7 0 3 Çok hücreli heterotrof canlılarda dolaşım sistemi, dış ortamdan alınan besin ve O2’nin hücrelere iletilmesini sağlar.
Yüksek yapılı bitkilerde ise, gaz alış verişi, sentezlenen besinlerin vücuda dağıtılması ve dış ortamdan alınan su ve minerallerin taşınması taşıma sistemiyle sağlanır.
Tek hücreli canlılarda, doku, organ ve organ sistemleri bulunmaz. Bu canlılarda organ sistemlerinin üstlendiği görevleri, organeller ve hücresel olaylar yerine getirir.
1. BİTKİLERDE TAŞIMA
Damarlı bitkilerde su, mineral ve organik maddelerin taşınmasında iletim demetleri görev alır.
İletim demetlerini oluşturan odun demetleri, su ve mine- ral soymuk demetleri ise, su ve organik maddelerin iletiminde rol oynar.
Kara yosunu gibi damarsız bitkilerde ise madde taşın- ması hücreler arasında difüzyon ve aktif taşıma olayla- rıyla yapılır.
A. BİTKİLERDE SUYUN TAŞINMASI
Yüksek yapılı bitkilerde suyun taşınmasında, kılcallık etkisi, kök basıncı ve terleme - kohezyon kuvveti rol oynar.
I. KILCALLIK ETKİSİ
Çapı geniş olan odun boruları (trake), dar çaplı ince kanallara (trakeit) taşıdığı su ve mineralleri iletirken, boru çapını daralmasına bağlı olarak madde taşınma hızı artar. Bu durum bitkilerde su ve minerallerin taşın- masında önemli bir rol oynar.
II. KÖK BASINCI
Kök hücrelerindeki yüksek osmotik basınç dış ortamdaki suyun hücrelere geçmesini sağlar. Köklere alınan suyun üst kısımlara itilmesiyle oluşan basınca kök basıncı denir.
III. TERLEME - KOHEZYON KUVVETİ
Terleme sonucunda su kaybedilmesi yaprak hücrelerin- deki osmotik basıncı artırır. Artan bu osmotik basınç alt
kısımlardaki suyun yaprak hücrelerine kadar taşınması- nı sağlar.
Üst kısımlara suyun çekilmesi, topraktan kök emici tüylerine su geçişine yardımcı olur. Böylece odun boru- ları içinde, kökten yapraklara kadar kopmayan bir su sütunu oluşur. Su moleküllerinin, hidrojen bağları ile birbirini çekmesi su sütununun kopmasını engeller. Su molekülleri arasındaki bu çekim kuvvetine kohezyon kuveti denir.
Bitkilerde suyun taşınmasında, terleme - kohezyon kuvveti diğer faktörlere göre daha etkilidir.
Terleme olayı, bitkilerde dış çevreden alınan mine- rallerin taşınmasını sağlar. (Minerallerin odun boru- larıyla taşındığına dikkat ediniz.)
Terlemenin bitki fizyolojisindeki görevleri:
– Su ve mineral taşınmasına yardımcı olma – Vücuttaki fazla ısının uzaklaştırılması – Bitki hücrelerindeki su dengesinin sağlanması
B. BİTKİLERDE ORGANİK MADDE TAŞINMASI
Organik besinlerin taşınmasında soymuk boruları görev alır. Soymuk borularında madde iletimi çift yönlüdür.
Köklerde sentezlenen amino asitler soymuk borularıyla üst bölgelere taşınırken, fotosentezle üretilen monosakkaritler yine soymuk borularıyla vücudun alt kısımlarına iletilir. Taşıma olayları çoğunlukla difüzyonla yapılır. Soymuk borularında hücreler canlı olduğundan madde iletiminde aktif taşıma da gözlenir.
Terleme, organik besin taşınmasını doğrudan etki- lemez.
2. HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ
Hayvanlarda görülen dolaşım sistemleri açık dolaşım ve kapalı dolaşım olmak üzere ikiye ayrılır.
A) AÇIK DOLAŞIM
Omurgasız hayvanların büyük çoğunluğunda açık dola- şım yapılır.
Taşıma sıvısı (kan) sürekli olarak kalp ve damar sisteminin içinde bulunmaz. Sinüs denilen vücut
Taşıma ve Dolaşım Sistemleri
13. BÖLÜM
7 0 4 boşluklarında da kan dolaşımı görülür. Bu durum kan dolaşım hızını yavaşlatır.
Açık dolaşım görülen canlılarda kılcal damar bulun- maz. Madde alış verişi, dokularla sinüslerdeki kan arasında difüzyon ve aktif taşıma olaylarıyla yapılır.
Açık dolaşım görülen böceklerde dolaşım sistemi ile solunum sistemi doğrudan bağlantılı değildir. Yani solunum gazlarının (O2 ve CO2) taşınmasında dola- şım sistemi görev almaz. Bu nedenle böceklerin ka- nında alyuvar yoktur.
B) KAPALI DOLAŞIM
Omurgalıların tümünde ve toprak (halkalı) solucanı, mürekkep balığı ve ahtapot gibi bazı omurgasızlarda kapalı dolaşım görülür.
Kan sürekli kalp damar sistemi içinde dolaşır. Doku- ların beslenmesinde ve dokulardaki metabolik artık- ların uzaklaştırılmasında kılcal damarlar görev alır.
