefsir, 282 aded Hadis, 285 aded Akaid, 384 aded Fıkıh, Arapça, Farsça ve Türkçe ol- mak üzere 174 aded Tasavvuf, 718 aded Edebiyat ve 6oo aded Tarih'e ait eser ile, Mantık, Cebir, Hendese, Kimya, Coğrafya, Hatt ve Resim gibi

çeşitli konularla ilgili eserler mevcuddur. Mecmualar ise, muhtelif mevzu- larla alakah risa.Ieleri ihtiva etmektedir.

Divan Edebiyatı'nın son devrinde yetişen Arif Hikmet Beyefendi, bu tarzda fevkalade tarzda olmasa bile, devrinin şairlerine nazaran vasatın

\

28 Bu hususta Abdurrahman Şeref, Cevdet Paşa'nın ifadesiyle şu malümatı nakletmek- tedir: "Encümen-i daniş teşkil olundukda, Küçükkaynarca muahedesinden Vak<a-i hayriy- ye'ye kadar vekiiyi<-i Devlet-i aliyye'yi Vasıf ve Asım ve Şiini-zade tarihlerinden ve ikişer üçer sene zabt-ı vekiıyie me'mür olan vak<a-nüvislerden toplayarak mazbı.ıt bir tarih kitabı yazılması takarrür edüb bu vazife bana tevdi' olundukda, birden bire tevehhüş etdim.

Çünki lazım gelen mehazlara malik değil idim. Reşid Paşa'ya arz etdim, beni alıp beyefen- diye götürdü ve endişemi anlatdı. Arif Hikmet Bey hernan cebinden bir küme anahtar çı­

kararak 'İşte efendi, kütüb-hanemin anahtarlan. İstediğiniz gibi tasarruf ediniz. Bir şart ile ki, aldığınız kitabın işi bitince, yine getürüp yerine koymalısınız' dedi. Anahtarlan aldım,

kütüb-haneyi açınca, peynir tutumuna girmiş kedi gibi oldum. Enva<-ı kütüb-i nefiseden mii<ada eben an cedd birikdirilmiş nice muharrerat-ı resmiyye ve husüsiyye var idi". Bkz.

Tarih Musôhabtkri, s.302; Tezôkir, IV, 67.

29 İbnülemin Mahmud Kemal, Aynı eser, IV, 627.

30 Mustafa Bilge, Aynı tez, s.IX-X.

3t Mustafa Bilge, Aynı tez, s.XV.

32 Bu kataloglar, İstanbul'daki İslam Tarih, Sanal ve Kültür Araşlınna Merkezi' nin kütüphanesindedir.

üstünde şiirler yazmıştır. Şiirlerini Arapça, Farsça ve Türkçe olarak kaleme

alırken, daha ziyade Nedim, Nef'i- ve Nabi'nin tesiri altında kalmıştır. En maruf eseri Divan'ı olması hasebiyle de, şimdiye kadar, daha ziyade edebi yönden tetkik mevzuu edilmiştir. Burada, tespit edebildiğimiz eserlerine

kısaca temas etmek istiyoruz.

ı) Divan : Arapça Farsça ve Türkçe şiirlerin yer aldığı bu eser, Tımak­

cızade Ziver Bey'in yazdığı hal tercümesi ve Şeyhülislam Büsameddin Efendi'nin himmetiyle, 1283/ ı866 senesinde, talik hat ile taşbasması ola- rak neşredilmiştir. g.ooo'e yakın beytin bulunduğu bu eser, muhtelif gazel ve kıtcaları muhtevi olup, aile ve resmi hayatının yanı sıra, yaşadığı devir

hakkında malumat vermesi bakımından da mühimdir. Arif Hikmet Bey- efendi'nin şiirlerine bir misal teşkil etmesi maksadıyla, Divan'ında yer alan bir gazelini zikretmek istiyoruz:

