TürkiyeAraştırmalarıLiteratürDergisi,Cilt5,Sayı9,2007, 173·219
çağatay Edebiyatı
ve
çağatay Edebiyatı
Üzerine
Araştırmalar'
Zühal ÖLMEZ"
şuANA kadaryapılan çalışma, araştırmave incelemelerinışığındabugünkü bilgilerimize göre benimsenentanımıylaÇağatayca (ÇağatayDili veEdebiyatı) İslamiOrta Asya TürkEdebiyatınınüçüncü evresi olarak kabul edilir.Çağatay Edebiyatını oluşturan yapıtları,içeriklerini, edebideğerlerinive bu konudaki literatürü incelemeye geçmeden önceçagatayterimini, çagatayterimiylekast edilen döneminsınırlarınınne oldugunu ve bu konudayazılanlarıdeğerlendir rnek gerekir.
CengizHan'ınikincioğlu Çağatay'ın adından alınan Çağatayca'nın başlan gıcıve dönemlerihakkında degişik görüşlerilerisürülmüştür.Bir dönemin di-li ve edebiyatıiçinkullanılanbu terim ile belirtilmek istenenkavramınsınırla rıkesin olarakçizilememiştir.Fuad Köprülü'ye göre"Çağatayca,kelimenin en geniş manasıile,Moğol istilasındansonra Cengizçocukları tarafındankurulan Çağatay, İlhanlıveAltınordu imparatorluklarınınmedeni merkezlerinde XLII.-xıv. asırlarda inkişafeden ve Timurlular devrinde bilhassa
xv.
asırdaklasik bir mahiyet alarak, zengin bir edebiyat yaratan edebi Orta Asya lehçesidir".ıCengiz Han,toprakiarınıdörtoğlu arasındapaylaştırırkenikincioğlu Çağa tay'aIsıkGöl bölgesi,Balkaşgölününgüney-dogu.s~ndaki
ili
ırmağı havzasıile Çu veTalaş bozkırlarımiras olarakkalmıştı. Çağatayadıda, CengizHan'ın ikin-cioğlunun adındangelmektedir.Çağatay,1227'den 1242'ye kadarhanlığın ba-şında bulunmuşve eskiMoğol'ungerçek bir temsilcisi gibi davranmıştır.1242 yılındaölmeden öncetahtıtorunu Kara Hülegü'yebırakmıştır. Çağatay adının hanlığın adıolarakkullanılmasıonun 1242 'de ölümünden sonragerçekleşmiş;*Bu makaledesadeceçağatay Edebiyatıile ilgilibilgive kaynakçaverilmişolupçağatay
di-li(deyimler,yardımcıeylemler,çeşitlieklervb.konular) üzerineyapılan çalışmalar hakkın da bilgiverilmemiştir,
**Prof. Dr" YıldızTeknik ÜniversitesiTürk Dili AnabilimDalı.
174 TALID, 5(9), 2007,Z. Ölmez Çağatay Hanlığıise,Çağatay'ınölümünden sonra Kara Hülegü'nün 1242-1246 yılları arasındaki saltanatı sırasında kurulmuştur.
Kara Hülegü'nün yerine 1246'daÇağatay'ınküçükoğluYisü-Möngke tahta geçmiştiancak Yisü-Möngke dehanlıktakiiçkarışıklıklardan dolayı kısa süre-detahtıele geçiren MöngketarafındangörevindenazledilmişveÇağatay Han-lığıiçin onun yerine tekrar Kara Hülegü tayinedilmiştir.Ülkesinin idaresini al-maya giderken yolda ölen (1252) Kara Hülegü'nün yerine dulhanımıOrgana, Çağatay Hanlığı'nınidaresini elealmışve 9yıl(1252-1261) saltanatsürmüştür. 1261yıhndaAlgu, iktidarı Organa'nınelindenalmışve 1266'ya kadar tahtta kal-mıştır. 1266'da Organa, Kara Hülegü ile olanevliliğindendoğan oğluMübarek Şah'ıtahtageçirnıiştir.Bütün bukısasüreli,sancıhyönetimdegişikliklerive is-tikrarsız gelişmeleryüzündenÇağatayulusu, bağımsızlığını sürdürememiştir. Çağatay Hanlığı'nınkendisini yeniden toparlayıpeskl sınırlarınıelde etmesi, Çağataysoyundan olan BarakHaıı'ın oğluDuvaHaıı'ın saltanatı(12747-1306) sırasında gerçekleşmiştir.
Böylece Çağatay Hanlığı'nınDuva Han ile başlayanparlak dönemi Kebek ile devametmiştir.DuvaHaıı'ın l306'nınsonunda ölümüyle tahtaçıkanKebek 1326'ya kadar saltanatsürınüştür.Barthold'unbelirttiğinegöre, Kebek'in selef-Ierinden en büyükfarkıMaveraünnehir'i tekrar eski medeni durumuna getir-mesiydi. Kebek'in halellerikardeşleriElçigidey, Duva-Timur ve Tarmaşirin'di.
İlkikisinin saltanatı kısa sürmüştür. 1326-1333 yılları arasında hüküm süren Tarmaşirin zamanında Çağatay Hanlığıidaribakımdanbir tarafta Maveraün-nehir diger taraftalsıkGöl çevresinde yer alanMoğolistanolmak üzere ikiye bö-lündü.Moğolunsurlar bundanmeınnunkalmayarakayakiandılarveTarmaşi rin'i tahttan indirip öldürdüler. Bundan sonraÇağatay Hanlığılnınidaresi Türk emirlerinin nüfıızu altındaolan prenslerleyürütülmüştür. Çağataybirliginin yenidenkurulmasıTugluk Timur'unsaltanatı(1347-1363) döneminde gerçek-leşmiştir.1363yıhndaTugluk Timur'un ölümüyle o zamana kadarÇağataylıla rabağlılıkyolunda ilerleyen Timur, Çağatayulusunun idaresini elealmıştır.s
Timur, 1370yılındaSemerkand'a gelip burayımerkez yaparak Timurlular saltanatınıkurmuşve 35yılhk saltanatı sırasında hükümdarlık topraklarını Do-ğuTürkistan'dan Anadolu'ya kadargenişletmiştir.Timur'unvefatındansonra Semerkand'daki beyler tahta Şahruh'un oturmasını istemekteydiler. Taş kent'teki beyler ise, Timur'unoğlu Miran-şah'ın oğluHalilSultaıı'ı hükümdar ilan ettiler. Bunun üzerine MuhammedSultan'ınküçükyaştaki oğlu Muham-med Cihangir'in han olarak ilan edilmesine karar verildi.AyrıcaHerat'ta bulu-nanŞahruhda Semerkand üzerine yürüyerek Halil Sultan ile mücadeleyebaş lamıştı.SonuçtaŞahruhile Halil Sultanaralarında anlaştılar, ŞahruhHerat'a 2 ReneGrousset,Bozkır İmparatorluğu:Attila-Cengiz Han-Timur;çev. M.ReşatÜzmen,İs
Çağatay EdebiyatıveÇağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 175
geri döndü ve Semerkand'ınidaresini oğlu UluğBey'ebıraktı. Şahruh döne-minde Herat sanat veedebiyatınmerkezi oldu. 1449yılındaAbdüllatifbabası UluğBey'i öldürerek tahta geçti. 1450yılındada Abdüllatif'in öldürülmesi üze-rineoğluAbdullah tahta geçirildi. HüseyinBaykara'nın hükümdarlığınakadar çağatay Hanlığıgücünü kaybetti. Hüseyin Baykara döneminde tekrar toparla-nançağatay Hanlığı'na1507yılındaÖzbekhükümdarıMuhammedŞibanl ta-rafındanson verildi."
Özellilde Duva Hanzamanındadevletin resmiadıolarakkullanılan çağatay adı, aynızamandaçağatayulusunun asker! kuvvetini oluşturan Maveraünne-hir'deki Türk veTürldeşmişgöçebeler için dekullanılmıştır. Harılığın doğusun da kalan göçebelere ise"Moğol" denilmiştir.'GöçebeÇağataylar. çağatay hane-danınınhakimiyeti sona erdikten sonra daadlarını korumuşve XVI.yüzyılda Ti-murlular Devletiyıkıldıktansonra da göçebe Özbeklerlekarışmışlardır.H. Varn-bery'ninbelirttiğigibiKırgız(=Kazak), Karakalpak ve Özbeklerarasında çağa
tay kabilelerininbulunması Çağatayadının TimurlUıarDevletiyıkıldıktan son-ra dakaybolmadığınıgöstermektedir.5Çağatayadınınkimi yeradlarındada ko-runduğunu görüyoruz. Semerkant ve Harezm'deÖzbeklerarasında ve çeşiıli coğrafiadlardaTaşkent'teki çeşitlimahalleadlarında Çağatayadı korunmuştur.
Örneğin çağatay Kapkası (Çağatay Kapısı), Çağataytepa(Çağataytepesi) vb.' Yukarıdaverilen bilgilerden deanlaşılacağıüzere, "Çağatayili"ve"Çağatay halkı"ibareleri Timurlular devletindeki Türkhalkınıifade etmekteydi.Şunuda belirtmek gerekir ki,Çağatayadı başlangıçta Çağatay Harılığı'nıve buhanlığın kurduğu devleti ifade etmekteyken daha sonra Maveraünnehirbaştaolmak üzere Çağatay Hanlığı'nınhakimolduğutopraldardald Türk veTürldeşmiş gö-çebe unsurlara, Timurlular dönemindegelişenedebi Türk lehçesine ve bu leh-çe ile meydana getirilen Orta Asya Türk edebiyatmaverilmiştir."
Bu edebi Orta Asya lehçesini ifade etmek içinkullanılan çağataytilive Ça-ğataytürkisiterimleri, Timurlularzamanında,Timurlular devletinde ortayaÇı kan Türkyazıdiliarılamını kazanmıştır.Bunarağmen
xv.
ve XV!.yüzyılakadar yazar veşairler, Çağatay sözcüğünübu anlamda hemen hemen hiç kullanma-3 Bu konuda dahagenişbilgi için bkz.ReneGrousset,Bozkır Imparatorluğu:Anda-Cengiz Han-Timur,İsmailAka,TimurveDevleti,Ankara, 1991; a.mlf.,MirzaŞahruhveZamanı 0405-1477), Ankara, 1994; Jean-Paul Roux,OrtaAsya TarihveUygarlık,çev. Lale Arslan,İs tanbul, 2001;a.mlf.,Moğol lmparatorluğısTarihi, çev,Prof,Dr. AykutKazancıgilveAyşe Be-reket,İstanbul,2001;Genghis Khan: The History of the WorldConqueror by Ata-Malik lu-vaini,J.A, Boyle(İng.çev. veyay),DavidO.Morgan'm"Giriş"iyle, Manchester UniversityPress, 1997.
4IanosEckmann,"ÇağatayDiliHakkındaNotlar", TDAY-Belleten 1958, 1958, s. 116. 5 HermannVambery,CagataischeSprachstudien, Leipzig,1867, s, 1, dipnot 2.