Dolaşım sistemi ile solunum sistemi bağlantılı olarak çalışır. O2 ve CO2 taşınmasında kan rol oynar.
Kapalı dolaşımda, kanın akış hızı, açık dolaşıma göre yüksektir.
OMURGALILARDA DOLAŞIM SİSTEMİ I. BALIKLAR
Kalp, bir karıncık ve bir kulakçık olmak üzere iki odacık- tan oluşur.
Balıklara özgü dolaşım sistemi özellikleri:
Balıklar soğuk kanlı canlılar oldukları halde, vücutlarında oksijence zengin kan dolaşır. (Bu özellikleri diğer soğuk kanlı hayvanlara benze- mez.)
Kalpte her zaman kirli (CO2 yoğunluğu yüksek) kan bulunur.
Solunum organlarında temizlenen kan kalbe uğramadan vücuda dağıtılır.
Balıklarda dolaşım şeması
Kalp
Kirli kan
Solungaç Temiz kan Vücut
Kirli kan
II. KURBAĞALAR
Kalpleri iki kulakçık (sağ ve sol) ve bir karıncık olmak üzere üç odacıktan oluşur.
Akciğerlerden gelen temiz kan ve vücudun diğer dokula- rından gelen kirli kan kalp karıncığında karışır. Kan vücuda kalp karıncığından çıkan aort (ana atardamar)
ile dağıtıldığından, bu canlıların vücudunda karışık kan (temiz + kirli) dolaşır. Bu özellik, kurbağalarda vücut sıcaklığının çevre sıcaklığına göre değişmesinde etkili- dir.
Soğuk kanlı canlı: Vücut sıcaklığı çevre sıcaklığına göre değişen canlılardır. Kuş ve memeliler dışındaki hayvanlar soğuk kanlıdır (değişken ısılı).
Kurbağalarda dolaşım şeması:
K
K +T T III
IV I II
Karıncık Sağ
kulakçık Sol
kulakçık Akciğerler Vücut
I. Alt ve üst ana toplardamarları: Vücut dokularında kirlenen (CO2 yoğunluğu yüksek) kanı kalbin sağ ku- lakçığına taşır.
II. Aort (ana atardamarı): Kalp karıncığındaki karışık (kirli + temiz) kanın vücuda dağıtılmasını sağlar.
III. Akciğer atardamarı: Kalp karıncığındaki karışık kanın bir bölümünü akciğerlere taşır.
IV. Akciğer toplardamarı: Akciğerlerde temizlenen (O2
yoğunluğu yüksek) kanı kalbin sol kulakçığına taşır.
III. SÜRÜNGENLER
Kalp üç odacıktan oluşur (sağ - sol kulakçıklar, karıncık). Timsah dışındaki sürüngenlerin, kalp ka- rıncığında temiz ve kirli kanın karışmasını kısmen engelleyen yarı perde bulunur. Timsahta ise karın- cıkta tam perde bulunur. Tam perde karıncığı iki odacık halinde ikiye ayırır ancak kalpten çıkan akci- ğer atardamarı (kirli kan taşır) ve aort (temiz kan ta- şır) arasında bulunan panizza kanalı yine kirli ve temiz kanın karışmasına neden olur. Ancak timsah- lar karada iken kan basıncı düşük olur. Bu durum kirli ve temiz kanın karışmasını engeller.
Sürüngenlerdeki dolaşım sistemi mekanizması kurbağalardaki sisteme benzer. Ancak yarı perde;
aorttaki O2 yoğunluğunun daha yüksek, akciğer atardamarındaki O2 yoğunluğunun daha düşük ol- masını sağlar.
IV. KUŞ ve MEMELİLER
Kalp dört odacıktan oluşur (iki karıncık ve iki kulakçık).
Bu özellik temiz ve kirli kanın karışmasını engeller.
Vücutta temiz ve kirli kanın karışmaması vücut ısısının korunmasında etkilidir. Vücut sıcaklığı, çevre sıcaklığına
7 0 5 göre doğrudan değişmeyen ve belirli sınırlar arasında sabit tutulan canlılara sıcak kanlı (sabit ısılı) canlı denir.
Kuş ve memeliler sıcak kanlıdır.
Kuş ve Memelilerde Dolaşım
K
K T
T III IV
I II
Sol karıncık Sağ karıncık
Sağ kulakçık Sol kulakçık
Akciğerler Vücut
I. Alt ve üst ana toplardamarlar: Kalbin alt bölgele- rindeki dokulardan kanı alt ana toplardamarı, kalbin üst bölgelerindeki dokulardan kanı üst ana toplar- damarı kalbe getirir. Bu damarların taşıdığı kandaki CO2 yoğunluğu yüksektir (kirli kan).
II. Aort (ana atardamarı): Sol karıncıktaki temiz kanı akciğerler dışındaki vücut dokularına pompalar.
III. Akciğer atardamarı: Kalbin sağ karıncığındaki kirli kanı akciğerlere iletir.
IV. Akciğer toplardamarı: Akciğerlerde temizlenen kanı (O2 yoğunluğu yüksek) kalbin sol kulakçığına iletir.
BÜYÜK DOLAŞIM
Sol karıncıkta başlayıp sağ kulakçıkta sonlanan dolaşım yoludur.