Tu tl-i lcafes-niş~n felaket değil midir

Hıjz-ı !isan medar-ı selô.met değil midir Dildest-i gamda olsa da per-gar-ı inkılô.b

Devr-i firakın ahiri vuslô.t değil midir Medd-i kef-i nigah edeli la c line gönül Mest-i miidam cam-ı mahabbet değil midir

Mecbur eden mezalime erkan-ı devkti İsraf-ı hi-lüziim-ı sefohat değil midir Mest olsa bezm-i işvede çeşmin aceb değil

Ol /tıc !-kb piyak-i işret değil midir

Diinyada nakd-i ö"mr ik kalô.-yı müştera

Ukbada ziyb-i dUş-ı nedamet değil midir Ey muhteşem efendi vekö.ret-penah iken Sarrafa ser-fiirii da rezakl değil midir

Çeşm-i zevi 'l-basaire her seng-i makbere Mirc at-ı saf-ı çehre-i ibret değil midir Ayine-ifekkde bu eşkal-i hadisat

Enzar-ı halka hais-i hayret değil midir

ŞEYHÜLiSLAM AHMED ARiF HiKMET BEYEFENDi Ol zat-ı muhterem kim ola alem Qşinii

Bi-giine-i huziiz-ı mahabbet değil midir Hikmet bu kar-hiine sermaye-i gına

Kenz-i bela nefiid-ı kanaat değil midir³³

2) Tezkere-i şu ^c arii: I 250 senesine kadar gelen 2 ı o şairin bir kaç satır­

lık kısa hal tercümelerinden ibaret olup, tamamlanamamıştır³⁴•

3) Mecmucô.ti/t~terô.cim : Arapça olarak kaleme alınan bu eser, muhtelif devidere ait I. I 34 alim ve şairin kısa hal tercümelerini muhtevtdir^35.

4) Hülô.satif L-makiıtat

.fi

meciilistl-mükiılemiit : Babası İbrahim İsmet Bey'in murahhas olarak katıldığı komisyonlarda tanzim edilen muahede- lerden ibarettir³⁶•

ı

5) Ahkiimü'l-mer'iyye

.fi

ariizi'il-emfriyye: Mukaddime ve Hatime'si arap- ca, muhteviyatı türkçe olan bu eser, tapu hususuna ait meseleler ve bun- lara verilen cevaplardan meydana gelmekte olup ^I 263, I 267 ve ^I 269 sene- lerinde tabedilmiştir.

6) Ba c zı vekfıyi ^c -i diihiliyye notlan : I 222-1244 seneleri arasındaki bazı vak'alara ait malumatı ihtiva eden bu eser, ta elik ha tt ile kaleme alınmış olup, ^I 3 varakdır³⁷•

7) Mecmuca-i e/iir: Muhtelif şairlere ait malfımat, şiirler ve husus!

notlan yer almaktadır. Taelik hatt ile yazılmış olup, ı go varakdır³⁸•

8) Rumeli Teftiş Defteri : Nüfus Tahtiri'ne memur olarak gittiği Rume- li'ye ait malumatı havldir. Ta elik ha tt ile kaleme alınmış olup, 35 varak-

dır39.

g) Rumeli Teftiş Defteri : Tanzimat Fermanı'nın tatbikini teftiş maksa-

dıyla gittiği Rumeli'deki faaliyetlerini ihtiva etmektedir. Taelik hatt ile ya- zılmış olup, 55 varakdır⁴⁰•

33 Ahmed Arif Hikmet Beyefendi, Diuan, İstanbul ı 283, s. '34·

34 MK, AE, Tarih, Nr. 789.

Js MK, AE, Tarih, Nr. 788.

36 İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (İÜK), Tr, ^{Nr. 3791.}

37 İÜK, İbnülmıin, Nr. T. 2751.

Ja İÜK, İbnülmıin, Nr. T. 2532.

39 İÜK, İbnülmıin, Nr. T. 2475; Bu defter tarafımızdan neşre hazırlanmaktadır.

