10 Ocak 2004 B‹L‹MveTEKN‹K
Hubble Uzay Teleskopu’nca sa¤lanan görün-tüde Dünya’ya 17 milyon ›fl›ky›l› uzakl›kta bulunan küçük ve düzensiz NGC 1705 göka-das›n›n merkez bölgesi binlerce genç ve yafll› y›ld›z›n ›fl›¤›yla p›r›l p›r›l. Bu görünümüyle NGC 1705, y›ld›z oluflumu tarihinin incelene-bilece¤i ideal bir laboratuvar. Genç, mavi ve s›cak y›ld›zlar gökadan›n merkezinde
topla-n›rken, daha yafll›, k›rm›z› ve görece so¤uk y›ld›zlar daha yayg›n bir da¤›l›m gösteriyor-lar. Bu gökada yaflam› boyunca yeni y›ld›zlar oluflturmakta. Ancak, son 26-31 milyon önce bafllayan bir y›ld›z oluflum patlamas› süreci yafl›yor. Bu h›zl› y›ld›z üretim süreci, gökada merkezinin çevresindeki y›ld›zlar›n pek ço-¤uyla merkezdeki dev y›ld›z kümesini
olufl-turmufl. NGC 1705, küçüklü¤ü ve düzenli bir biçimi olmay›fl› nedeniyle "düzensiz cüce" di-ye s›n›fland›r›l›yor. Günümüzde ço¤u gökbi-limci NGC 1705 gibi cüce gökadalar›n evre-nin ilk dönemlerinde çökerek y›ld›z olufltur-maya bafllayan ilk sistemler olduklar›n› düflü-nüyorlar. Bunlar, daha sonra birleflmeler ve çevreden kütle çekme yoluyla oluflan eliptik ve sarmal gökadalar gibi daha büyük sistem-lerin yap›tafllar›n› temsil ediyorlar. Samanyo-lu’nun yak›nlar›ndaki cüce gökadalar›n da bu gökada oluflumu sürecinin art›klar› oldu¤u düflünülüyor. Bu gökadalar, gaz rezervlerinin yaln›zca çok küçük bir bölümünü tüketmifl görünüyorlar. Y›ld›zlar›ndaki a¤›r elementle-rin oranlar› da Güneflimizinkinin çok küçük kesirleri kadar. Yani, içlerinde flimdiye kadar yaln›zca birkaç kuflak y›ld›z oluflmufl. Oysa bu cücelerin yafllar› oldukça ileri. Hubble gözlemleri, görece yak›n düzensiz cücelerin en az birkaç milyar y›l yafl›nda olduklar›n› or-taya koydu. NGC 1705’inse, 13,5 milyar yafl›nda oldu¤u, yani Büyük Patlama’dan yal-n›zca 200 milyon y›l sonra ortaya ç›km›fl olabilece¤i düflünülüyor.
NASA Bas›n Bülteni, 6 Kas›m 2003
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Boflluk Dolduran
Ölüler
Bir gökbilim ekibi, olay ufku çap› yaln›zca 20 km olan, bilinen en küçük karadeli¤i belirledi. Bir baflka ekipse, bilinenlerden çok daha a¤›r nötron y›ld›zlar› buldu. Bir arada ele al›n›nca bu keflifler, gökadam›zda bulunan dev y›ld›z art›¤› ölüler aras›ndaki varl›¤› gökbilimin önemli sorunlar›ndan biri olan bir bofllu¤u dolduruyorlar.
Hem nötron y›ld›zlar›, hem de karadelikler, çok büyük kütleli y›ld›zlar›n k›sa ömürleri sonunda süpernova halinde patlamalar›yla olufluyorlar.
Günümüzde yayg›n kabul gören hesaplara göre çöken merkezin a¤›rl›¤› 1,3 ile 3 Günefl kütlesi aras›ndaysa, sonuç bir nötron y›ld›z›. Yani, kat› bir demir kabukla çevrili, nötronlardan oluflmufl, muazzam yo¤unlukta ve genellikle 10 km çap›nda bir top. Patlayan y›ld›z›n merkezinin 3 Günefl kütlesinden daha a¤›r olmas› halindeyse bilinen hiçbir kuvvet, kütleçekiminin onu bir nokta haline kadar küçültmesine engel olam›yor. Sonuç, bir kez olay ufkunun içine girdi mi, hiçbir fleyin, ›fl›¤›n bile
kaçamayaca¤› bir karadelik. Nötron y›ld›zlar›n›n ve karadeliklerin üzerine ya¤an, milyonlarca dereceye kadar ›s›nm›fl gaz›n yayd›¤› ›fl›n›m› belirleyen X-›fl›n› teleskoplar› sayesinde, flimdiye kadar
gökadam›zda bunlardan onlarcas› bulundu. Ancak, ortada bir gariplik vard›. Nötron y›ld›zlar›n›n hemen tümü neredeyse ayn› büyüklükte, yaklafl›k 1,35 Günefl kütlesinde oluyordu. Daha sonra bir boflluk geliyor ve bunun ard›ndan, saptanan en hafif karadelikler de 5 Günefl kütlesi kadar çekiyor, kimse de aradaki bu bofllu¤un nedeni konusunda bir fley söyleyemiyordu. fiimdiyse New Mexico Eyalet
Üniversitesi’nden Dawn Gelino ve Thomas Harrison, bu bofllu¤u dolduracak bir karadelik bulduklar›n› düflünüyorlar. ‹lk kez 1992 y›l›nda gözlenmifl olan ve Perseus (Kahraman) tak›my›ld›z›nda Dünya’ya 8000 ›fl›ky›l› uzakl›kta bulunan J0422+32 tan›ml› bir cismi yeniden inceleyen gökbilimciler, bunun 3-5 Günefl kütlesinde, yani bilinen en
hafif karadelik oldu¤u sonucuna vard›lar. Gelino bunun, bir karadeli¤in 4 Günefl kütlesinde hatta daha hafif olabilece¤ini gösteren ilk bulgu oldu¤unu söylüyor. Bu arada Princeton Üniversitesi’nden David Nice ve ekibi de, kütleleri 1,4 ile 3 Günefl kütlesi aras›nda de¤iflen 4 nötron y›ld›z› keflfetmifl bulunuyor. Bunlar da yukar›da sözü edilen bofllu¤u doldurmaya aday. Ancak Nice, nötron y›ld›zlar›n›n ilk olufltuklar›nda ötekiler gibi 1,35 Günefl kütlesinde olmalar›, daha sonra
yak›nlar›ndaki y›ld›zlardan yuttuklar› gazla "fliflmanlamalar›" olas›l›¤›n› da göz ard› etmiyor.
Bu da gökbiliminin çözülmemifl baflka bir sorusunu yeniden gündeme tafl›yor. Neden yeni do¤mufl nötron y›ld›zlar› hep ayn› büyüklükte oluyorlar? Nice, "cevab›n› gerçekten bilmiyoruz" diyor.
New York’taki Columbia Üniversitesi’nden David Helfand ise, durumun süpernova patlamalar› konusunda daha derin bir anlay›fl gerektirdi¤i görüflünde. Helfand’a göre dev bir y›ld›z›n çöken merkezinin kaderini belirleyen, belki de yaln›z kütlesi de¤il. Araflt›rmac›, baflka baz› etkenlerin de, örne¤in merkezin dönme h›z›n›n ya da manyetik alan›n›n da denkleme kat›lmas› gerekebilece¤ini söylüyor.
New Scientist, 13 Eylül 2003