GENEL DOLAŞIM BİLGİLERİ
Kalbin sağ bölümünde her zaman kirli (CO2 yoğun- luğu yüksek) kan, sol bölümünde temiz (O2 yoğunlu- ğu yüksek) kan bulunur.
Atardamar: Kalpten dokulara doğru kan ileten da- mar
Toplardamar: Dokulardan kalbe doğru kan taşıyan damar.
Atardamar ve toplardamar arasında dokuların bes- lenmesinde görev alan kılcal damarlar bulunur.
Akciğerler dışındaki organlara kalpten doğrudan kan pompalanmaz. Bu organlara kanı, aorttan ayrılan atardamarlar taşır. Damar adları organlara göre veri- lir.
ÖRNEK:
KALP AKCİĞER
KARACİĞER BÖBREK
Karaciğer atardamarı Böbrek
atardamarı Aort
Akciğer atardamarı
Akciğerler dışındaki organlardan kalbe doğrudan kan gelmez. Bu organlardan gelen damarlar, ana toplardamarlarda birleşerek kalbe kan taşır.
ÖRNEK:
KALP AKCİĞER
GÖZ BÖBREK
Göz toplardamarı Böbrek
toplardamarı
Akciğer toplardamarı
Üst ana toplardamar Alt ana
toplardamar
Böbrekteki işaretli alyuvarın karaciğere gelinceye kadar izlediği dolaşım yolu:
1. Böbrek toplardamarı 2. Alt ana toplardamarı 3. Kalbin sağ kulakçığı 4. Kalbin sağ karıncığı 5. Akciğer atardamarı 6. Akciğer kılcalları 7. Akciğer toplardamarı 8. Kalbin sol kulakçığı 9. Kalbin sol karıncığı 10. Aort
11. Karaciğer atardamarı 12. Karaciğer
Genel Dolaşım Şeması:
A organı
Kalp Akciğer
B organı 1
2 3 4
3. İNSANDA DOLAŞIM SİSTEMİ
İnsanda dolaşım sistemi, kalp, kan damarları ve lenf damarlarından oluşur.
A. KALP
Kalp, iki kulakçık ve iki karıncık olmak üzere dört oda- cıktan oluşur.
7 0 6
Sağ kulakçık ve sağ karıncık arasında ikili (mitral = biküspit), sol kulakçık ile sol karıncık arasında üçlü (triküspit) kapakçıklar bulunur. Tek yönlü açılan bu kapakçıklar;
I. Kan akış yönünü düzenler.
II. Odacıklarda kanın birikmesini sağlar. Bu du- rum, odacıklardan pompalanan kanın akış hı- zını artırır.
Akciğer atardamarlarının ve aortun kalpten çıktığı bölümlerde yarım ay kapakçıkları bulunur.
Kalp perikard, miyokard ve endokard olmak üzere üç katmandan oluşur.
Perikard, en dışta bulunur ve iki katlı zardan oluşur.
Zarlar arasında bulunan sıvı (perikard sıvısı) kalbin rahat çalışmasını ve dış etkilerden korunmasını sağ- lar.
Miyokard, kalp kasından oluşan orta katmandır.
Miyokardda kalbin çalışmasını kontrol eden sinirler ve kalbin beslenmesini sağlayan koroner damarlar bulunur.
Endokard, tek katlı yassı epitel dokudan oluşan en iç katmandır.
KALBİN ÇALIŞMA MEKANİZMASI
Sağlıklı ergin bir insanın kalbi dakikada 70 - 80 kez kasılıp gevşer. Kalp kulakçıkları ve karıncıklarından biri kasılı (sistol) halde iken diğeri gevşemiş (diastol) halde- dir.
Kulakçıklar sistol halinde iken, ikili (mitral) ve üçlü (triküspit) kapakçıklar açıktır. Kan kulakçıklardan ka- rıncıklara pompalanmaktadır. Karıncıklar diastol du- rumundadır, yarım ay kapakçıkları kapalı olduğun- dan karıncıklar kanla dolmaktadır.
Kulakçıklar diastol halinde iken, ikili ve üçlü ka- pakçıklar kapalıdır, kulakçıklar akciğer toplardamar- larından ve ana toplardamarlarından gelen kanla dolmaktadır. Aynı anda, karıncıklar sistol durumun- dadır. Yarım ay kapakçıkları açık olduğundan kan, akciğer atardamarları ile akciğerlere, aort ile diğer vücut bölümlerine pompalanmaktadır.
Kalbin miyokard katmanında bulunan sinirler ve sinir düğümleri kalbin çalışma ritmini düzenler.
Sağ kulakçığın duvarında bulunan sinoatrial dü- ğüm (S.A) kalbin çalışmasını başlatır. Bu düğümün uyarılmasıyla kulakçıklar kasılır. Kulakçıkların kasıl- ması, kulakçıkların ve karıncıkların arasındaki atrioventriküler (A.V) düğümü uyarır. A.V düğü- münden çıkarak karıncığa yayılan his demetleri ka- rıncıkların kasılmasını sağlar.
Kalbin Çalışmasını Hızlandıran Faktörler
Adrenalin ve tiroksin hormonları
Kandaki CO2 yoğunluğunun artması
Ortam sıcaklığının artması
Nikotin ve kafein gibi kimyasal maddeler.