6A.K.Borovkov,"ÖzbekYazıDilinin Kurucusu AliŞirNevat",çev.RasimeUygun, TDAY-Bel-leten 1954,1954,s. 96.
176 TALİD,5(9), 2007, Z. Ölmez
YLP bunun yerinetürki, türk(i) tili, türkilajzı,türkelfazı,türkçe, türkçe tilgibi genel terimleri tercihetmişlerdir.Daha sonra"çağatay" sözcüğünükullanacak olan AliŞir NevayıdeMuhakametü'l-lugateyn'de Türki, TürkçeveTürk tili te-rimlerini tercihetmiştir:"Sart ulusınınerzalidineşrüfığaçave 'amjsidindaniş mendiğaçahiçkaysıTürk tili bile tekellümkılaalmaslar" [Sarthalkınınenaşa ğısındanen ileri gelenine,ümrrıisindenbilginine kadar hiç biri Türk dili ile ko-nuşarnaz]."BunakarşılıkNevayi, devrinin edebi dilini belirtmek için Mizanü'l-evziln adlı eserinde, çağatay lafzıterimini kııllanmıştır:'''Acem şu-arasıve Fürsfuşahasıherkaysıuslübda kim söz'arüsıgacilveYÜnürnayişbirip irdiler, Türk tili bile kalem sürdüm ve her niçük ka-idede kim ma-naebkarığa zıb ü arayışkörgüzüp irdiler, Çağatay lafzıbile kalem urdum" [Acemşairlerive Fars fasihleri hangi üslupta söz gelini ortayakoymuşlarsa(eservermişlerse),ben de Türk dili ile kalem oynatarakyazdımve hangi kaidede mana güzellerini süsle-mişlerse, çağataysözleri ile ben de süsledim]."
XVII.yüzyıl yazarlarmdan Ebu'l-gaziBahadırHan daŞecere-i
Terakime
ve Şecere-iTürkadlıeserlerinde bu dönemin dili için Tiirkône,TürkiveTürk tili terimlerinikullanmıştır:"Barçabiliı;)kim bizdin burun Türkitarıh ayıkanlar Arabı luğatlarm koşuptururlar ve Farsini hemkoşuptururlarTürkınihem see" kılıp tururlar. Özleriniı] hünerlerin ve üstadlıklarmı halkğa ma-lüm kılmak üçün biz munlarnınhiçkaysısınıkılmaduk,AnllJüçün kim bukitabnı okugu-Çıvetınlağuçıelbette Türkbolğusıturur. Bes Türklerge Türkaneayımakkerek taolarnın barçasıfehm kılğaylar" (Şecere-iTerakime.66a-15).1O (Bizden önce Türkçe tarih anlatanların,halka hünerlerini ve üstadlıklarını göstermek için Arapça ve Farsça sözcüklerkattıklarını;Türkçe seciyaptıklarınıhepiniz bilin. Bukitabıokuyan ve dinleyen Türklerolacağıiçin, bizbunlarınhiç birini yap-madık.Gerçekten de hepsinin anlayabilmesi için Türklere Türkçe söylemek gerekir).'? Yazar Şecere-i Türk adlıeserinde ise, eserini Türk diliyle yazdığım çağatayTürkçesi'nden bir kelime bilekatmadığını şöyle belirtmiştir:"Bu ta-rıhni yahşıyamanbarçalarıbilsün tep Türki tili birlenaytdım,Türkınıhem an-dakaytıpmen kim beş yaşar oğlan tüşünür.Bir kelimeÇağatayTürkisidin ve Farsıdinve 'Arabldinkoşmaymen,rüşenbolsun tep" [Bu tarihi iyi ve kötü her-kes bilsin diye Türk diliyle söyledim. Türkçeyi de öyle söyledimkibeş yaşındaki çocuk (bile) anlar. Açık olsun diye çağatay Türkçesirıden, Farsçadan ve Arapçadan bir sözcük bile
katrnadırnl.t-8 Sema BarutçuÖzönder,AliŞfrNevtiyI,Muhakemetu'l-IugateynIkiDilin Muhakemesi,
An-kara:TDKYayınlan, 1996, s. 169ve 203.
9 KemalBraslan,AliŞirNezf<iyt, Mfmnü'l-Evzan,Ankara:TDKYayınlan, 1993, s.ııve 67. lA ZuhalKargıÖlmez,EbulgaziBahadırHan,Şecere-iTerakime (TürkmenlerinSoykiltüğü)
Ankara: SimurgYay., 1996,s.32. ıı ZuhalKargıÖlmez,a.g.e.,s. 232.
12 Zuhal Ölmez,"Bbulgaz!BahadırHan,Şecere-iTürk (TürklerinScykütüğü)" Yayınlarıma
çağatay Edebiyatıveçağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 177 çağataycasözlüklerde ise, daha çok çağatayTürkçesiterimi tercihedilmiş tir.ÖrneğinMirza MehdiHan'ın hazırladığı çağatayca-Farsçahir sözlük olan Senglôh'u: "Mabani'l-lugat" başlıklıönsözünde betimlenen dil için kimi za-manluğat-iturk, lugat-iturki(Türk dili) kimi zaman daluğat-içagatay(Çağa tay dili) terimlerikullanılmıştır.PAbuşkasözlügünün birdiğer adıda al-lugil! an-naus'tye va'l-istişhi1dilt al-çagatil'ıyil'dır. Abuşka sözlüğü ilk kez IS62'de Peşte'deMacarca oiarakyayımlanmıştır.Buyayımdave söziük üzerineyapılan başka yayımlardada çağatayadı kullanılmıştır. Çağataycaile Nevayi ve çağ daşlarınmdili kastedilmektedir. Gerek klasik biçiminin Nevayi ileoluştuğu dö-nemde gerekse klasiksonrasıdönemde bu dil içinLuğat-iNevayiterimide kul-lanılmışve Nevilyi'nin eserlerini anlamak içinhazırlanansözlüklere de bu ad verilmiştir. ı4
Doğu'da Nevayi ve çağdaşlarınındilini kastetmek için kullanılan Çağatay sözcüğü, Avrupa'da özellilde Varnbery'nin IS67'de yayımladığı Cagataische Sprachstudienadlı eserden sonra rağbetkazandıve birçok bilim adamıtarafm-dankullanılmayabaşlandı.IozefThıiry,Martin Hartmann ve Vambery'nin ya-nı sırabirçok Alman ve MacardoğubilimeisiÇağataycaileyalnızbelli bir dö-nem (XN.-xıx. yüzyıl)içindekiyazıdilinideğil, BatıveDoğu Türkistan'ın yazı dili haline gelmişlehçelerini özellikle Özbekçe'yi de içine alan biryazıdilini kastetmişlerdir. Şeyh Süleyman Efendi de Lügat-içağatayve Türki-yi Osma-ni"adlı sözlüğündebugörüşü benimsediğini,sözlüğüne aldığıÖzbekçe söz-cüklerlegöstermiştir.Bunakarşılık Fransız doğubilimcilerindenE. Marc Quat-remere."Çağataycasözlükhazırlamışolan Pavet de Courteille'? ve yinehazır lamış olduğu DoğuTürkçesisözlüğüyle tanıdığımızAlman bilimadamı Zen-ker"Çağataycaiçin"DoğuTürkçesi" terimini tercihetmişlerdir.
Kullanıianterimlerde görülenfarklılıklarınyanı sıra asılönemli olanÇağa tay Türkçesi'yle kastedilen döneminsınırlarınıçizme konusundakigörüş ayrı lıklarıdır.Yukarıdagörüşlertınbelirttiğimizbilimadamlarınınaksinexıx. yüz-yılın sonlarıile XX.yüzyılın başlarında Rusya'dayaşayanbirçok türkologçağa tay sözcüğünün anlamını daraltmışlardır.W. Radloff ve E E.Korşgibi bilim adamları Çağataycaile Uygurca ile, sonraki Orta Asya Türkçesi dil malzemele-rini kast etmektedirler. Radloff"DoğuTürkçesi" terimini,yaşayanTürk
lehçe-13Iancs Eckmann, MIrza. MehdI's Darstellungder tschagataischen Sprache: Ana1ecta Orienta-ilaMemoriaeAl~xandriCsomade Körös Dieata.Budapeşte, 1942~1947,160 s.
14 Bukonudagenişbilgi için bkz. HasanEren,"ÇağatayLügatleriHakkında Notlar",Ankara ÜniuersitesiDTCF Dergisi, 1950, c. VIII, s.145~163;Zuha1KargıÖlmez,"Çağatayca Sözlük-ler",Kebikeç, 1998,sy. 6, s.137·144.
15ŞeyhSüleymanEfendi,Lügat-içagatay ve Turki-yi Gsmani,İstanbul,1298. 16E. M. Quatremere,Chrestomathie en turk oriental,1841.
17 Pavetde Courteille,Dictionnaireturk-oriental, Paris, 1870. 181.Th.Zenker,Dictionnaireturc-arah-persan,Leibzig, 1862-1867.
178
TALlD, 5(9), 2007,Z. Ölmezleri için kullanarak bunun içine Sibirya lehçelerini;Korşise, Orhon Türkçesi, Uygurca, ÇağataycaveKomancayıiçine alan bir lehçe grubuyla Karagas, Koy-bal, Sagay, Salarşivelerini katrnaktadır.l?
AyrıcaRadloff'a göre, Uygurca'yıkullanan kavimlerin ortadan çekilmesiyle yazıdilinde meydana gelendeğişimvegelişimleEskiUygurca'nınyerineçağa taycaadıverilen dil geçmiş,Uygurca'ya ait sözcük ve dilbilgisi biçimlerinin ye-rini Orta Asyaşivelerininsözcük ve dilbilgisi biçimlerialmışancakkısmende olsa Uygurunsurlarıdildekorunmuştur.BöyleceÇağatayca'yıyapay biryazı di-li olaraknitelendirmiştir.Borovkov ise, bugörüşe karşı çıkarakbunungerçeğe uygunolamayacağınışusözlerlebelirtmiştir: "DoğuveBatı Türkistan'ı birleşti ren Çağatayulusunda Uygurlarınedebigeleneğinin muhafazasınıtemin eden durum meydanagelmişbulunuyordu; fakat Timur ve Timurlular devletinde ye-ni medeye-niyet merkezlerikurulmuşvebatıile güneyden gelen yeni edebi gele-nekler hakimolmuştu.Zaten Uygur dilinde hakiki bir edebiyat yoktu ve onun yapacağıtesir Klasik iranşiirinintesiriyle mukayeseedtleınez."?Böylece Bo-rovkov,Çağatayca'nınEski Uygur dilinindevamı olamayacağınıbelirtmiştir.