40 İÜK, İbnülmıin, Nr T. 2466. Keza bu defter tarafımızdan neşre hazırlanmaktadır.

ıo) Mecmu'a: I2IO-I245 seneleri arasındaki muhtelif tayinler hakkın­

da malı1mat vermekte olup, 13 varak halinde ve rik'a hatt ile kaleme alın-

mıştır41. ·

ı ı) Re/ün-nikiıb an vüciihi'i-elkiıb: Elkablarla ilgili olan bu eser, arapea ve ta 'lik hatt ile yazılmış olup, 8 varakdır⁴²•

ı 2) Fihrist-i kütüb-i arabiyye : Muhtelif arapea eserlerin bir fihristi özel- liğindeki bu eser, 323 varak olup, ta'lik hatt ile kaleme alınmıştır⁴³.

13) Keşf el-ı:;ünün ı:;eyli: "Cim" harfine kadar gelen bu eser, müsvedde halindedir⁴⁴•

14) Mecmu'a-i Arif Hikmet: Muhtelif şiir, not ve hesaplarına ihtiva eden bu eser, 141 varak olup, rik'a ve ta'lik hatt ile kaleme alınmıştır⁴⁵•

Ahmed Arif Hikmet Beyefendi'nin mezarı, Üsküdar semtinin Arakıy­

yeci Hacı Ahmed Mahallesi'nde ve Nuhkuyusu Caddesi üzerindeki 50 pafta, 583 ada ve 3 parselde bulunan, aile mezarlığındadır. Mezarlığın güney-doğu istikametindeki köşesinde, kendisi tarafından ı 858 senesinde ihya olunan sebil ve kuzey-doğu köşesinde de, kitabesi bulunmadığı gibii, tuğrası da kazınmış olan bir çeşme yer almaktadır⁴⁶•

Bu gün Arif Hikmet Beyefendi'nin mezannda bulun<l? kitabe, vefatın­

da dikilen mezar kitabesi değildir. Bu durumu, Behceô İsmail Hakkı el- Üsküdan'nin, Üsküdar'da medfUn bazı şahısiann mezar kİtabelerinin met-

4ı İÜK, ibniilemin, Nr. T. 2507.

42 İÜK, ibnülemin, Nr. A. 2464.

43 İÜK, ibnü!emin, Nr. A. 2626.

44 İbnülemin Mahmud Kemal, bu eserin bir kısmının hususi kütüphanesinde bulun-

duğunu söylemesine rağmen (b k. "M~ıôhir-i M~chüle" Türk Tarihi Encümeni Mecmuası, se- ne ı2g8, cüz 19 (96), s.39), lÜK'ne bağışladığı kitaplar arasında bu esere tesadüf edemedik.

Fakat böyle bir zeylin mevcudiyetine, Franz Babinger (bk. Osmanlı Tarih r(J.{.arwn ve Emleri -çev. Coşkun Üçok- , Ankara ıg82, s.2ı8) ve M. Şerafetcin Yaltkaya (bk. Kitip Çelebi, Keif'e/-z.ünün, ı•, İstanbul 1971, s.ı2) tarafından da işaret olunmaktadır. Nihayet bu zeyli, 42 varak halinde taelik hatt ve Arapça ile, yazar ve eser isimlerini muhtevi olarak tespit ede- bildik. Bk. Yapı ve Kredi Bankası Kütüphanesi, Demirbaş No: 37·

4; İÜK, /bnülemin, Nr. T. 3523.