Sempatik sinirler
Kalbin Çalışmasını Yavaşlatan Faktörler
Sinir uçlarından salgılanan asetil kolin hormonu
Vagus (10. beyin siniri) sinirinin parasempatik kolu
B. KAN DAMARLARI
İnsan dolaşım sisteminde, atardamar, toplardamar ve kılcal damar olmak üzere üç çeşit kan damarı vardır.
Dokulardan kalbe doğru kan taşıyan damarlara genel olarak toplardamar denir.
Akciğer atardamarı dışındaki atardamarlar oksijence zengin (temiz) kan taşır.
Atardamarlar ve toplardamarlar dış, orta ve iç taba- ka olmak üzere üç kısımdan meydana gelir. Kılcal damarların yapısında ise sadece tek katlı yassı epitel doku (endotel) bulunur.
Damarlar Dış tabaka Orta tabaka İç tabaka Atardamar Bol miktarda
lifli bağ doku
Elastik lifler, düz kas
Endotel
Toplardamar Lifli bağ doku Düz kas Endotel
Atardamarların orta tabakasında bulunan elastik lifler, atardamarların yüksek kan basıncına karşı da- yanıklı olmasını sağlar.
Toplardamarların çapı atardamarların çapından daha büyüktür. Bu özellik toplardamarların daha faz- la miktarda kan taşımasına neden olurken, toplar- damarlardaki kan akış hızını azaltır.
Kan ile doku hücreleri arasındaki madde alış verişle- ri kılcal damarlarda olur.
Kirli kan
Yadımlama ürünlerince yoğun olan kandır. Genel olarak yadımlama ürünleri CO2 ve üredir. Bu nedenle sadece CO2 yoğunluğu yüksek olan kanlara kirli kan denilmedi- ğine dikkat ediniz. Örneğin, üre sentezi sonucunda karaciğerden çıkan kan, azotlu boşaltım ürününce (üre) yoğun kandır. Bu kana da kirli kan denir.
Temiz kan
a) O2 yoğunluğu yüksek kan
7 0 7 b) Üre yoğunluğu düşük kan. Böbreklerden çıkan kan-
da (böbrek toplardamarında) üre yoğunluğu düşük olduğundan bu kan da temiz kan olarak kabul edilir.
O2 yönünden, akciğer toplardamarı, aort ve kalpten akciğer dışındaki organlara kan ileten atardamarlar (böbrek atardamarı, karaciğer atardamarı gibi) temiz kan taşır.
Üre yönünden en temiz kan böbrek toplardamarıdır.
C. KAN BASINCI
Kanın damarlardaki akışını sağlayan temel etmen karın- cıkların kasılmasıyla oluşan basınçtır. Bu basınç kan kalpten uzaklaştıkça azalır.
Kan basıncı
Damarlar Aort Kılcal
damar
Toplardamar
Nabız: Kanın atardamarlarda ilerlemesiyle, atardamar düz kaslarında oluşan dalgalanmalara nabız denir.
Tansiyon: Kanın atardamar duvarına yaptığı basınç.
Büyük Tansiyon: Kalp sol karıncığının kasılmasıyla kanın atardamara uyguladığı basınç. Bu basınç yetişkin sağlıklı bir insanda ortalama 120 mmHg’dir.
Küçük Tansiyon: Kalbin dinlenmesi (karıncıkların gevşemesi) sırasında kanın atardamara yaptığı basınç.
Yetişkin sağlıklı bir insanda küçük tansiyon ortalama 80 mmHg’dir.
Atardamar çeperlerinde esnekliğin azalması (damar sertliği), kanın damar çeperine uyguladığı basıncı artırır.
bu durum tansiyonun sürekli yüksek olmasına (hiper- tansiyon) neden olur.
Kan kaybında veya atardamar çeperinin esneklik özelli- ğini kaybedip iyice genişlemesiyle kan basıncı düşer. Bu duruma hipotansiyon denir.
KAN AKIŞ HIZI
Kan akış hızı
Damarlar
Aort Kılcal
damar Toplar-
damar Atar-
damar
Toplardamarlarda kan akış hızını artıran et- menler:
I. Toplardamarların çevresindeki iskelet kasların kasılması, toplardamar çeperini daraltarak kan akış hızını artırır.
II. Soluk alma sırasında, göğüs boşluğundaki iç ba- sıncın azalması, kanın üst kısımlara doğru çekilme- sini sağlar.
III. Kalp sağ kulakçığının gevşemesiyle oluşan emme kuvveti, toplardamardaki kanın kalbe doğru çekilme- sine yardımcı olur.
IV. Kalbin üst kısımlarındaki toplardamarlarda bulunan kan, yerçekimi kuvvetinin etkisiyle kalbe kolayca akar.
V. Özellikle bacaklarda bulunan toplardamardaki ka- pakçıklar kan akış hızının artmasında etkilidir. (Bu kapakçıkların bozulması kanın vücut alt kısımlarında normalden fazla birikmesine yol açarak toplardamar çeperini iyice genişletir. Bu hastalığa varis denir.)
D. LENF SİSTEMİ
Lenf sistemi, lenf kılcalları, lenf toplardamarları ve lenf düğümlerinden oluşur. Lenf sisteminde atardamar bu- lunmaz.
Lenf sisteminin üç önemli görevi vardır:
I. Kılcal damarlardan doku sıvısına geçen ve tekrar kan dolaşımına dönemeyen plazma proteinlerini kan dolaşımına iletmek. Bu olay kan osmotik basıncının dengelenmesinde rol oynar.