Ikinci Dünya Savaşındanberi, Sovyet Türkologları 'Çağatayca'nın yerine Orta Asya İslami-Türk yazıdilinin ilk Çağataydöneminden öncesini de içine aldıkları(X.-XVLII.yiizyıl) dönem içinEski Özbekçeterimini kullanmayabaşla dılar. Şçerbakda bu terimikullanmışve Eski Özbekçe'yi üç dönemeayırmıştır: Ilk dönem(Xı-Xlfl. yüzyıllar):Eski Özbekçe'yeBatıTürkçesi("Kıpçak")ve Gü-ney Türkçesiunsurlarınıngirmesi. Bugelişmeye Moğol istilasıson verir. Ikinci dönem (XIY.-XVlI.yiizyıllar):Yapayyazıdili. çağataycaterimi sadece bu döne-me aittir. Üçüncü dönem (XVI1.-XVLII.yiizyıllar):Mahalli dil unsurlarının ede-bi dilegirmesi."
FuadKöprülüveA. N. Samoyloviçtarafından"Çağatayca' hakkındaileri sü-rülengörüşlervetanımlar farklı bakış açılarını yansıtmaktadır.Samoyloviç, Or-ta Asyaİslami-Türk yazıdilinişudevirlereayırmıştır:i.Hakaniye Türkçesi ya da Kaşgardili devri (XL.-XLL.yiizyıllar), 2.Kıpçak-oguzdevri (XlII.-XIv:yiizyıllar), 3.Çağataydevri (XV:-XX.yiizyıl başları), 4. Özbek devri(xx.yiizyıl). Samoylo-viç,Çağatayedebi dilini de dört dönemeayırmıştır: ı.IlkÇağataycaya da Ne-vayiden öncekiÇağataycadevri(xv:yiizyıl başlarından Nevayi'rıinük eserini verdiği1465yılınakadar), 2. Klasik Çağataycadevri (l465-XVl.yiizyılın ortala-rı),3. Klasik devirden sonrakiÇağataycadevri (XVII.yiizyılınsonuna kadar), 4. SonÇağataycadevri (XVIII. veXIX.yüzyıllar."
19J.Eckmann,"ÇağatayDiliHakkındaNotlar",TDAy..Belleten1958, 1958,s. 119. 20A.K.Borovkov,"ÖzbekYazıDilinin Kurucusu", s. 69.
21 Iancs Eckmann,ChagatayManual,Bloorntngtorı,1960, s. 8,
22 A. N. Samoyloviç, "K istoril literatumogo sredneaziatsko-tureckogoyazıka:Mir AliŞir",
Sbomik pyatisotletiyu so dnya rojdeniya,1928, s. 23. {Türkçesi: AnkaraDil veTarih-Coğraf ya FakaltesiYüukAraşnrmalarıDergisiI,1944,s.73-95.]
Çağatay EdebiyatıveÇağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 179 çağatay sözcüğünün anlamını genişleten Köprülü ise,XLLL.-XIX.yüzyıllar
arasıolarak kabulettiğibu dönemibeşdevreyeayırır: ı. nı çağataydevri (Xlll. veXIV.yüzyıllar), 2. Klasikçağataydevrininbaşlangıcı
cxv.
yüzyılın ilkyarısı Nevayi'ye kadar), 3. Klasikçağataydevricxv.
yüzyılınsonyarısı-Nevaytdevri), 4. Klasikdevrindevamı(XVI.yüzyıl-Babur veŞeybanlılardevri), 5. Gerileme ve çökme devri(XVII.-XIX.yüzyıllarj.s"Bu tasnifKemalEraslantarafındanda be-nimsenmiştir.Eraslanayrıca, Çağatayedebidilinin ortayaçıkışında müşterek Orta Asyayazıdilinin veMoğol istilasındansonra yerlişivelerin karışınasının büyük ölçüderolü olduğunu, ayrıca İslamkültürü ile Fars edebi dilinin de bu oluşurndaetkisininbulunduğunununutulmamasıgerektiğinibelirttr.>'Son olarak çağataycaüzerineyaptığı çalışnıalarla tanıdığımızIanos Eck-mann'ın bu konudakigörüşüne değinmekistiyorum. Eckmann, 1957yılında İslamiOrta Asya Türk edebi dilihakkında yazdığı yazısındaOrta Asya edebi di-lini üçeayırmıştır: ı. Karahanlıya da Hakaniye Türkçesi(XL.-XLLL.yüzyıllar), 2. Harezm Türkçesi(XIv.yüzyıl),3.çağatayca
cxv.
yüzyıl-XX. yüzyılın başı).25 Eck-mannçağatayca'yıda üç döneme ayırır:1. Klasik öncesi dönemcxv.
yüzyılın başındanNevayi'ninilkdivanını yazdığı1465'e kadar olan dönem-xv.yüzyılın ilkyarısı), 2. Klasikçağataycadönemi (1465-1600,Xv.
yüzyılın ikinci veXVI.yüzyılınilkyarısı),3.Klasiksonrasıdönemcı600-1921,XVI.yüzyılınilkyarısın danXIX.yüzyılınsonunakadar."
İslamiOrta Asya Edebi Dili veçağataycaiçin Eckmanntarafındanyapılan busınıflandırmagenellikle kabulgörmüştür,ancak bilimadamları tarafından
farklıbiçimlerdeyapılan değerlendirmelervardır. ÖrneğinKemal Eraslan, "Ça-ğatay Edebiyatı" başlıklı yazısında Ça"Ça-ğatay EdebiyatınıFuad Köprülü gibi beş dönemeayırarakincelemiştir.t?Mustafa Canpolat ise,ÇağatayDili ve Edebiya-tınıEckmann gibi üç dönemeayırarakincelemektedtr."Kısacaözetlemeye ça-lıştığımız Çağatayulusu,Çağatayca'nınkapsadığıdönem ve bu dönemin dilini ifade etmek içinkullanılanterimlerhakkındakigörüşleriçin belirtilen kaynak-lardan dahaayrıntılıbilgiler edinilebilir. Biz de buçalışmamızdaÇağatay Ede-biyatınıbu üç dönemi temel alarakinceleyeceğiz:
23 Fuad Köprülü,"Çağatay Edebiyatı",a.g.m.
24Kemal Eraslan,
"xv:
Yüzyıl Çağatay Edebiyatı",BüyükTürkKliisikleri, 'Iarlh-Antoloji-Ansik-lapedi,İstanbul:ÖtükenYayınları,1986,c.III,s.60~G2.25 Iancs Bckmann,"Zur Charakteristik der islamisehen mittelasiatlsch-türkischen Litera-tursprache", Studia Altaiea,Festsehrift mr Nikolaus Poppe,(zumGO.Geburtstagam8 Au-gust1857)Ural-AltalscheBibUothek, Wiesbaden1957,s.53.
26 Ianos Bckmann, "Das Tschaghataische", PhilolOgia Turcicae Pundamenta,Wiesbaden
1959,s.141;a.mlf.,ChagatayManual,Bloomingtcn,1966,s.9-10.
27Kemal Braslan,"çağatay Edebiyatı",TürkDiyanetVakft/sldmAnsiklopedisi, 1993,c. VIII, s.
ı68-176.
28Mustafa Canpolat,"ÇağatayDiliveEdebiyatı",TürklerAnsiklopedisi,Ankara:Yeni Türkiye
180 TALİD.5(9), 2007,Z.Ölmez ı.Klasik (ya da Neuayt) Öncesi Dönem:
xv.
yüzyılın ilkyarısıolarak tarihlen-dirilen bu dönem, Harezm-AltınorduTürkçesi ile Klasik ÇağatayTürkçesi ara-sında geçişdönemidir.Timur'unölümünden sonra (1405)başlayantahtkavgalarınedeniylezayıf layan imparatorluk giderekdağılma noktasına gelmişti.Ancak Semerkant ve Herat gibiınerkezlerbukarışıklıklardanuzakkaldığıiçin sanat ve edebiyat ge-lişiminedevametmiştir.1381yılındaTimurtarafındanele geçirilen Herat, ön-ce Miran MuhammedŞah'ınsonra daŞahruh Mirza'nınidaresindegeliştive Semerkant'tan sonra ikinci önemli merkez oldu. Bu iki önemli merkezden ön-ce Harezm veA1tın-Orda'nın kültür merkezlerindeXIV:yüzyılda gelişenTürk edebiyatıve ortayaçıkanedebi ürünlerin,
xv.
yüzyıldaki edebiyatın oluşmasın da büyük etkisiolmuştur. Çağatay edebiyatınınoluşmasını sağlayanXIV:yüzyıl şairveyazarlarıTürkEdebiyatınesrinin ve klasik divanşiirininilk örneklerini ortayakoyınuşlardır.Çağatay Edebiyatınınklasik öncesi dönemi içinÇağatay Edebiyatıüzerine çalışan araştırmacılargenellikleşu görüşte birleşirler:Bu dönemde meydana getirilen divanlar, düzenbakımındatıklasik devirdeki kadargelişmiş değillerdi. Bu dönemdeki divanlarda yer alanşiirlergenelliklemünacat,na't, kaside, ga-zel, muhammes, tuyug ve müfredlerdir. Kimi divanlarda ise, genellikle gazel tarzında şiirleryeralır. Şiirlerde kullanılanvezinler aruzun remel, hezec ve re-cez bahirlerinin en çokkullanılanvezinleridlr.w
Nevayi'nin ilkdivanını yazdığı1465yılınakadar süren bu döneminbaşlıca temsilcilerişunlardır:Sekkaki, Lutfl, Atayi, Haydar Tilbe, Yusuf Emtri, Ahrnedi, Yakıni,Seydi Ahmed Mirza, Gedayi,
Bu dönemşairlerindenönceSekktikihakkındabilgivereceğiz.XIV:yüzyılın tkinciyarısıyla
xv.