46 Bu sebil bilahıre gaslhane olarak kullanılmış olup, şu anda faaliyetten uzak bir hal- dedir.

ŞEYHÜLİSLAM AHMED ARiF HiKMET BEYEFENDi

nını ihtiva eden, Merakıd-ı Mu c tebere-i Üskiidar adlı eserinden öğrenmekte­

yiz47. Burada yer alan şekliyle, ı859 senesinde dikilen mezar kitabesi

şöyledir:

"Belgrad Muhajı{,ı Raif İsma ^c il Paşa-zade Reisü,l-ulemii Mustafa⁴⁸ İs­

met Efendi merhiimun necl-i mükerrern/eri Şeyhii'l-İsllim ve müfti,l- enam ve şucara-yı benarndan el-merhum el-mebriir es-seyyid Mehmed⁴⁹

Arif

Hikmet Beyefendi hazretleri kaddes-Allahu riihahii nevver-i darfha el-fatiha sene 7275"

Bu günki mezar kitabesinin, ne zaman ve ne sebeple tanzim olundu- ğunu tespit edemedik. Lakin Merakıd-ı Muctebere-i Üsküdar, 3 Receb

I 348/5 Aralık I 929 tarihinde tamamlanmış olduğundan, en erken bir zamanl~a ile ve tahminen, bu tarihten sonra yenilenmiş olması icab et- mektedir. Aynca Behceti İsmail İsmail Hakkı, eserindeki Ahmed Arif Hik- met Beyefendi'nin mezar kitabesine ait metnin yanına kaydettiği "Nuhku- yusu 'nda ihyii-kerdeleri olan sebilleri nezdinde abii vii ecdlid ve evllid ii encliblariyle

medfundur"⁵⁰ ifadesi ile, mezarlığın yanındaki sebilin merhum tarafından yaptınldığını ve bu mezarlığın, bir aile mezarlığı olduğunu, sarih bir şekil­

de bildirmektedir. Nitekim bu mezarlıkta yaptığımız incelemeler netice- sinde, mevcud otuz dokuz mezann, derlesinin annesi Hadlee Hanım'dan başlamak suretiyle, torunu İbrahim İsmet Beyefendi'ye kadar, bu aile ile alakah şahıslara ait olduğun~ tespit ettik.

Arif Hikmet Beyefendi'nin bu günki mezan, eni 70 cm., boyu 230 cm.

ve yüksekliği de, kaidesi hane olmak üzere, 85 cm. olan mermer bir san- duka içerisinde yer almaktadır. Kitabesi ise, başındaki "ilmiyye" sanğı ile beraber 2I5 cm. yüksekliğinde olup, takriben 45 cm. enincieki bir zemine ta elik hatt ile yazılmıştır. Ayaktaşı da, 195 cm. uzunluğunda ve üstüvani biçimdedir. Kitabe, zamanla arkaya doğru biraz yatmış olmasına ve orta

47 Behceti İsmail Hakkı el-Üsküdan, Merakıd-ı muctebere-i Üsküaar, s.so, Hacı Selim

Ağa Kütüphanesi, Hüdai Efendi, Nr. ı ı93.

,g "İbrahim" olması gereken bu isim, "Mustafa" olarak kaydedilmiştir.

'9 Keza, "Ahmed" ismi, "Mehmed" olarak kaydedilmiştir. Aynı hata, bu eseri neşreden

Bedii N. Şehsuvaroğlu tarafından da tekrarlanmaktadır. Bkz. Merakıd-ı Muctebere-i Üskiıaar (Ünlülerin Meı:.ar/an), İstanbul ı976, s. 77·

;o Behceti İsmail Hakkı ei-Üsküdari, Aynı eser, s. 50.

kısmından çatiayarak yavaş yavaş dökülmeye yüz tutmasına rağmen, zera- fetinden hiç bir şey kaybetmemiştir: Kitabenin metni aynen şöyledir:

Küll-i men aleyhajan Reisi/ l-u lema merhum İsmet Bey-zade tô.bıkiı Şeyhii'l-İslô.m ve müjti,l-enam merhum ve mağfurun-leh es-teyyid el-hacc Ahmed

Arif

li_ikmet

Beyefendi 'nin

riihiyçiin ve kô.ffe-i ehl-i iman ervô.hiyçün el-jatiha

[ı 75 Şac han une 7275⁵¹ I

Aile mezarlığında, Ahmed

Arif

Hikmet Beyefendi'den başka medffın

bulunan şahısların mezar kİtabeleri de şu şekildedir:

Hüve ,l-hayyü'l-lezi lô.·yemut Hô.lô. Reisü'l-kiittô.b olan İsmail Rô.ij Beyefendi hazretlerinin valide-i muhteremeleri merhume ve mağ[Urun-lehiı Hadice Hatun ruhu- na

el-fatiha

sene 1188 [1774175]

II

Hüve '1-hal/ô.ku '1-bô.ki

Merhum ve mağfur el-muhtac ilô.

rahmeti rabbi'l-gafor sabıkiı Belgrad Muhafızı Raif İtmail

Paşa Ruhiyçiin nzaen-/illô.hi tealô.

el-fatiha

fi

Cumô.delô.hire sene 7 799 [Nisan 1785}

III

;ı Bu metnin fotoğrafı, Sayın Necdet İşli'nin husüsi arşivinden alınmışbr.

ŞEYHÜLİSLAM AHMED ARiF HiKMET BEYEFENDI

Hiive ~l-halwku ~i-baki

Merhüm Raif İsmail Paşa halilesi el-merhum ve ~l-mağfürun-lehô.

Ş eri fe Sa c ide Hanım 'ın riih-ı şerifleriyçiin nzaen-lilwhf

tea w

el-fotiha

Ji

,Zilhicce sene 7227

[Aralık 1812}

IV

Hüve ~l-hayyü"m

İsmet Beyefendi-zade es-seyyid Ahmed Arif Beyefendi'nin valide-i muhteremeleri el-ve/iyyetü.,s-sali- hatü.,l-merhume ve mağfurun-lelıa Belıcet Kadın 'ın riih-ı şerifleriyçün nzaen-lilwlıi tea/n

el-fatiha

fi

27 Muharrem sene 7234 [26 Kasım 7878]

VI

H ii ve ,l-hayyü., l-bô.ki Sabıkiı Sadr-ı Rumeli İsmet Beyefendi-zade es-seyyid Ahmed Arif Beyefendi'nin halilesi el-merlıiime ve ~1-mağfurun-lelıa

Niiı;het Kadın riilıuna

el-fatiha

fi

26 Ramazan sene 7220 [78 Aralık 7805]

VIII

Hiiue ,l-lıalwku ,/-baki

Nakibü,L-eşraf ve Reisii,L-ulema iken intikiıl-i dar-ı bekiı eden merhüm ve mağfur el-mulıtôc iw ralımeti rabbi,l-gafur Raif İsmail Paşa-zade es-seyyid İbrahim İsmet Beyefendi'nin riıh-ı

pür1ü"tiılılanyçiin nı;aen-lillalı

el-fatiha

Ji

17 Muharrem 7222 [27 Mart 7807]

V

Hü"ue ,l-hayyi/1-baki

Reisi/l-ulema İsmet Beyefendi

merlıumun halile-i muhteremeleri fahrü.,l-mulıadderat el-merhume ve,,

-mağfurun-lelıa Dillıayô.t Kadırıefendi '- nin riilı-ı pü·r-jütulılanyçü"n

nzaen-/ilwhi tea/n

el-fotilıa [Tarilısiz]

VII

Hüue ,l-hayyü,l-baki

İsmet Bey-zade es-seyyid Ahmed Arif Hikmet Beyefendi'nin halileleri umdetü '1-mulıadderô.t kıdvetü 's-salihat

el-merlıume ve'l-mağforun-lelıa Fatıma Dilnişin Kadın 'ın rolı-ı şerifi ve cemi c müc mini n ve müc minatın erviilı-ı şerifeleriyçü"n nzaen-lil/alıi tea/n

eL-fotilıa

sene 1256 (Ketebelıu Malik) [7840147]