II. Yağların sindirimi sonucunda oluşan gliserol ve yağ asitlerini kan dolaşımına taşımak.
III. Lenf düğümlerinde akyuvar (lenfosit) üretimi yapılır.
Bu özelliği ile lenf sistemi vücut savunmasında rol oynar.
Bir uçları kapalı olan lenf kılcallarını geçirgenliği kan kılcallarına göre yüksektir.
Lenf kılcalları birleşerek lenf toplardamarını oluştu- rur. Lenf toplardamarları da, kan toplardamarına açı- lır. (Madde iletimi tek yönlüdür.)
Lenf sıvısında; yağ monomerleri, plazma proteinleri, akyuvar, yağda eriyen vitaminler ve su bulunur. Al- yuvar bulunmadığından lenf sıvısı (akkan) renksiz- dir.
Lenf dolaşımı, kan dolaşımına göre yavaştır.
7 0 8
E. STARLİNG HİPOTEZİ
Kılcal damarlar boyunca kan osmotik basıncı sabittir.
Kan basıncı ise kılcal damarın atardamar ucundan toplardamar ucuna doğru azalır.
Basınç (mmHg)
Kılcal damar Kılcal damar
toplardamar ucu
(II) 40
25
15
Kılcal damar atardamar
ucu (I)
Kan osmotik basıncı
Kan basıncı
(I): Kan basıncı > osmotik basınç olduğundan; kılcal- lardan doku sıvısına, glikoz, amino asit, mineral gibi çözünmüş maddeler ve su geçişi olur.
(II): Osmotik basınç > kan basıncı olduğundan; doku sıvısından kılcallara boşaltım ürünleri, çözünmüş maddeler ve su geçişi olur.
Kan osmotik basıncının oluşturulmasında mineraller, glikoz ve plazma proteinleri gibi çözünen maddeler etkilidir.
Plazma proteinleri (albümin, globlin) osmotik basıncın oluşturulmasındaki en önemli unsurdur.
Hipotezin Hatası: Kılcal damar atardamar ucundan doku sıvısına geçen plazma proteinlerinin tümü kılcal damar toplardamar ucundan tekrar kılcallara alınamaz.
Bu durum kılcal damar boyunca osmotik basıncın sabit kalmasını engeller. Doku sıvısından kılcallara döneme- yen plazma proteinleri lenf sistemiyle tekrar kan dolaşı- mına iletilir. Bu nedenle hipotez yanlıştır ancak kan osmotik basıncı kılcal damarın toplardamar ucunda azalsa da yine kan basıncından yüksektir. Bu durum da, hipotezin, kılcallarla doku sıvısı arasındaki madde alış veriş mekanizmasını doğru olarak açıklamasını sağlar.
F. KANIN PIHTILAŞMASI
Kan damarlarının kesilmesi ya da zedelenmesiyle pıhtı- laşma olayı başlar:
Damarın kesilmesi
Kan pulcuklarının (trombositlerin) parçalanması
Trombokinaz enziminin açığa çıkması Ca++
K vitamini O2
Protrombin Karaciğer
Trombin enzimi
Fibrinojen Karaciğer
Fibrin
PIHTI
Oluşan pıhtı, kesilen damar bölümünü tıkaç gibi kapatarak kanamayı durdurur.
O2 ile temas etmeyen kan pıhtılaşmaz. Bu nedenle iç kanamalarda pıhtılaşma görülmez.
G. KANIN GÖREVLERİ
1. Taşıma: Solunum gazlarının (O2 ve CO2), sindirilmiş besinlerin, metabolik artıkların ve hormonların ta- şınmasını sağlar.
2. Savunma: Akyuvarlar ve akyuvarların ürettiği anti- korlar vücuda giren zararlı mikroorganizmaların etki- siz hale getirilmesinde rol oynar.
3. Düzenleme: Vücut ısısını düzenler. Hücreler arası sıvının (doku sıvısı) osmotik basıncını dengeler.
4. Koruma: Pıhtılaşma mekanizmasıyla deride oluşan kesiklerden mikropların kolayca vücuda girmesini önler.
İnsanda, karaciğerin bazı besin maddelerinin depolan- ması, kanın zehirli maddelerden arındırılması, homeostasisin sağlanması gibi görevleri vardır. Aşağı- daki şemada, karaciğere kan getiren ve karaciğerden kan götüren damarlar numaralanarak gösterilmiştir.
Buna göre, karaciğere kan getiren ve karaciğerden kan götüren damarlar aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak gruplanmıştır?
Karaciğere kan getiren damarlar
Karaciğerden kan götüren damarlar
A) 1, 3 2, 4
B) 1, 4 2, 3
C) 1, 2, 3 4
D) 2, 3, 4 1
E) 4 1, 2, 3
ÇÖZÜM
Şemadaki damarlardan:
1: Karaciğerden kalbe, 2: İncebağırsaktan karaciğere 3: Mideden karaciğere
4: Kalpten karaciğere, kan taşır.
Cevap D’dir.
ÖRNEK
7 0 9 1. Bitkilerde terlemeyle ilgili olarak,
I. Havanın nem miktarının artması II. Işık şiddetinin artması
III. Stoma hücrelerinde pH’ın azalması IV. Rüzgar şiddetinin artması
olaylarından hangileri terleme hızını artıran faktörlerdendir?