yüzyılın ilkyarısında yaşadığıtahmin edilmektedir. Bu, Ti-murluhükümdarlarındanHalil Sultan (1405-1409) ileUluğBey'e (1447-1449) ithafettiğikasidelerden anlaşılmaktadır.Sekk1iki'ye ait ilk bilgilerimiz AliŞir Nevayi'nirıMecdlisii'n-nefaisadlı şairlertezkiresinde Sekk1ikiiçinyazdıklarına dayanmaktadır. Nevayı'ninMeuldruiSekktikimaddesiyle yer verdiğibilgilere göre, Maveraünnehirli olan Sekk1iki'ninşiirleriSemerkant'taşöhret bulmuştur. Nevayiayrıca Sekkaki'nirıMevlana Lutfi'nin iyişiirleriniçalarak kendisiyazmış gibigösterdiğinibelirtlr.wTürkçeDivanı'nınönsözünde Lutfi ile birlikteövdü-güve Türkistan'da büyükşöhretioldugunubelirttiğiSekkaki'yi Nevayi, Muha-kemetü'l-lugateynadlıeserinde de Sekk1iki'nin Lutfi kadar iyi birşair olmadığı nıileri sürer."Görüldüğügibi Sekk1iki'ninşairliği,kendi dönemi içerisinde tu-tarsız görüşlerle değerlendirilmiştir,
29 KemalBraslan,"Çağatay Edebiyatı", s, 169,
30 KemalBraslan,Alt-Şir NeoayıMeciUi5ü'n-nefdyis I,Ankara:TDKYayınlan,2001, s. 70. 31 Ayrıntılıbilgiiçinbkz. H. R Hcfman, Turkish Literature ABto-BtbliographicatSurvey,
çağatay Edebiyatıveçağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 181 Sekkaki tasavvufşairi değildir.Tasavvuf onda sadece felsefi boyuttakalmış şiirlerine yansımamıştır.Tasavvufi anlamdayaptığıtekşey,Sufi Hace Muham-med Parsa'ya kasidelerinden birini ithal etmesidir. Eraslan, Sekkaki'yi şöyle değerlendirmiştir:"Kasidelerindeçağatayedebidiliniustalıkla kullanması, ga-zellerindeki incelik vecoşkunluk,Onunçağatay şiirinin kurucularından sayıl ması için yeterlidir. Dilinde yer yer arkaik unsurlararastlanmasıise çağatay edebi dilininoluşumhalindebulunduğunugöstermekıedır,">
Sekkilkl'nin tek eseri olanDivan'ınınikinüshası vardır. İkinüshada da ek-sikliklerbulunmaktadır.Nüshalardan biri, Londra British Museum Ör. 2079'da
kayıtlıdır.P Diğerbir nüsha ise, Özbekistan Fenler Akademisindekayıtlıdır.Her iki nüshada da eksikliklerbulunmaktadır. Bunların dışındaAyasofya Kütüpha-nesi numara 4757'de kayıtlıbir mecmuanın 165-167.sayfaları arasında hem Uygur hem de Arap harfleriyleyazılmışüç gazelibulunmaktadır." İki nüshası bilinendivanıÖzbekistan'da kiril harfleriylebasılmıştır."Sekkilkl'ninşiirlerive edebi yönüDivanınıntümü üzerineçalışanKemal Eraslan tarafından değer lendirllmiştir.w
çağatay şiirinin gelişmesindeönemlikatkılarıolan klasik dönem öncesinin bir diğer şairiise
Mevlana Lutfi'dir.
Doğum yeri veyılıbelli olmayan bu şair hakkındailkbilgileri AliŞir Nevayı'ninMecôlis'n-nefôis ve
Nesdyimü'l-mahab-be
adlı eserlerinden ve Devletşah'ın Tezkiretü'ş-şuara'sından edinmekteyiz. Mecüisu'n-nefüisı»verilen bilgilere göre; Lutfizamanınınsözustasıydı, Fars-ça ve Türkçede benzeri yoktu, ama daha çok Türkçe şiirleriyle tanınmaktaydı. Türkçe divanıünlüdür.Şeyh Şehabeddin-iBeyabani'ye intisapetmişve ölün-ceye kadar onabağlı kalmıştır.99yıl yaşadı.Zafer- name
tercümesinde iki bin beyitten daha fazla mesnevisi vardır.FYine Nevayi'nin verdiği bilgiye göre, Türkçeye manzum olarakçevirdiğiZafernamemüsvedde halindekaldığıiçin pek tanınmamıştır. Bu eser hi'llfr elegeçmediğiiçin bilinmemektedir. Doğum yılıbelli olmayanşairinölümyılıda 1482 ya da 1492 olarak tahmin edilmekte-dir. Tezkirelerde verilen bilgilere göre, Herat'abağlıKenar köyünde medfundur. Bu dönemin en iyişairlerindenolan Lutjfninçağataydilini ustaca kullan-dığı,gazel, kaside vetuyuglarındaedebiaçıdan başarılı olduğu, şiirlerindekul-32KemalBraslan,"Çağatay Edebiyatı", s.170.
33 Bunüshahakkındadahagenişbilgi için bkz. CharlesRieu,Catalogueof the Turkish
Ma-nuscriptsin the BritishMuseum,Londra 1888, s.284
34IanosEekmann, "Dietschagharaische Literatur"Philologiae Turcicae FundamentaII,
Wi-esbaden1964,s.308.
35Sakkakly,TanlanganAsarlanTaşkent, 1958.
36 KemalBraslan,Meuldna SekkdktDtuans;Ankara: TDKYayınları,1999.Ayrıcadört bölüm-lük bir dizi makaleyleÇağatay şairlerinin şiirlerini yayınlayan Eekrnann'ınüçüncüyazısı Sekkükthakkındadır: "ÇağatayDiliÖrnekleriIII,SekkakiDivanındanParçalar",istanbul Oniversitesi EdebiyatFakültesi TürkDili veEdebiyatıDergisi,1963,c.XlI,s. 157-174. 37 K.Braslan,Alt-ŞtrNevaytMecdltsu'n-nefüyis1,s. 66.
182 TALİD,5(9), 2007, Z. Ölmez landığıüslubun ince hayallerle doluolduğu araştırmacılartarafından belirlen-miş özellıklenndendtr.wlktönemli eseri vardır: Divanve Celaleddin Tabib'in Farsça Gül
u
Nevruzadlımesnevisini yine nazımbiçiminde çevirdiğiGülu
Nevruz
Mesneuisi.
Divanının Londra BritishMuseuın,Paris Bibliotheque Nati-onale ve Istanbul Süleymaniye kütüphanesindenüshaları bulunmaktadır. Di-vanüzerine GünayKaraağaçdoktora tezi olarakçalışmışve buçalışma yayım lanmıştır." Gülu
Nevruzadlımesnevisi üzerine ise iki tezçalışması yapılmış tır. Henüzyayımlanmamışolan bu çalışmalardan biri mezuniyet, diğeri ise yüksek lisans tezidir.s?XIV.yüzyılın ikinciyarısındaBelh'tedoğmuşolan Atayl ise, Nevayttarafın dan
xv.
yüzyılın en eskişairiolarak kabul edilir.ısmail Ata'nın torunlarından dır.Bu nedenle de AtaylınaJılasını almıştır. Nevayı'yegöre döneminde buşa irinşiirleriTürklerarasındaçok yayılmıştı. Kafiyehatasıyapsa da şiirlerinde Türkiinesöyleyişitercihetmiştir.Klasikşiirin nazım kurallarınapek önem ver-merniştir." MezarıBellicivarındabir köydebulunmaktadır.FDivanının nüshası, Leningrad'da Institut vostokovedenija AN SSSR No. B 2456,76 Foll.'dakayıtlıdır. Şiirlerininbir kısmı, Samoyloviç veFıtret tarafından yayımlanmıştır.t"
Haydar Tilbe'ninhayatı hakkındafazla bilgimiz yoktur.Asıl adıMir Haydar olan buçağatay şairi,eserlerinde Haydar Tilbeadını kullanmıştır. Ayrıca Tür-klgily (Türkçe söyleyen) lakabıyladatanınmaktadır. Kaynaklarda Haydar Ha-rezmladıylada yeralır.44Mecalisü'n-nefayls'teadıgeçen Mir HaydarMeczübve
Mlr HaydarSabühi ilekarıştırılmıştır.AliŞirNevayitarafındanHarezmli oldu-ğu kaydedilmiştir."Mevlana Lutfi'den sonra döneminin en güçlü şairiolarak kabul edilmektedir. Nizami'nin aynı adlı mesnevisine nazire olarakyazdığı Mahzenii'l-esrüradlımesnevisini Timur'untorunlarındanıskenderbin Ömer
38 H. EHofman,a.g.e..c.iv,s.63.
39 GünayKaraağaç.LutfiDtuanı;Ankara:TDKYayın1arı, 1997.
40L.Dinçer,"Kitab-ıGÜLüNevruz", Mezuniyet Tezi,İstanbulüniversitesi EdebiyatFakültesi, Türkiyat Enstitüsü. No. 942, 1970; Bayram Orak,"Lutfl'nin Gül IINevrüz'u Gramer lndek-si", Yüksek LisansTezi. EgeÜniversitesiSosyalBilimler Enstitüsü1995.
41Hayatıve eserlerindenyolaçıkılarak değerlendirilenedebikişiliği hakkındabkz.H.E
Hof-man,a.g.e;c.I-III,s.124.
42 KemalEraslan,Alf~ŞtrNevayt MecdUsü'n-nefayis I,s. 68.
43A N. Samoyloviç,MaterialıpoSredneaziatsko-Turetskoy Literature.çagatayskiy PoetXVıe kaAtayi,ZKV II, 1927s.257~274; Fıtret,ÖzbekEdebiyatıNumuneteri.'Iaşkent,1928,c.VI, 5.151-158.
44 KemalBraslan,Çağatay Şiiri hakkında yazdığımakalede"HaydarHarezmi"adının kullanıl
masının yanlış olduğunubelirtir: KemalEraslan,"çağatay Şiiri",Türk Dili,TürkŞiiriÖzel
SayısıII (DivanŞiiri),Temmuz,Ağustos,Eylül1986,c. Lll,sy. 415, 416, 417, s.581~602.
45 E Sema BarutçuÔzönder,cAliŞIrNevtiyI,Muhakemetul-lugateyn,tkiDilinMuhakemesi, Ankara:TDKYayın1arı, 1996,s. 188.
çağatay EdebiyatıveÇağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 183 ŞeyhMirzaadınakalemealmıştır.BuduruınonunXIV.yüzyılınikinciyarısıyla
xv.
yüzyılın ilkyarısında yaşadığını göstermektedir. Müfteilün/müfteilün/fa-ilün vezniyleyazılmışolan eser on bölümdenoluşmaktadır.Her bölürnün so-nunda konuyla ilgili bir hikaye yeralır.Mesnevisinin Türkiye ve dünya kitaplık larındabirçok yazmanüshası vardır,"Yusuf Emirl, Farsça ve Türkçe şiirler yazmıştır. Şiirlerinde Emirve EmM mahlaslarınıkullanmıştır.FarsçayıTürkçeden dahabaşarılıbir biçimde kulla-nan Yusuf Emlrl, dönemindeki Türk edebi dilindeki gelişmeyeveçağataycaile klasik bir edebiyat yaratmageleneğine kayıtsız kalmamıştır.Yusuf Emlri, XN.
yüzyılınikinciyarısıile
xv.
yüzyılın ikinciyarısında yaşayanveŞahruh'un oğluolan Baysungur'un nedimlerindendir. Nevayı'nin verdiğibilgiye göre, güzel Türkçe şiirleri bulunmasına rağmen hakettiği şöhreti kazanamamıştır.Yusuf Emiri'ninDiudnı,Dehndmeadlımesnevisi veBengüÇagır adlıbir
münazara-sı bulunmaktadır.Divan'ndaTürkçe şiirlerinin yanı sırayer alan Farsça şiirle
rindeki başarısı onun bu dili iyibildiğini ve iyikullandığını göstermektedir. Farsça şiirlerinde devrin önde gelen mutasavvıflarından ŞeyhKemal Hocen-dl'yi talditettiği düşünülmektedir.Fuad Köprülü bu etkinin Türkçe şiirlerinde
de görüldüğünüve bunun doğal olduğunubelirtir. Hocendl'nin etkisini ise
şöyle açıklar:"OsıradaMaveraünnehir'de büyük şöhret kazanmışolan Hoca İsmetAllah Bubari veöğrencilerinin şiirlerine karşılık, Horasan ve Irak'ta Ke-mill Hocenditaraftarlarınındaha kuvvetliolduklarıbilinmektedir.İşteEmlrl de bunlardandır."4? Divan'ınınbir yazmanüshası, İstanbulÜniversitesi kütüpha-nesindedir (TY, ur. 2850, varak 163b-284b).