IX

Hüve '/-baki

İsmet Bey-zade Şeyhü'l-İstam Ahmed Arif Hikmet Beyefendi'nin mahdumu Mekke-i Mükerreme payesiyle sô.bıkiı

renişehr-i Fener Kadısı el-merhum

ve'l-mağfürun-leh es-seyyid Mehmed Mutic Beyefendi'nin rfihiyçiin el-jô.tiha

fi

70 Safer Cumc a sene 7265 [5 Ocak 7849/

X

Hiive'l-hayyü'l-baki

İsmet Beyefendi-zade es-seyyid Ahmed Arif Hikmet Beyefendi'nin kerime/eri merhume ve mağfürun-leha ŞerifeFatıma Hanımefendi'nin rfih-ı şerifleriyçiin nzô.en-liltahi teôta [elf-fatiha

fi

79 Rebiiitahir sene 7227 [2 Mayıs 7812/

XII

Hüve 'l-hayyü'l-baki

Merhum ve mağfur el-muhtac ita rahmeti rabbi'l-gafur hata Vali-i Mısır Raif İsmail Paşa-zade es-seyyid Halil Giilib Beyefendi rfihiyçiin nzôen-lillah

el-jô.tiha sene 7793 [7779/

XIV

Hiive'l-baki

İsmet Bey-zade es-seyyid Ahmed Arif Beyefendi'nin mahdum-ı ma'sumu merhum es-seyyid Mehmed Ataullah Bey riih-ı şerifleriyçiin nzaen -liltahi teô.W.

el-fotiha

sene 7256 [1840/41/

Xl

Hiive'l-bôki

İsmet Bey-zade es-seyyid Ahmed Arif Beyefendi'nin kerime-i muhteremeleri macsume-i merhiime

Şerife Havva Hanım rfih-ı şerifine

nzôen-lillah el-fotiha

sene 7256 [7840/4_1/

XIII

La-itahe iliallah Muhammedu 'r- resiilu '!lah

Sudiir-ı c azamdan miiteveffô. İsmet

Beyefendi-zade Sadr-ı Rumeli-i esbak merhum ve mağfürurt-leh es-seyyid el-hacc Abdullah Re'jet Beyefendi'nin

rfih-ı şerifiyçiin

felf1atiha

fi

27 .(ilhicce sene 7282 [7 Mayıs 7866/

xv

ŞEYHOLISLAM AHMED ARiF HlKMET BEYEFENDi 257

Hiive'l-haltaku '/-baki

Sabıkiı Rumeli Kadıaskeri Raif İsmail Paşa-zade es-seyyid İbrahim İsmet Beyefendi'nin mahdümlım

Müderrisfn-i kirarndan es-seyyid Mustafa Atau/lah Beyefendi'nin

rüh-ı şerifleriyçün nzaen-/i/lah e/-fotiha

[ı 8 Receb sene 1219 [73 Ekim 7804}

XVI

Hiive '1-hb.yyü '/-baki

İsmet Beyefendi merhümun kerimesi merhume ve mağfürun-khfı Şeri/e

Havva Nesfbe Hanımefendi rühiyçiin el-fatiha

fi

5 Cumôdelüta sene 1239 [7 Ocak 1824}

XVIII

Ah mine'l-mevt

Beni kıl mağfiret rabb-i rezdan

Bi-hakk-ı ism-i azfm nür-ı Kur'an Ge/iip kabrim ziyaret eden ihvan Edekr riihuma bir fatiha ihsan Şeyhii'l-İslô.m-ı esbak merhüm Arif

Hikmet Beyefendi'nin mahdümu mer- hum Mehmed Muti' Beyefendi'nin ha- Ifte-i muhteremeleri merhume Şerfje Zekiye

Hanımefendi'nin rüh-ı şerfjesiyçiin

el-fotiha

fi

77 Rebiükvve/ sene 7282

[10Ağustos 7865}

xx

Ah mine'l-mevt

İsmet Beyefendi merhumun Icerimeleri ve miiderrisfn-i kirarndan Abdü"lhamid Efendi'nin halik-i muhteremeleri merhume ve mebrüre Ş eri fe Sa c ide