A) I ve II B) II ve III C) III ve IV D) I ve III E) II ve IV
2. Bacak kaslarının solunumla ürettiği bir NH3
molekülü böbrekten üre şeklinde atılıncaya ka- dar aşağıdaki damarlardan hangisinden geç- mesine ihtiyaç yoktur?
A) Alt ana toplardamar B) Üst ana toplardamar C) Karaciğer atardamarı D) Böbrek atardamarı E) Aort
3. İnsanda kalp atış hızının düşmesine;
I. Vagus sinirinin uyarılması
II. Kanda asetil kolin miktarının artması
III. Böbrek üstü bezinden salgılanan adrenalin miktarının artması
IV. Kandaki CO2 yoğunluğunun artması durumlarından hangileri neden olur?
A) I ve II B) II ve III C) III ve IV D) I, II ve III E) II, III ve IV
4. Gelişmiş bitkilerde bulunan stoma hücrelerinin açılır kapanır özellikte oluşu bitkiye,
I. Bitkiyi fazla su kaybına karşı korumak II. Fotosentez için gerekli CO2 nin alınmasını
sağlamak
III. Solunum için gerekli O2 nin alınmasını sağla- mak
olaylarından hangilerini kazandırır?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
5. Bitkilerin topraktan su ve mineral alma hızında, I. Topraktaki su miktarı
II. Havanın nem oranı III. Kökün osmotik basıncı
gibi özelliklerden hangileri etkilidir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
6. Omurgalılarda kalpten vücuda dağılım yalnız kan dolaşımı ile olduğu halde, vücuttan kalbe dönüş hem kan dolaşımı ile hem de lenf dolaşımı ile olur.
Aşağıdakilerden hangisi kan dolaşımı ile lenf dolaşımı arasındaki farklardan biridir?
A) Akyuvar içermeleri
B) Atardamarlara sahip olmaları C) Doku sıvısından madde alabilmeleri D) İçerdikleri sıvıları kalbe ulaştırmaları E) Bağışıklıkta görev almaları
7.
Solungaç kýlcallarý
Vücut kýlcallarý
Kalp
Balıkların dolaşım sistemini anlatan yukarıdaki şekle göre,
I. Balıklarda küçük dolaşım görülmez.
II. Vücuda temiz kan gönderilir.
III. Kalpte daima karışık kan bulunur.
açıklamalarından hangileri doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
8. I. Kalbin üç odacıktan oluşması II. Kapalı kan dolaşım sisteminin olması III. Üremelerinde dış döllenme dış gelişme gö-
rülmesi
Yukarıda verilen olaylardan hangileri kurbağa- ların balıklardan daha gelişmiş olduğunu açık- layan özelliklerdendir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
Ç Ö Z Ü M L Ü T E S T
7 1 0 9. İnsan vücudunda kalpte ve damarların çeşitli
bölgelerinde kanın tek yönlü akışını sağlayan ka- pakçıklar bulunur.
Aşağıda verilen bölgelerin hangisinde kapak- çık bulunmaz?
A) Sağ kulakçık ile sağ karıncık arasında B) Sol kulakçık ile sol karıncık arasında C) Kalpten çıkan atardamarların başlangıcında D) Lenf toplardamarlarında
E) Atardamar ile toplardamar arasındaki kılcal damarlarda
10. Enfeksiyon durumlarında insan vücuduna antibiyotik olarak verilen kimyasal maddeler potojen bakterilerde aşağıdaki olaylardan han- gisine neden olmaz?
A) Enzimleri inhibe etme B) Antikor üretimini artırma C) Hücre duvarını parçalama D) Sitoplazmayı kurutma E) DNA aktivitesini engelleme
11. I. Alt ana toplardamar II. Kapı toplardamarı
III. Karaciğer üstü toplardamarı IV. Villus kan kılcal damarları
İncebağırsak villuslarından emilen glikoz, aminosit, mineral ve suda çözünün vitaminlerin kalbe ula- şıncaya kadar izlediği yol yukarıda verilmiştir.
Bu yolun doğru sıralanması aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A) I II III IV B) IV III II I C) IV II III I D) II III IV I E) III IV I II
12.
I II
Şekildeki deney düzeneklerindeki I ve II nolu kap- larda aynı yoğunlukta ve aynı miktarda madensel tuz içeren su bulunmaktadır. Kaplardaki bitkiler farkı türdendir. Aynı zaman diliminde II nolu kapta daha fazla miktarda su azaldığı gözlenmektedir.
Bu fark,
I. I nolu bitki kökünün osmotik basıncının daha yüksek olması
II. II nolu bitkinin yaprak sayısının daha fazal olması
III. I nolu bitkinin kütikula tabakasının kalın olma- sı
verilen özelliklerden hangisiyle açıklanabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
13. Omurgalı hayvanların dolaşım sistemleri karşı- laştırıldığında;
I. Solunum gazlarının değişiminin yapıldığı organ çeşidi
II. Kan ile doku sıvısı arasındaki madde değişi- minin yapıldığı damar çeşidi
III. Kanın dolaşımını sağlayan organın anatomik yapısı
özelliklerinden hangileri birbirlerinden farklılık gösterebilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III
14. Basýnç (mm/Hg)
Zaman 15
25 40
: Kanýn osmotik basýncý : Kan basýncý
Kan kılcal damarın atardamar ucundan toplarda- mar ucuna doğru ilerlerken zamanla kan basıncın- da ve kanın osmotik basıncındaki değişim yukarı- da verilmiştir.
