ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI
VIII. Dizi-Sayı: 14
ERMENi AYAKLANMALARI (1894-1909) '
SEMPOZYUMU
23 Ocak2014, ANKARA . BiLDİRİLERi
YÜRÜTME KURULU Prof. Dr. Ahmet CiHAN Prof. Dr. Ahmet KANKAL Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR Arş. Gör. Can DEVECİ Uzm. Yrd. Akif ARSLAN Uzm. Yrd. Birkan SOYKAN Uzm. Yrd. Yasin ARIK
BİLİM KURULU Prof. Dr. M. Metin HÜLAGÜ Prof. Dr. Mehmet Ali BEYHAN Prof. Dr. Justin MCCARTHY Prof. Dr. İbrahim Ethem ATNUR Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ
Prof. Dr. Yusuf SARINAY Prof. Dr. Haluk SELvi Prof. Dr. Enis ŞAHİN Prof. Dr. Taha Niyazi KARACA Prof. Dr. Mustafa ÇOLAK
~.pr. Recep KARACAKAYA
ANKARA, 2015
s i-yAS viLAYETİ İLE ÇEVRESiNDEKi . ERMENI OLAYLARI VE OSMANLI DEVLETI TARAFINDAN
ALINANTEDBİRLER(1892-1 896)
ı
MEVLÜT YÜKSEL'
Giriş
Ermeni sorunu, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nı izleyen sü- reçte farklı bir boyut kazanarak savaşın sonunda imzalanan Ayaste- fanos Andaşması (3 Mart 1878)'nın 16. maddesil ile bu andaşmanın
geçersiz sayılması üzerine imzalanan Berlin Andaşması (13 Temmuz 1878)'nın 61. maddesindeki2 hükümlerle uluslararası bir statüye yük-
selmiştir. Dönemin büyük güçleri tarafindan izlenen politikaların.
sonucunda Berlin Andaşması'nın bu maddesi gereğince Osman-
lı Devleti, Vilayat-ı Şarkıyye olarak adlandırılan ve Sivas, Erzurum, Bitlis, Mamfuetülaziz, Diyarbekir ile Van vilayederini kapsayan Doğu
Anadolu topraklarında yaşayan Ermenilere yönelik geniş çaplı bir ıs-
Dr., Atatürk Üniversitesi, Turk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Öğretim Görevlisi, mevlut_yuksel25@hotmail.com
1 Ayastefanos Anlaşması'nın 16. maddesi şu şekildedir: "Ermeni/erin buiımduğu Doğu Anadolu vilayetleri11dm Rus ordusım un işgal i altmda bulımup Osmanlı Devle- ti'ne geri verilmesi gereken bölgeleriıı boşaltılması sırasmda, iki devletin iyi ilişkilerine zararlı olabilecek karqıklıklarm ;ıkmaması ifin Osmanlı Hükümeti bu bölgelerdeki Ermeni/erin ;ıkarlarınm geı·ektirdiği dıizetılemeyi '!Jakit ge;inneden yapmayı, Kiirtlcr ile Çerkezlere kar1ı giivmliğini sağlamayı /aahhıit eder.. "Nihat Eri m, Devlet/emrası Hukuku ve Siyasi Tarihi Metin/eri, Cilt: I, (Omranlı Jmpa_ratorluğu Anlaşmaları), ITK Yayınları, Ankara 1953, s. 395; Zeynep Cumhur Iskefiyeli, "Ermenilerin İlk Büyük Ayaklanması EI'Zu-rum Olayı (1890)", Ermeııi Arn;tmnaları, Sonbahar 2005, Sayı: 19, s. 104.