Hanımefendi rühiyçü·n el-fotiha

fi

7 Şac han sene 7232 [22 Haziran 7877]

XVII

Hüve 'l-haltaku '/-baki

Raif İsmail Paşa-zade es-seyyid

İbrahim İsmet Beyefendi'nin kerfmesi Hadice Hanım rühiyçün el-fotiha

fi

8 Rebiükvvel sene 7794 {14 Mart 7780}

XIX

Müyesser olmadı görmek bana çiin bu fenadan Ana rahminde gözyumdum böyk emr

eykmiş Barf Nasib ey/eye bir hanım cennet içinde

gılmani

Umanm rahmet ey/eye göÇenkre

keremkanı İsmet Beyefendi'nin kerimesinin mah- dumu merhum Mehmed Seyyid Nihad Bey rühuna

[elj-fatiha

sene 7223 {180817809}

XXI

Belkten C. LIV. 17

Hiive'L-baki

Sadr-ı Rumeli-i esbak merhüm İsmet Beyefendi-zade meviili-i 'izamdan es-seyyid Abdullah Re 'fet

Beyefendi'nin mahdiimu miidmisin-i kirarndan iken intikal-i dar-ı bekô.

eden es-seyyid Mehmed İffet Bey 'in riihiyçiin

el-fatiha

fi

73 Safer sene 7258 [26 M.art 7842}

XXII

Hiive '/-baki

İsmet Beyefendi-ziide meviili-i 'iziimdan es-seyyid Abdullah Re 'fet

Bey'in mahdiimu es-seyyid Mehmed

İffet Bey kerimesi Şerife Hadice

Hiinım rühiyçün el-Jiitiha

fi

75 Cumô.deliita sene 7258 [24 Haziran 7842}

XXIV

Şefaatf li ehli'l-kebiiir min ümmeti

Hiicegiin-ı Di viin-ı Hümiiyiin 'dan Süviiri Mukô.belecisi iken irtihiil-i

diir-ı be/W eden merhum ve maifiirun-leh el-hacc Ebiibekir Riilom Efendi riihiyçün nziien-liltahi teiita

el-fatiha

fi

21 Muharrem sene 7279 [2 Mayıs 1804}

XXVI

Hüve'l-biiki

İstanbul piiyelülerinden İsmet Bey-zMe es-seyyid Abdullah Re 'fet Efendi'nin kerimesi Melekiye Şerife

Ulviyye Hiinım 'ın rüh-ı ;erifine {elj-fatiha

fi

20 Ramazan sene 7268 {8 Temmuz 7852]

XXIII

Hüve'l-hayyü ta-yemiit Viisıl-ı rahmet Şeyhü'l-İstam-ı es bak Anmet

Arif

Hi/emel Beyefendi merhiimun hafidi müdmisin-i kirtimdan merhum ve maifiirun-leh es-seyyid İbriihim İsmet

Beyefendi rühiyçiin el-fiitiha

fi

29 Cumiidetahire sene 1284 {28 Ekim 7867]

XXV

Hiive '1-hayyi.i 'i-bii/ci

Siibıkô. Arnedi el-hacc Ebiibekir Riilom Efendi'nin mahdiimu Nu' man Burhiineddin Beyefendi riihiyçiin

el-fôtiha

fi

.{ilka'de sene 7220 {Ocak 1800}

XXVII

ŞEYHOLISLAM AHMED ARİF HIKMET BEYEFENDi Reisü'l-küllab-ı sabık Raif

İsmail Paşa merhum un hafidi ve

sabıkô. Amed[ el-hacc Ebubekir

Ralcım Efendi'nin mahdumu Ahmed Fazıl Bey ruhuna (elf-fatiha

sene 7270 (7795196f XXVIII

Hüve'l-hô.ki

İsmet Beyefendi-zade es-seyyid Ahmed 'Arif Beyefendi'nin mu' tekalanndan merhumeve

mağforun-kha Mahinur ruhiyçü"n nzaen-lillahi teala

el-jô.tiha

sene 7233 {7877178}

XXX

Kutbü'l-' arifin Mevlana Halid kuddfse sirrehi.i'l-vahid hazretkrinin hukfôsmdan Bağdadf eş-şeyh