Buna göre kılcal damarda ilerleyen kan ile ilgili değişim hakkında verilen aşağıdaki bilgilerden hangisi doğru değildir?
A) Kan basıncındaki düşüşün nedeni kılcal da- marlardan dışarı doku sıvısının çıkmasıdır.
B) Kanın osmotik basıncında değişimin görülme- mesinin nedeni, albumin globulin proteinlerin kılcal damarlardan dışarı çıkamamasıdır.
C) Kan basıncı 25 mm/Hg’dan yüksek olduğunda kandan doku sıvısına madde geçer.
D) Kan basıncı 25 mm/Hg’dan az olduğunda doku sıvısından kana madde geçer.
E) Kan basıncı 40 mm/Hg’dan 15 mm/Hg’ya dü- şüne kadar geçen süreçte kanın bileşiminde değişim olmaz.
15.
Beyin Akciðer Kalp Karaciðer Ýncabaðýrsak 1
4 2 3
8 7
6 5
İnsanda bir X sindirim ürününün bağırsaktan emi- lip beyine ulaşıncaya kadar izlediği yol şekilde gösterilmiştir.
Bu X molekülü beyne ulaşıncaya kadar geçtiği damarlardan hangilerinde temiz kan bulunur?
A) 1 ve 2 B) 1 ve 4 C) 2 ve 3 D) 5, 6 ve 7 E) 1, 7 ve 8
7 1 1 1. Stoma açıklığından dışarı su buharı verilmesine
terleme denir. Terleme hızının artması için stoma açıklığının artması gerekir. Işık şiddetinin artması fotosentez hızının artmasına ve stoma açıklığının artmasına neden olur. Nemin artması terlemeyi zorlaştırırken, rüzgarın artması terlemeyi kolaylaş- tırır. pH'ın azalması CO2 miktarının artması de- mektir. CO2 miktarı artıyorsa fotosentez azalıyor demektir.
Cevap E’dir.
2. NH3 karaciğerde üreye çevrildikten sonra, böbrek- ler yardımıyla kandan uzaklaştırılır. Bu sırada izle- diği yol alt ana toplardamar – kalp – akciğer – kalp – karaciğer – kalp – böbrek şeklindedir.
Cevap B’dir.
3. Adrenalin ve CO2 yoğunluğunun artması kalp atışını hızlandırırken, vagus sinirinin uyarılması ve asetil kolin miktarının artışı kalp atışını yavaşlatır.
Cevap A’dır.
4. Stoma bitkiyi fazla su kaybına karşı korur. Gündüz fotosentez gece solunum için gaz alışverişine yar- dımcı olur.
Cevap E’dir.
5. Bitkilerin topraktan su ve mineral alımında toprak- taki su miktarı, havanın nem oranı ve kökün osmotik basıncı etkilidir.
Cevap E’dir.
6. Kan ve lenf sıvılarında akyuvar bulunur. İki sis- temde bağışıklıkta görevlidir. Doku sıvısından madde alabilirler. Fakat lenf sisteminde atardamar yoktur.
Cevap B’dir.
7. Balıklarda küçük kan dolaşımı görülmez. Solun- gaçlardan vücuda temiz kan gönderilir. Kalpte da- ima kirli kan bulunur.
Cevap D’dir.
8. Kurbağa kalbi üç odacıklı, balık kalbi iki odacıklıdır. Bütün omurgalılarda kapalı kan dola- şımı sistemi vardır. Balıklarda da kurbağalarda da dış döllenme ve dış gelişme görülür.
Cevap A’dır.
9. Kulakçıklarla karıncıklar arasında, kalpten çıkan atardamarların başlangıcında, kan ve lenf toplar- damarlarında kapakçık vardır. Fakat kılcaldamarlarda kapakçık bulunmaz.
Cevap E’dir.
10. Antibiyotik olarak adlandırılan ilaçlar bakterilerin ölümüne neden olurken, antikor üretimine neden olurken, antikor üretimine neden olmaz.
Cevap B’dir.
11. Besinler ince bağırsaktan önce karaciğere sonra kalbe girer. Bu yüzden sıra IV – II – III – I şeklin- dedir.
Cevap C’dir.
12. I nolu bitkinin osmotik basıncı daha yüksek olsay- dı, I nolu kaptaki su daha kısa sürede azalırdı. II nolu bitkinin yaprak sayısının fazla olması bu far- kının nedeni olabilir.
Cevap E’dir.
13. Omurgalı canlılar balıklar, kurbağalar, sürüngen- ler, kuşlar ve memeliler şeklinde gruplanır. Solu- num organları solungaç ya da akciğer olabilir.
Kalplerin anatomik yapısı farklı olabilir. Fakat hep- sinde kılcaldamar vardır.
Cevap E’dir.
14. Kan kılcaldamarın atardamar ucundan toplarda- mar ucuna doğru ilerlerken oksijen ve karbondiok- sit bileşiminde değişim olur.
Cevap E’dir.
15. X sindirim ürünü beyne ulaşıncaya kadar 3, 2, 4, 5, 1 damarlarından geçer. Bunlardan akciğer top- lardamarı (4) ve üst ana atardamarda (1) temiz kan bulunur.