Yusuf Emiri, Baysungur Mirza'ya ithafettiği Dehnôme'vı1429yılında
ta-mamlamıştır.FarsEdebiyatındaadeta bir moda haline gelen ve kimişairler
ta-rafındanelealınanbu konu Emirl'nin de ilgisiniçekmiştir.On mektuptan olu-şaneserininbaşında,münacat, na't, devrinpadişahınaövgü ve telif sebebi bö-lümleri yeralır. 906 beyittenoluşanDehnôme, mefaııün/mefaııün/feulün vez-niyleyazılmıştır. Farsçayıdaha iyibildiğihalde, eserini Türkçeyazması yukarı
da dabelirttiğimizgibi Türk diliyle(Çağatayca)klasik bir edebiyat meydana ge-tirmegeleneğine uyınasındandır.Eserin tek yazmanüshasıLondra British Mu-seum (Add., ur. 7914, varak 228b-272a)'dabulunmaktadır."Dehnôme üzerine bir mezuniyet tezi ileReşitRahmetiArat'ınbir makaleçalışması bulunmakta-dır.49Arat'ınbu çalışmasındaDehndmeuuı23 beytinin Uygurca tıpkıbasırnı,
yazıçevrimive Türkiye Türkçesine çevirisi yeralır.
46 KemalBraslan, "çağatay Edebiyatı",s. 170;IanosEckmann, "Die'Ischaghatalsche Litera-tur", s. 318-319.
47 FuadKöprülü,a.g.m.,s. 293.
48 CharlesRleu,Catalogueof the Turkish Manuscripts in the British Museum;Londra, 1888,s. 288-289.
49ÜmranSomer, "YusufBmirl:Dehname",MezuniyetTezi,İstanbulÜniversitesi Edebiyat Fa-kültesi, Türkiyat Enstitüsü, No: 873,1969;R. R.Arat,"BirYazıNumunesiMünasebetlİle",
184 TALtD, 5(9), 2007, Z. Ölmez Beng üÇagır adlımünazara ise,nazımnesirkarışıkbir eserdir. Bu eser de yine Farsedebiyatındakigenel modaya uyu\arakyazılmıştır,Emiri, Fars üslubu ile Türk dilinde böyle bir eser yazmada kendisinden evvel kimseninbaşarılı 01-madığını belirtmiştir. Türkedebiyatındadahasonralarıbu tür eserlerverilmiş tir, ancak butürde eser veren ilkşair,
xv:
yüzyılın ilkyarısında yaşamışolan Yu-suf Emirl'dir. Beng üçagırınmetnini notlarlayayımlayanGönül Alpay,SOİran şairiMevlana Yahya Sibek-iNişaburi'ninEsrari vüHumariadlıbir eseryazmış olduğunun Devletşahtezkiresinden anlaşıldığınıbelirtmektedir. Buna göre, Yusuf Emiri eserini yazarken bu eserdenetkilenmiştir.Eserde beng (afyon) ye-şiiler giymiş uyuşukbir derviştir; çagır (şarap)ise,kırmızılar giymişkorkusuz, öfkeli ve hareketli bir gençtir. Bu sembollerleşarapve afyonkarşılaştırılmakta dır. Beng ü çagırında tek yazmanüshasıLondra British Museum'da bulun-maktadır."Nevayı'ninMecillisü'n-nefilyis'inden öğrendiğimizegöre Yakıni,Türkçe ve Farsça şiirler yazmıştır. Neviıyi ayrıca, onun ömrünün sonunda bt-edebane sözlerden tövbe edip doğruyola girdiğini ve kabrinin Dere-idü-biraderanda olduğunubelirtir.52Riyfi?;ü'ş-şu'ara'veSubh-iGülşentezkirelerindeki bilgilere
göre de Heratlı olduğu anlaşılmaktadır.ssYakini'nin Ok Yaynıng Münazarası
adlı nazım, nesirkarışıkolarakyazdığıeserinindışında divanıya da mecmu-alarda şiirleri bulunmamaktadır.Eserinin tek yazma nüshasıLondra British Museum'dadır.s- ÇağdaşıYusuf Emirigibi münazaratarzındabir eser yazmak amacıylakalemealdığıOkYaynıng Münazarasısayesinde, Türkaristokratları arasında yaygınolan okçuluk veonlarınokçulara olanmerakiarınıdaöğreni yoruz. Sultan HüseyinBaykara'nınonun bir gazeline nazireyazması şöhretinin devamettiğinigöstermektedir." Bu eserin Arap harfli metni veİngilizce çeviri-si Fahirİz tarafından yayımlanmıştır.w
Hakkında çok fazla bilgi sahibiolmadığımızAhmedihin çeşitlitelli sazlar arasındaki atışmayıkonu edinen hacimbakımındanküçük, edebideğeri bü-yük olan bir mesnevisivardır. Adınınya damahlasınınAhmediolduğunu
ese-50 Gönül Alpay, "Yusuf Emiri'nin Bengü Çaglradlı Münazarası",Türk DilleriAraştırmaları
Yıllığı-Belleten1972, 1973, 5.103-125. Bu makaledeBengüÇagırhakkmdabilgi, tam
me-tinve notlar yeralmaktadır.
51 Charles Rieu,Catalogue ofthe Turkish Menuseripts in the British Museum, Londra, 1888, s.
291. Yusuf Bmlrt, eserleri ve eserlerinin nüshalanhakkındaayrıcabkz. Hofman,a.g.e., C.1-III,s.92-97.
52 KemalBraslan, cAliŞfr Neutyt-Mecôlisu'tı-nefôştsI,s. 68.
53 Fuad Köprülü,a.g.m.,s. 294.
54 Charles Rieu,Catalogue o/the Turkish Manuscripts in the British Museum, s. 291; Hofman,
a.g.e.,c.VI,s.100.
55 Fuad Köprülü,a.g.m., s. 294.
56 Fahir Iz, "Yakini's Contest of the Arrow and the Bow",NemethArmaganı,Ankara, 1962, s. 267-287.
çağatay EdebiyatıveÇağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 185 rinde kendisibelirtmiştir.Eserindekiüslüp özelliklerinden onunxıv. yüzyılın ikinciyansıile
xv.
yüzyılınilkyarısında yaşamış olduğu anlaşılmaktadır.'7 Ah-medt'nin bir beytinden hareketle Onun ŞahruhMirza devrindeyaşadığımileri süren Eckmann,Şahruh Mirza'nın,döneminde içkiyasağı uygulanmış olduğu nu da delil olarakgösterir."Tanbure, ud, çeng, kopuz,yatuğan,rebap,gıçekve kingire gibi telli sazlann arasındaki atışmayadayanan eserine kendisi bir ad vermemiştir. Eser,içeriğinegöre, "Telli SazlarMünazarası"biçimindeadlandı nlrmştır,Nesir halinde bir mukaddime ile başlayaneser, 130 beyittenoluşan bir mesnevidir. Mufteilüntmüfteiluntfdilün. vezniyle yazılmışnr.s?Eserin tek yazmanüshası,yine Londra British Museum'da bir ınecmuaiçerisinde 321b-328bvarakları arasındayer almaktadır.s"Klasik öncesi döneme ait
xv.
yüzyıl şairlerinden olan Seydi AhmedMirza'» Timur'untorunlarındanMiran MuhammedŞah'ın oğludur. ŞahruhMirza zama-nındaHorasan valiliği yapmıştır.Nevayi'ninverdiğibilgiye göre, Seydl Ahmed Mirza Türkçe ve Farsça mesnevi ve gazellerdenoluşanbir divan tertipetmiştir. NevayıayncaLetafetnômeadlıbir mesnevisinin deolduğundanbahseder." Ta--aşşuknôme adlımesnevisini 839'daŞahruh'atakdimetmiştir.Yedi gündeyazdı ğını belirttiğibu mesnevinin vezni, mefailün/mefailün/feCtWn'dür. Hocendi'nin Letafetnômew:tarzında yazılmış olan eser, münacat, na't, hükümdann methi ve telif sebebi bölümlerinden sonra yer alan onaşkmektubundan meydana gel-mektedir. Her mektubun bitiminde bir gazel ile "SözünHülasası" başlıklıbir bö-lüm yer alır.320 beyittenoluşanbu eserdeSeydimalılasını kullanmıştır. Ta'aş şuknôme'nin bilinen tek yazma nüshasıLondra British Museumdadır.s" Eser üzerine biri lisans, diğeriyüksek lisans olmak üzere iki tezhazırlanmışur/"Bu dönemin sonşairi GedayihakkındaNevayi, tezkiresindeşubilgileri ve-rir: "Türkçeşiirleryazar, Ebu'l-KasımBabürzamanındabüyükşöhrete
kavuş-57 Kemal,Braelan,"Çağatay Edebiyatı", s.ı71;Hofman,a.g.e.,c.ı-ıu,s. 61-63.
58Iancs Eckmann,"DieTschaghataischeLiteratür",s.323-324.
59 KemalBraslan, 'Ahmedl Münazara(TelliSazlarAnşması)", IstanbulÜntuersitesiEdebiyat Fakültesi TürkDili veEdebiyatıDergisi, 1986,c. XXN-XXV;s.129-204. Metin,metnin çevi-risi, notlar ve dizindenoluşan çalışmanın giriş kısmındaeseriniçeriği hakkındadabilgi verilir.Aynntılıbilgi için buçalışmaya bakılabilir.Eserhakkında yapılandigerçalışmalar içinbkz.KaynakçaIL
60 CharlesRieu,Catalogueof the Turkish Manuscriptsin the BritishMuseum, s, 291 61 KimiaraştırıcılarınStdfAhmed Mirza biçimindeokuduklarıgibi Hofmanda da SIdI A.
ola-rakyeralır:Hofman, a.g.e.,c.V;s. 100.
62KemalEraslan,AIfştrNeudytrün Mecausu'n-nefayis,c.i,s. 196.
63 CharlesRieu,Catalogueof the Turkish. Manuscriptsin the BritishMuseum, s. 289. 64 SezerÖzkoçer, "SeyyidAhmed Mirza,'Ia'aşşukname", LisansTezi,İstanbulüniversitesi
Edebiyat Fakültesi, Türkiyat Enstitüsü, TezNo:871, 1968; SelimKuru, "Bir Dehnôme Örne-ğiOlarakTa'aşşukname ve EserdekiKi'liYanTümceler",YüksekLisansTezi,Boğaziçi üni-versitesi, 1993.Digerçalışmalariçin bkz.Kaynakça II.