Abdü"lfettah Efendi'nin ruh-ı

pü·r-fütuhlanyçi.in tl-jô.tiha

Ji

79 Muharrem yevm-i Cum' a sene 7287

(24 Hazfran 7864}

XXXII

Reisi.i'l-kü"ttab-ı esbak Raif İsmail Paşa merhümun hafidi ve

sabıkô. Amedf el-hacc Ebiibekir

Ralcım Efendi'nin kerfmesi

Şerfje Sıddıka Ayşe Hanım ruhuna (elj-Jatiha

sene 7209 [7794/95f XXIX

Hü"ve 'l-hayyü 'i-baki

Beni lcıl mağfiret ey rabb-i Tezdan

Bi-hakk-ı arş-ı azfm nur-ı Kur'an Gelüp kabTim ziyaret eden ihvan Edekr ruhuma bir fatiha ihsan Merhüm Kü"rt İbrahim Paşa kerfmesi merhiime ve mağfurun-kha Saliha

Hanım ruhiyçü"Tı

(elf-fatiha

fi Gurre-i Rebiiikvvel sene 7226 {26Mart 7877}

XXXI

Hi.ive 'l-hallaku 'i-baki

Merhüm ve mağfiir el-muhtac ila rahmeti rabbi'l-gafor müderrisfn-i kirarndan Hatman-zade Hasan Efendi ruhiyçi.in nzaen-lillah

el-fatiha

sene 7273 [7798199f XXXIII

259

Hü.ue'l-baki

Müderrisfn-i kirarndan Hasan Efendi'nin lcerfmesi merhume Ratibe Hanım ruhuna felj-Jô.tiha

sene 7205 (7790197 j XXXIV

Müderri.sfn-i kirarndan

Hatman-zade Hasan Efendi 'nin

mahdum-ı mü"/cerremleri merhum ve mağfur Seyyid Mehmed Raif Efendi'nin ruhuna

felj-Jatiha

fi

Şevval sene 7199

[Ağustos 7785]

XXXVI

Hüve'l-hayyü'l-baki

İsmet Beyefendi merhumun lcerfmesi merhume Şerffe Hauva Nesfbe

Hanım 'ın cariyesi merhumeve

mağfure Niyazi K alfa ruhiyçiin el-fatiha

fi

9 Ramazan sene 7239 [8 Mayıs 7824]

XXXVIII

Hasan Efendi'nin lcerfmesi merhume ve mağfii.run-leha

Zehra Hô.nım ruhuna felj-fô.tiha

sene 7203 [7788189]

XXXV

Hüve'l-baki

Bu bağ-ı gü işende bir gonca iken

Bad-ı ecel beni.eyledi hazan Bir gül-i zfbada nazenin iken Eyledi Hakk beni Jıak ile yeksan Hatman-zade Hasan Ejendi'nin kerimesi merhume ve mağfurun-lehô.

Şerffe Sa ^c ide Hanım 'ın ruhiyçiin el-fô.tiha

fi

22 {.iUıicce sene 72fX5 [77 Ağustos 7792]

XXXVII

Hüve'l-baki

Merhum İsmet Bey praklanndan Selim Ağa 'nın zevcesi merhii.me ue mağfii.run-lehô. Ruyeş (?) Hadlee Hô.tun ruhiyçiin felj-fô.tiha

sene 7229 [7873/74]

XXXIX

MahirAydın

MahirAydın

r-^{'l:·· -}

' '·

\

,_

MahirAydzn

O>

.,;

...

0::

MahirAydın

Mahir Aydın

MahirAydın

MahirAydın

MakirAydın

MahirAydın

Mahir Aydın

Res. 39