Cevap B’dir.
Ç Ö Z Ü M L E R
7 1 2 1. İnsanda karaciğerde bulunan işaretli alyuvar
hücresi karaciğer atardamarına ulaşıncaya ka- dar,
I. Akciğer toplardamarı, II. Karaciğer üstü toplardamar, III. Aort atardamarı,
IV. Alt ana toplardamar
yapılarından hangi sırada geçer?
A) I - II - III - IV B) I - III - IV - II C) I - IV - III - II D) II - IV - I - III E) III - II - I - IV
2. Aşağıdaki besin maddelerinden hangisi insa- nın sindirim kanalında bulunduğu halde kan plazmasında bulunmaz?
A) Yağ asidi B) Glikoz C) Glikojen D) Vitamin E) Aminoasit
3. Kanın akış hızı
Zaman
I II III
Yukarıdaki grafikte kanın akış hızının damarlardaki değişimi verilmiştir.
Buna göre, hangi numaralarla gösterilen da- marlarda kan ile dokular arasında madde alış- verişi gerçekleşir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
4. Kan hücrelerinin ortak özelliği aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
A) Antikor oluşturma B) Çekirdek içerme C) Fagositoz yapabilme D) Kırmızı renkli olma
E) Kırmızı kemik iliğinde üretilme
5. “İnsanda tüm toplardamarlar kirli kan taşır.” hipo- tezini kuran bilim adamı aşağıdaki damarlarda- ki kanlardan hangisini incelediği zaman hipo- tezini değiştirmek zorunda kalır?
A) Böbrek toplardamarı B) Akciğer toplardamarı C) Beyin toplardamarı D) Altana toplardamarı E) Karaciğer toplardamarı
6. I. Alyuvar II. Sindirilmiş besin III. Hemoglobin IV. Antikor
İnsanlarda lenf sıvısı ve kan plazmasında yuka- rıdaki maddelerden hangileri ortak bulunur?
A) I ve III B) I ve IV C) II ve III D) II ve IV E) I, II ve III
7. Bir organizma hücreleri madde alışverişini kılcaldamarlar aracılığı ile yapıyorsa, bu orga- nizma ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi kesinlikle doğrudur?
A) Omurgalı hayvandır.
B) Vücut ısısı çevre ısısına göre değişmez.
C) Solungaç solunumu yapar.
D) Açık dolaşıma sahiptir.
E) Kanları solunum pigmentleri taşır.
8. Aşağıdaki çiftlerden hangisi kalp çalışmasında zıt etki yapar?
A) Adrenalin - Tiroksin hormonları
B) Sıcaklığın artışı - Vagus sinirinin uyarılması C) Asetil kolin hormonu - Vagus sinirinin uyarıl-
ması
D) Tiroksin hormonu - Sıcaklığın artışı
E) Kanda CO2 oranının artışı - Adrenalin hormonu
K O N U T E K R A R T E S T İ
7 1 3
9. : Kan basıncı
I II III
: Protein osmotik basıncı
İnsan vücudundaki dolaşım ile ilgili yukarıdaki tabloda damarlardaki kan basıncı ve protein osmotik basınç değişimleri verilmiştir.
Buna göre hangi numaralı bölgelerde kandan doku sıvısına madde geçişi olur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
10. İnce bağırsaktan emilen yağ monomerleri kal- bin sağ kulakçığına ulaşıncaya kadar aşağıda belirtilen yapılardan hangisinden geçmez?
A) Peke sarnıcı
B) Sol köprücük altı toplardamarı C) Alt ana toplardamarı
D) Göğüs kanalı E) Üst ana toplardamarı
11. I. Kan proteinlerinin azalması II. Lenf damarlarının tıkanması
III. Kılcal damarların geçirgenliğinin artması Yukarıdaki olaylardan hangileri ödeme neden olur?
A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
12. Büyük kan dolaşımında kan aşağıdaki damar- ların hangisinden geçmez?
A) Alt ana toplardamar B) Aort atardamarı C) Böbrek toplardamarı D) Akciğer atardamarı E) Karaciğer üstü toplardamar
13.
Sol kulakçık
Sol karıncık
Tam perde Sağ
karıncık Sağ kulakçık
1 3
2 4
Yukarıdaki şekil bir insanın kalbini ve damarlarını göstermektedir.
Buna göre, hangi numaralı damarlar büyük kan dolaşımında görev yapar?
A) 1 ve 2 B) 1 ve 3 C) 1 ve 4 D) 2 ve 3 E) 2 ve 4
14. Beyin kılcaldamarlarına verilen işaretli alyuvar sol karıncığa ulaşıncaya kadar aşağıdaki yapı- lardan hangisinde geçmez?
A) Üst ana toplardamar B) Sağ karıncık C) Akciğer toplardamarı D) Sol kulakçık E) Aort atardamarı
15. İnsan vücudunda kan içindeki oksijenin azal- maya başladığı bir zaman da nereden geçmek- te olabilir?
A) Böbrek toplardamarı B) Akciğer kılcalları C) Böbrek kılcaldamarı D) Böbrek atardamarı E) Akciğer atardamarı
16. I. K vitamini II. Ca++ iyonları III. Heparin
Yukarıdakilerden hangilerinin eksikliği sonu- cunda kanın pıhtılaşmasında gecikme meyda- na gelir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III