186
TALİD,5(9), 2007, Z. Ölmez muştur. Yaşıise doksanı geçmiştir."65 Görüldüğügibi Nevayi'nin tezkiresinde deasıl adınınneolduğu,nerede ve ne zamandoğup büyüdüğühakkındabilgi bulunmamaktadır.Eckmann,Mecôlisii'n-nefüyis'uı1491 (896)yılında tamam-landığınıgözönüne alarak 1404-1405yıllarında doğmuş olabileceğinibelirtir.s" Elimizde bir tekDivan'ıbulunan bu şah'in şiirleribence dönemindeki dığer eserlerarasındaedebiaçıdanen kaydadeğer olanıdır.Üslubu vesöyleyiş tarzı Nevayi kadar olmasa da onunkineyakınbirüslüpvesöyleyiş tarzısergiler. Di-li oldukça sadedir. Aruzu çok iyikullanmıştır. Eraslan'ındabelirttiğigibi,şiirle ri genellikle aşk,sevgiliningüzelliğive cefası konularını işlemesinin yanı sıra yer yer sufiyane duygu vedüşüncelerideişler.GedtiyiyadaGedümahlaslarını kullanmasıda bu sufiyanesöyleyiş tarzıylailgiliolmalıdır.s? Divanı'nıntek yaz-manüshasıParis Bibliotheque Nationale (Suppl, Turc., nr. 981)'dedir.68J.
Eck-mannGedayiDivanı'nımetin, sözlük vetıpkıbasımolarakyayımlamıştır.w Klasik öncesi dönemin kültür ve sanat merkezi Herat ve Semerkandolduğu gibi Horasan ve Maveraünnehir'de de güçlü bir edebigelişimin olduğu bilin-mektedir. Türkçe ve Farsçayı iyi kullananşairlerin yarattığıbu edebiyat, İran edebiyatınınetkisialtında kalmıştır.Bu etkiyle edebi ürilnlerde eskiden beri görillen Arap ve Farsunsurlarının arttığıgörüJmektedir. Bununyanı sıra şairle rinyetiştikleribölge ve ait olduklarıetnik gurup nedeniyle dillerinde de kimi farklılıklarmevcuttur.çoğueserdeOğuzcaözelliklere rastlamak mümkündür. Yeni biçimlenmeyebaşlayançağatayedebiyatıiçin bu dönemin sonunda Ma-veraünnehir, Harezm ve Horasan gibi merkezlerde klasik bir çağataydili ve edebiyatınınmeydanageldiğinisöylemek mümkündür.Yukarıda şairlerinive eserlerinitanıtırkenortayaçıkantabloyabakılacakolursa bu döneminşairleri, gazel ve kasideninyanı sıramesnevikonularına,münazaralara da yervermiş olduklarıgibi tasavvufun etkisinden de uzakkalmamışlardır.çağatay şairleri nin halkedebiyatına bakışlarıKöprülü'nünde belirttiğigibi Osmanlı şairleri ninkindenfarksızdır,"?Onlarınhalkedebiyatınakarşıbu ilgisizlikleri Farsşiiri ne karşıduyulanhayrarılıktankayoaklanmaktadır.Hece vezni ve dörtlüklerle yazılanYesevitarzısuflyaneşiirleriedebiürürılerolarakgörmemişlerdir.
2. Klasik çağataycaDönemi:
xv.
yüzyılınikinciyarısıile XVI.yüzyılınilk ya-rısınıkapsayan bu dönem, Timurluımparatorluğu'nunyavaş yavaş zayıflama yabaşladığıdönemdir. 1447yılında Şahruh Mirza'nınölümünden sonra iktidar mücadeleleriyle zayıflayanimparatorluk, Horasan'da Bbü'I-KüsımBabür'ün65 KemalBraslan,AltŞirNeuaytninMecôlisu'n-nefôşts,c.i.s. 120-121. 66Ianos Eckmann, "DieTschaghataische Literatur", s. 324.
67 KemalBraslan,"çağatay Edebiyatı",s. 172.
68 E. Blochet,Cataloguedesmanuserus turcs,Paris, 1933, c. II, s.ıı7;Hofman,a.g.e.,c. III, s. 7l. 69 JOO05Eclcmann,The DivanofGaası.Bloomington,1971, 477s.
Çağatay Edebiyatıveçağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 187 ve Maveraünnehir'de ise Ebu Said'inkurduğukuvvetli idareyle biraztoparlanır gibi olduysa da Babür'ün ölümünden sonrakarışıklıklarveşehzadeler arasın
da taht mücadeleleri tekrarbaşladı.Hüseyin Baykara bu mücadeledenbaşarıy laçıkarak Herat'ısiyasi merkezolmasının yanı sıradevrin sanat ve kültür mer-kezi haline getirdi. 1469-1506yılları arasındahüküm süren Baykara.edebiyatın
her dalındaürünvermişolan AliŞirNevayi'yi de himayesialtınaalarak yalan
arkadaşlık kurmuştur.Bu nedenle bu dönem "Nevayi-Baykara dönemi" olarak da bilinir. Bu dönemde saraylarda resmi dil olarak Farsçakullanılıyordu.Bu do-ğal olarak kültürel faaliyetlere de yansıyordu. Ancak buna rağmenHüseyin Baykara döneminde Türkçeşiiryazma eğilimi artmıştır.Böylece Türkçe ile de önemli ve hacimli sanat eserleri ortayakonabileceğigösteriliyordu. Bu döne-minşairleriiseşunlardır:Hüseyin Baykara, AliŞirNevayi, Hamidi, Muhammed Salih,Şeybani,Ubeydi ve Babür.
842 (1438)'de HerartadoğanHüseyin Baykara'Hüseyni'malılasıylaTürkçe lirik gazelleryazmıştır. 1469'da Horasantahtınaoturduktan sonra 1506yılına
kadar sürensaltanatı sırasındaHerat'ıönemli bir kültür merkezi durumuna ge-tiren Baykara, Cami ve Nevayi gibi döneminbüyükşairlerini sarayında
bulun-durmuş,özellilde de yalan arkadaşıNevayi'yi himayeetmiştir.AliŞirNevayi Mecôlisü'n-nefüyisadlı şairlertezkiresinin sekizinci meclisini Hüseyin Baykara (Ebu'I-GaZ! Sultan Hüseyn BahadurHarıl'ya ayırmışve ondan övgüyle
bahset-miştir.I' Şairolarak çokbaşarılı olduğusöylenemezse de klasikçağatay şiirinin
Nevayiden sonra gelen ilkisimlerindendir. Gazellerini hep [dildtün! [alliitüni fai/atün Ifai/ün vezniyleyazmıştır.Bu vezin o devirde Cami ve Nevayitarafın dan da çokkullanılmıştır.Bu vezninkullanılmasındabuvezirıle yazılan şiirle
rin bestelenerekUrguştekusülüne göre koşukçuya da türkigtl.jAar tarafından sarayda terennüm edilmesinin etkisinin olduğu, Nevayi ve Babür tarafından
dile getirilmiştir. Baykara'nınlirik gazellerini birarayagetirdiğibir Divan'ıve otobiyografıktarzdayazılmışbir
Risa/e'si
bulunmaktadır.Divanının8'i Türkiye'de, 13'üiseynrtdışındaolmak üzere toplam 21 nüsha-sı bulunmaktadır.İstanbulAyasofya Kütüphanesi'ndekinüsha,İsmailHikmet Ertaylantarafından tıpkıbasımolarakyayımlanmıştır.FBaykaraDivanı üzeri-ne enkapsamlıilkçalışmaTalipYıldırım tarafındandoktora tezi olarakyapıl mıştır," Divanının tamamının incelendiğibu çalışmadaHüseyinBaykara'nın gerekhükümdarlığıgereksekişiliği 'Giriş' kısmında ayrıntılıolarak değerlendi rilmiştir. Buçalışmadametninyazıçevrimi,dil incelemesi ve dizin yeralır.
71KemalBraslan,ALLŞirNevdyi'nin Meciilisü'n*ne!dyis,c.II,s.202~244jHofman,a.g:e.,c.III,s.210.
72İsmailHikmetErtaylan.TürkEdebiyatıÖrnekleriV.Divan-ıSultan Hüseyn Mirza Baykara "Hüseyinl"İstanbul,1946.
73 TalipYıldırım, "Hüseyin BaykaraDivanı (Metin-İnceleme-Dizin)", DoktoraTezi, Ankara üniversitesiSosyalBilimler Enstitüsü, 2003.
188 TALİD,5(9), 2007, Z. Ölmez
Yedi bölümdenoluşanRisale'de kendini, nesebini,dervişlereve Molla Ca-mi'yegösterdiği saygıyı,adaletedüşkünlüğünü,kurduğu vakıfları, şairleri ko-ruduğunuveNevayi'nirıfaziletlerinianlatır,Eserin ikinüshası bulunmaktadır. Biri Amasya Bayezid Kütüphanesi'ndeki 550numaralı mecmuanıniçinde yer alanilkmetindir. Ikincisi iseŞiikur-name adıylaIstanbul Arkeoloji Müzesi Kü-tüphanesi 257 numarada kayıtlıdır.Risiile'yi ilk önceısmailHikmet Ertaylan tıpkıbasımolarakyayımlamış."Ikinüshanın karşılaştırmalı yayımı ise, Bilal Yüceltarafından1996yılında yapılmıştır,"
Klasik çağatay Edebiyatının en önemli temsilcisi çağatay Edebiyatma damgasınıvuran AliŞirNevayi'dir.
xv.
yüzyılınilkyarısındaSemerkand ve He-rat'tagelişenklasikçağatay şiiri Nevayi ile özellikle Herat'ta doruk noktasına ulaşmıştır.Asıl adıNizamü'd-dln AliŞirNevayi olanşair9Şubat1441 (m. 17 Ra-mazan 844)'de Herarta dünyayagelmiştir.UygurTürklerindendir.Babası Gıya sü'd-din KiçkineBahadır,Horasan hakimiEbu'l-KasımBabür'ün hizmetindsy-di. Küçüklüğünden beri Hüseyin Baykara ile birlikte büyümüş aralarındaki dostluğuntemelleri bu dönemdeatılmıştır.1469yılındaHüseyinBaykara'nın Horasan'ıele geçirip Timurlutahtına oturmasındansonraAliŞirNevayi de He-art'a dönüp dostununverdiği "Mühürdarlık"görevini yerinegetirmlşür."Henüz çocukyaştaykenedebiyata ilgi duyan veşiirleryazan AliŞir Neva-yi'nin divan, mesnevi, tezkire, tarih türlerindeyazdığıeserlerindışındamusiki, aruz, dil ve dünyagörüşügibi konulardanoluşanyirmi dokuz eserivardır. Tez-kiresinde HüseyinBaykara'yı anlatırkenonun Türk dili ve edebiyatina ait bir-çok sorunuçözümlediğinibelirtir; ancak bunda en büyük etkenin kendisi ol-duğunusöylemek gerekir. TürkçeşiirleryazandayılarıMir Said Kabili ve Mu-hammed Ali Garibi ve hamisi Ebu'I-KasımBabür'ün de etkisiyle kendi diline karşı büyük bir ilgi duyan Nevüyi, çağatayca'nın Farsça'dan geri olmadığını eserleriyle göstermeyeçalışmıştır.Böylece kendisinden sonraki yeni nesiin de Türkçe yazmasını teşvik etmiştir, Iran'ınbüyükmutasavvıflarındanolan Ab-durrahman-ıCami'nin de takdirinikazanmışve Iranedebiyatınınönde gelen simalarınıneserleriyle boy ölçüşecekeserler ortayakoymuştur. Şiiryazmaya Farsça ilebaşlamış, sonralarıTürkçe birçok eseryazmıştır.Bu nedenle de zü'l-lisaneyndiye de tanınmıştır.
74İsmailHikmet Ertaylan,TürkEdebiyatıÖrnekleriII. Risiile-iSultan HüseyinBaykara.İstan bul,1945.
75BilalYücel."Hüseyn-IBaykaraRisalesl'ninUzakİki Nüshası",TürklükBilimiAraştırmala
rı,1996,c.II.s.69-70.
76 BuradaamacımızAliŞirNevayl'nfnhayatını ayrıntılıolarak vermekolmadığıiçinhayatı hakkında ayrıntıya girilmemiştir.Bu konuda dahagenişbilgiIçinbkz.AgahSırrıLevend,
AliŞirNeuat,i.etlt,Hayatı, Sanatı, Kişiliği,Ankara:TDKYayınları, 1965, 306 S.; GünayKur, 'i\JiŞlrNeval", Türkiye DiyanetVakfıIslamAnsiklopedisi,1989,c.II,s.449-453; Zeki Velidi
Çağatay Edebiyatıveçağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar
189
Neviiyi Blochet ve Barthold gibi kimi bilimadamları tarafından yalnızcabir mütercim,orta derecedebaşarılı,taklitçi birşairolarakdeğerlendirilmişsede RusdoğubilimeisiBerthels FeridüddinAttar'ın Mantıkur-tayrıile Neviiyi'nin Lisanu't-tayt'uıı karşılaştırarakbu iddiaların yanlışlığını ortayakoymuştur." Neviiyi'nin mesnevilerinde Hüsrev Dlhlevi ve Cami'nin etkisi görülür, ancak bu taınamıylataklit boyutunda değildir.Orta Asya Türk dili veedebiyatını geliş ınesindebüyükpayıolan Neviiyi klasikçağatay şiirini yalnızen yüksek derece-yeçıkarmakla kalmaınış çağataydilinin de bir kültür ve edebiyat dili olabilece-ğini göstermiştir.Bundandolayı çağatayca'ya"Nevayi dili" dedenmişlir. Eser-leri TürkistandışındaAzeri ve Anadolusahalarındadaokunrnuş, Osmaıılı şa irleri de onu üstat olarakgörmüşlerdir.Farsedebiyatınıörnek alarakçeşitli tür-lerdeki Farsça eserleri Türkçe ile yazmayaçalışmışve böylece Orta Asya Türk edebiyatınıklasik bir seviyeyeulaştırmayı başarmıştır.Çoksayıdaolan eserle-riaşağıdaklgibisınıflandırılmaktadır:i.Divanları (Haza'lnü'Lme'ani): (1)Gardibti's-sıgaı;(2)Neuddiru'ş-şebôb, (3) Bedayiii'l-uasat, (4) Feuôidu'l-kiaer, (5)FarsçaDiudnı.
IL. Hamsesi:(l)Hayretu'l-ebrôr,(2)Perhad uŞirin, (3)Leyli vüMecnün,(4) Seb'a-i s'10'are,(5)Sedd-i iskenderi.
III. Tezkireleri: (l) Mecôlisu'n-nefais, (2) Nesayimii'l-mahabbe minşemôyi mi'l-fütüvve.
ıV. Dil ve edebiyat eserleri: (1)Risôle-i mu/amma; (2)Mizanu'l-euzan, (3) Muhakernetü'l-lugateyn.
V. Dini-ablil.k1 eserleri: (1) Miiruicdt, (2) Çihil Hadis, (3) Nazmul-ceudhir, (4) Lisanu't-tayr,(5)Siracii'l-muslimitı, (6)Mahbübu'l-kulub.
VI. Tarihi eserleri: (l) Tarih-i enbiya vühükema; (2) Tarih-i miılük-iAcem, (3) Ziibdetti't-teuôrih.
VII. Biyografik eserleri: (1)Hdlat-ıSeyyidHasan-ı Erdeşir,(2) Hamsetu'l-mü-tehayyirin, (3)Haldt-ıPehleudn Muhammed.
VIII. Belgeler: (1)Vakfiyye, (2)Munşe'at.
Götüldüğügibi hemen hemen her konuda eservermişolan Neviiyi'nin ner-deyse bütün eserleri incelenmişüzerinde çalışmalar yapılmıştır.Türkiye'de özellikle tez çalışmasıolarakyapılanincelemeler daha çok dilaçısından yapı landeğrelendirmelerlesınırlıdır.Eserleri, özellikledivanları edebiyatçıgözüyle değerlendirilmeyibeklemektedir.Şimdi, sırasıyla kısacabu eserlerhakkında bilgi verelim:
İlk sıradayer alandivanlarıdaha çocukyaştaykenbaşlayıp hayatının sonu-nakadaryazmış olduğu şiirleriiçermektedir.Buııları farklıadlaraltında topla-yan Neviiyi'ninbunların dışındabir de FarsçaDivan'ı vardır.Çocukluk ve ilk
190 TALtD, 5(9), 2007, Z. Ölmez
gençlikyıllarında yazdığı şiirlerikendidivanlarımdüzenlemesinden daha ön-cebaşkalarıtarafindanderlenmiştir.Bu derleme 870'te (1465-66) Sultan Ali b. Muhammed Meşheditarafindan istinsah edilmiştir.Bunun tek nüshası Le-ningrad'da Saltıkov-ŞçerdinDevlet HalkKitaplığı564 numarada kayıtlıdır." Özbek bilgini HamidSüleyınantarafindanlıkDivanadı altındatıpkıbasım ola-rakyayımlanmıştır.79İlk yazdıklarıylaönce iki divanoluşturanNeviiyi sonra
ye-niyazdıklarımda katarak bu iki divam dört divan halinegetirmiştir.Neviiyi ter-tiplediğiilk divanaBedayiü'l-bidayeadım vermiştir.Bu divan Hüseyin Bayka-ra'nın isteğiüzerinehazırlanmıştır.Baykara'mn tahtaçıkışı1469olduğuna gö-re, eser 1469- 1480yılları arasındameydanagetirilmiştir.Divamn bilinen dört nüshası vardır.s?Neuadirii'n-nihayeadındakiikinci divam ise, 1476- 1486yılla rı arasında yazdığı şiirlerinden oluşmaktadır.s!Eski ve yenişiirlerinden seçme-ler yaparakoluşturduğuve Nevadirü'n-nihayeadını taşıyanbu divanın müs-tensihhattıolan ikinüshasıÖzbekistan Fenler Akademisi,DoğuBilimleri Ens-titüsündebulunmaktadır.Bu iki nüshadan Özbekistan Fenler AkademisiDoğu Bilimleri Enstitüsü 1995 numaradakayıtlıolan nüshaEckınanntarafindan tek nüsha olarak gösterilmiştir.Bu nüshanın Sultan AliMeşhedi tarafından
xv.
yüzyılda Herat'ta istinsahedildiğitahmin edilmektedir. Müstensihhattıolan ikinci nüsha ise, yine Özbekistan Fenler Akademisinde 11675 numaradakayıt lıdır.Döneminmeşhur hattatlarındanAbdülmecid tarafindan 893 (1487) tari-hinde istinsah edilmiştir.Neviiyi'nin kendielyazması olduğu düşünülen Tah-ran'daki nüsha ise eserdeğişimiyoluyla Özbekistan'agetirilmişve mikrofilmi deyapılmıştır.FBu iki divandan sonrayazmış olduğu şiirleri,ilk iki divandaki şiirleriyleharmanlayarak bunlarıdört divana ayırmışhepsine birden Haza-inü'[-me'anfadını vermiştir.Hazainü'l-me'anivebir de dibaceeklemiştir. Ölü-münden biryılönceyazılmışolan bu dibacenin Türkiye'deki teknüshası Nuru-osmaniyeKitaplığı'nda3999 numaradakayıtlı Şerhu'l-Hamaseadlıeserin say-fakenarlarında(varak 21b-29a) bulunmaktadır.Türkiyekitaplıldarında başka nüshası bulunmamaktadır. Külliyat-ıDevdvfnadıyla da bilinen eser üzerine HamidSüleyman'ınbirçalışmasımevcuttur."Şiirlerinidört divanaayıran Ne-viiyi onlaraşu adları vermiştir:78 AgahSırrıLevend,AliŞirNeuat,il.ctu. Dtuanlar;Ankara, 1966,s. 7;IanosBckmann, "Ne-var'nınnkDivanlarıÜzerine",TDAY-Belleten 1970,1971,s.253.
79 Hamid Süleyman,AlişerNavoiy.llkDeuon;1966yili küçirilganqidyazmantngfaksimitnaş ri.Naşrgatayyorlovçi filologiyafanlari daktari prof.HaınidSulaymon,'Iaşkent,1968, xii 5.+143yapraktıpkıbasım.
80Nüshalarhakkındaayrıntılıbilgi için bkz.ASımLevend,AliŞirNeuat;II. ctu, Diuanlar,c. II,s.7;IanosEckmann, "DieTschaghataischeLiteratur",s. 253-254.
81 Neviiyi'ninbu eseri üzerine bir doktora tezihazırlanmıştır:Bilge (özkan)Nalbant,
"Neva-dürü'n-nlhôye {Metin,İnceleme,Dizin)", DoktoraTezi, Ankara üniversitesi SosyalBilimler Enstitüsü, 2005, 855 s.
82Bilge (özkan) Nalbant, a.g.t.,s.L
83HamidSüleyman,Hazs'iniil-Me'srü:Garaibü'ş-şıgar,özbekistan: SSR FenlerAkademisi
çağatay Edebiyatıveçağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 191 ı. Garüibti's-sıgar:Küçükyaşta(8-20yaş arası) yazdığı şiirleribiraraya
getir-diğiiçin buadı vermiştir.Eserin birçoknüshası bulunmaktadır.s-2.Neuadiru'ş-şebôb:Gençlik döneminde (20-35yaş arası) yazdığı şiirleribir
arayagetirdiğiikincidivanıdır.f"
3. Bedayiu'l-uasat:Ortayaşlarda(35-45yaş arası) yazdığı şiirlerinyer aldığı dlvanıdır.s"
4. Peiôidu'l-kiber: Ömrünün sonunadoğru(45-60yaş arası) yazdığı şiirleri
içerir.87
5. Farsça Divan: FarsçaDivan'ındaFünimahlasınıkullanmıştır.Farsça Di-vanınüç nüshasıbilinmektedir: NuruosmaniyeKitaplığı,numara: 3850; TürkİslaınEserleri Müzesi, numara: 1952; SüleymaniyeKitaplığı, Heki-moğluAli Paşanumara: 632). NeviiyiMuhakemetu'i-lugateynadlı eserin-de budivanın600 beyitolduğundanbahseder."
Bu dört divandakişiirler,ükikidivan ile sonyazdığı şiirlerinbiraraya getiri-lerek yeniden düzenlenmesinedayandığıiçin tamanlamıylaNeviiyi'nin belirt-tiğidönemlere aitolduğusöylenemez.
Nizami'rıinhamsesine nazire olarakyazdığıhamsesindesadece motifieri atıp yerine yenilerini koymakiayetinmemiş,konuda ve kahramanlarının ka-rakterlerinde de değişiklik yapmıştır.Böylece onun, hamsesini yazarken sade-ce bir nazireolmasınıistemediğini.kendi dilinin ve kültürünün de kuvvetli 01-duğunu göstermeyeçalıştığınıanlıyoruz.Mesnevilerinde Nizami ve Emir Hus-rev Dlhlevi'nin mesnevilerinden yola çıkarak aynıkonulanseçmişolsa da ba-kış açısı, hikaye etme biçimi ve kompozisyonu onlardanfarklıdır.wHamseyi oluşturan beşmesnevisişunlardır:
ı.Hayretü'l-ebrtu:Didaktik tarzdaki bu mesnevi Nizami'ninMahzenü'l-Es-rarınanazire olarak 888 (1483)'deyazılmıştır.Bu eserde dinin beilibaşlı konularıele alınarakdini ahlak üzerinde durulmuştur.P'Aruzunmufte-ilün/müfteilün/failünkalılııyla yazılmıştır.
84 Eserhakkında aynntı1ıbilgiiçin, metniyayınlamışolan GünayKut'unçalışmasınabkz.'ali ŞirNevtiyiGartiibü'ş-şıgar, Inceleme-KarşılaştırmalıMetin,Ankara: TDKYayınları, 2003, 573 s. Digerçalışmalariçin bkz.Kaynakça II.
85 MetinKaraörs,"Nevôdirü'ş-şebab",DoktoraTezi,İstanbulüniversitesi SosyalBilimler
Bns-ütüsü,İstanbul,1984.
86 Kaya Türkay,'aliŞIrNevliyi,Bedsyt'uı-vasas, ÜçunçiDivan,Ankara: TDKYayınları, 2002, 576 s.
87 ÖnalKaya,'aliŞIrNevliyI,Peuayidul-Ktbeı; Ankara:TDKYayınları, 1996,743 s. 88Günay Kut, a.g.m.,s. 451.
89 GönülAlpay-Tekin,'AifŞirNeviiyf, FerhiidüŞirin,Inceleme-Metin,Ankara, 1994,s.xi.
90 Eserüzerinde M. Sabirçalışmıştır: M. Sabir, "Hayretü't-ebrar(İnceleme-Metin-İndeksl", DoktoraTezi,İstanbulüniversitesi Edebiyat Fakültesi SosyalBilimler Enstitüsü, 1961.
192 TALID, 5(9), 2007, Z. Olm"
2. Perhad uŞirtn:889 (1484)yılında yazdığıbu mesneviyi Nevayi, Nizami'nin
Husrev üŞIrin adlımesnevisinden esinlenerekyazmıştır,ancak asla ona benzemez. Hikaye, konunun merkezinde yer alan ana kabramanlardau Hüsrev yerine Ferhad üzerine kurulmuştur.Muzun mefliilün/mefli-ilünl[eulun. kalıbıyla yazılmıştır. Ferhüd uŞirin'i yayımlayan Gönül A1-pay-Tekin, Neviiyi'nindiğereserleri üzerineyapılanincelernelerin aksine, eseri edebiaçıdan incelemişve değerlendirrniştir.v'A1pay-Tekin incele-mesinde eseri, Nizami ve Emir Hüsrev'inayıoı adlıeserleriyle dekarşılaş tırarakNeviiyi'nin orijinal bir eser ortayakoyduğunugöstermiştir. 3. LeyU vüMecnün: Neviiyi'ninaslınamümkünolduğukadarsadıkkalarak
kimi motiflerini değiştirdiğibu mesnevisi 3500 beyittir. Muzun mefü-lü/mefliilün!feo'Zün kalıbıyla yazılmıştır. 1484 yılında yazıldığı tabmin edilen mesnevi, 38 bölümden
oluşmaktadır.P-4. Seb'a-i seyylire:BehramŞah'ın,güzel cariyesi ile olan macerasına daya-nau bu eserde Nevayi, Emir Husrev ve Nizami'nin eserlerindekiyapıyı değiştirmiştir.889 (1484)'da kaleme alınaneser, aruzun [eilatunimefü-ilün!feilünkalıbıylayazılmıştır.5000 beyitcivarındaolan bu mesnevi el-li babdanoluşmaktadır.
5.Sedd-iİskenderi: Adındau aulaşıldığıgibi bu mesnevininkabramanı İS-, kender'dir. 89 bölüm, 7214 beyittenoluşanbu eser, Neviiyi'nin enhacinı li mesnevisidir. Bu konu daha önce Pirdevsi, Nizami ve Camitarafından işlenmiştir.Eser, 890 (l485)'da aruzunfeo'lün/feo'lün!feo'Zkalıbıyla yazıl mıştır.Eserde Makedonyakralı İskenderadaletli bir hükümdar olarak ele alınmıştır.Tabii Neviiyidiğermesnevilerinde olduğugibi, bunda da çe-şiıli farklılıklar yaratmış ve İskenderhikayesini/motifini farklı işlemiş, ona Tiirkhükümdarlarınınniteliklerini katmayaçahşmıştır."
Türkedebiyatınınilk Türkçeşairlertezkiresini yazau Neviiyi bu türde yaz-dığıeserleriyle Orta Asya kültür ve edebiyat tarihihakkındabizedeğerlibilgiler vermektedir.
Nevayi'nin 897 (1491-92) yılında yazmış olduğu Mecôlisii'n-neftiyis Türk edebiyatındailk tezkireolması bakımındanönemli bir yere sahiptir. Sekiz bö-lümeayrılmışolau eserin her bölümüne "meclis"adı verilmiştir.Sekizinci mec-lis bütünüyle Hüseyin Baykara'ya aittir. Neviiyi bu eserinihazırlarkenCami'nin Bahdristdn'uu, Devletşab'ın da Tezkiretii'ş-şuarasuııörnek almıştır. Eserde
gıGönül Alpay-Tekin,AltŞtr Nevtlyı,PerhadüŞirin,Ankara, 1994,571 s.
92 Eser üzerineyapılandoktora tezi dahasonrabasılmıştır:ülkü Çelik,ALLŞIr Neuşyi, Leylıvü
Mecnun,Ankara:TDKYayın1arı,1996, 383 s.
93 Eserhakkındadahafazlabilgiiçin bkz. Hatice Tören, AUŞtrNevtiyi Sedd-iıskender? (İnce leme-Metin),Ankara:TDKYayınlan,2001,533 s.
Çağatay Edebiyatıveçağatay EdebiyatıüzerineAraştırmalar 193 başkakaynaklarda yer almayan 43 Türkşairi hakkındabilgiverilmiştir. Mecôli-su'n-neftiyisKemal Eraslantarafındaniki cilt halindeyayımlanmıştır."
Bu konudaki ikinci eseri,Nesayimü'l-mahabbe minşemôyimi'l-futuuıe'dir:
Cami'nin AliŞirNeviiyi'ninricasıüzerine kaleme Nefehatü'l-uns min hazara-ti'l-kuds adlı sufilere dair Farsça tezkiresinin Türkçeye tercümesidir. 901 (1495)'de tercüme edilen bu eserde otuz dördükadınolmak üzere 770 velinin hayat hikayesi yer alır. Attar'ın Tezkiretü'l-ev/iya'sındakikimi biyografi1eri de eserine katan Nevayi bununla yetinmeyip Yesevi'den kendi dönemine kadar gelen birçok Türkşeyhinide eserinekatmıştır.Eserin ikisi Türkiye kütüphane-lerindeolınaküzere dörtnüshası bulunmaktadır.w
Şairlertezkiresihazırlayarakdöneminedamgasınıvuran Nevayi, dönemin dil veedebiyatı hakkındada önemli eserler ortayakoymuştur.Edebi konular-dan vezinlerhakkındabir eser meydana getirmesi, aruz vezninin yenikullarııl
mayabaşlanmasından kaynaklanmaktadır.Vezinkurallarını öğretmek amacıy la kalemealdığıMizanu'l-euzdn,Cami'ninAru.z Risalesi'nenazire olarakyazıl mıştır. Risalenin tam olarak ne zamanyazıldığıbilinmemektedir. Ömrünün son zamanlarında yazıldığı düşünülen eserin 898 (1492)'den sonrayazıldığı
tahmin edllmektedlr.w
Türkçe'nin de Farsça kadar yetkin bir edebiyat diliolduğunu,hatta yer yer Farsçadanüstünlüğünüortaya koymakamacıylakalemealdığı Muhdkemetü'l-iugateyn'inyazılıştarihi 905 (l499)'tir.İkidilarasındakimukayeseye dayanan eserde özellikie Türkçe'nin sözcükdağarcığıyönünden Farsça'ya göre ne kadar üstün olduğu vurgulanmıştır.Bu iddia aynızamandaNevayı'nindilşuurunu
da ortaya koymuştur. Eserinde ayrıcaTürkçe dururken Farsça şiirler yazan gençşairlerideeleştirmiştir.XIX.yüzyıldan beri dikkati çeken bu eser üzerine birçokçalışma yapılmıştır. Farldıiçerilderdeyapılanbu çalışmalardanmetnin tamamınınortaya konularakyapıldığıilkçalışmadaha sonrabasılmışbir Yük-sek Lisanstezıdir."
Din ve ahlakkonularında da kitaplar yazan Neviiyi'nin bu tarzdayazdığı eserlerindenMiuıdcdt,SinanPaşa'mn Tazarruname'sigibiTanrı'ya yakarış ki-94 KemalEraslan,AifŞırNetayi; Mecôllsu'n-nefayis i(Girişve Metin), II(Çevirive Notlar),
An-kara:TDKYayınları, 2001,668 s.
95Eserinnüshalankarşılaştınlmaksuretiyle tenkitlineşriKemalEraslantarafındanyapılmış
tır:KemalBraslan, "Nesayimü'l-mahabbeminşemüyimi'l-fütüvve",Doktora Tezi,İstanbul ÜniversitesiEdebiyatFakültesiYayınlan, tstanbul1979, 507s. EserdahasonraTürkDil
Ku-rumutarafındantekrarbasılmıştır: Nestlyimü'l-mahabbeminşemôşimtl-fiuianeiMetin,
Ankara:TDKYayınlan,1996,493s.
96 KemalBraslan,AliŞirNevtlyi, Mfzdnü'l-evzan (Vezinlerin'Ierazisiı,Ankara, 1993, 198s. 97SemaBarurçuÖzönder,cAliŞirNeuayt, Muhakemetü'i-lugateyn Iki DilinMukayesesı. Diğer