2 Berlin Antiaşması'nın Ermeni meselesine uluslararası bir boyut k:ızandıran 61.
maddesi şu şekildedir: "Bôb-ı Ali, aha/isi Erm~ni bulımaıı eya/atta ihtiyôcô/-ı Illa- halliyenin icôb ettirdiği ıslahatı bi/a tehir icra ve Ermeni/erin Kürtlere w Çerkezlere kaf1t huzur ve emniyetleri1ıi /emiıı e/meği taahhüt eder ve arasıra bu bôbda ittihaz
olunam/ı tedôhiri droletlere tebliğ edeceğindm dıivel-i Mıişiirıinileyhin fedabir-i mezkılreni11 icrnsma ııezôre/ eyleyeceklerdir ... • Mulıhedôt 1\l!ecmuôn, Cilt V, Dersaa- det 1298, s. 139; Berlin Koııgresi, Dersaadet, H. 1298, s. 282; Ercüment Kuran,
"Ermeni Meselesinin Milletlerarası Boyutu (1877-1897)", Tarih Boyu11ca Tılrkle
ri11 Ermeni Toplumu ile l!i;kileri Sempozyımm (8-12 Ekim 1984 Erzurum}, Ankara 1985, s. 20.
122 MEVLÜT YÜKSEL
lahat yapmayı kabul ve taahhüt etmiştir. 3 Bu durum ve sonrasındaki
gelişmeler, Osmanlı Hükümeti'ne karşı bir takım siyasi müdahaleleri de beraberinde getirmiş, başta Rusya olmak üzere İngiltere, Fransa ve Almanya gibi devletler, ıslahat meselesi üzerinden Osmanlı Devle- ti'ne baskı altına alma çabası içerisine girişmişlerdir. Adı geçen devlet- ler, yürüttükleri bu politikalarının gereği olarak da Osmanlı Ermeni- lerine bağımsızlık vadinde bulunmuşlar, bu sayede izledikleri siyaset- lerde onları kendi safiarına almayı hedeflemişlerdir. Bu şekilde büyük devletlerin desteğini alan Osmanlı Ermenileri ise Vilayat-ı Şarkıyye
bölgesinde bağımsız bir Ermenistan hedefi doğrultusunda büyük bir ihtilal hazırlığı içerisine girerek komiteler şeklinde örgütlenmeye baş
lamışlardır. Başlangıçta siyasi birer parti şeklinde kurulan bu komite- lerio en büyükleri Armenakan4, Hıçall ve Taşnal<.6 komiteleridir.
3 Cevdet Küçük, Osmaıılı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıktjı 1878- 1897, Türk Dünyası Araştırmaları Valdi (TDAV) Yayını, İstanbul1986.
4 İlk Ermeni komitesi olan Armenaluın, 1885 yılı sonbaharında devrimci Ermeni liderlerinden Mıgırdiç Avedisyan tarafindan Ermeni gençlerinden oluşan 9 kişi ile birlikte Van'da kurulmuştur. Organize ettiği Birinci Van isyaru sonrasında teş
kilat yapısı zayrllayan komite, 1908 yılında ilan edilen Il. Meşrutiyet'in getirmiş olduğu Anayasal düzen sayesinde değişime uğramış, önce Ramgavar (Demokrat), 1921 yılından sonra ise Ramgavar A:uıdagan {Liberal Demokrat) isimleri altında daha politik bir tarzda faaliyetlerini sürdürmüştür. Bkz. Kamuran Gürün, Ermeni
Dosyası, TTK Yayınları, Ankara 1985, s. 129; Louise Nalbandian, 1he Armetıian
Revolutionary Movmıent: 1he Development of Annenian Politiral Parties through the Niııeteenth Cmtury, Los Angeles Calfornia'Universty Press, USA 1963, s. 96;
Antranik Çelebyan, Antranik Paşa, (Çev. Mariam Arpi-Nairi Arek), Pe ri Yayınla
rı, İstanbul2003, s. 50-51.
5 1887 yılında Rus uyruldu ve sosyal demokrat bir kişiliğe sahip olan Avetis Na- zarbekian adlı ihtilalci bir Ermeni tar:ıfından İsviçre'nin Cenevre (Gcneve) şeh
rinde kurulan Hmçak komitesi, 1890 yılında Devrimci Hınçak Komitesi {Huncha-
. kian Revolution:uy Party) adını almıştır. Komite, anarşik bir yapıya sahip olup,
Vilayit-ı Şarkıyye bölgesinde kanlı katliamlar gerçeklcştirmiştir. Nalbandian, 1he Annenian Revolutionary Movement, s. 104-105; H:ıgop Turabian, "The Amıeni
an Social-Democratic Hentchakist Party",Ararat, No. 34 (April1916), http://www.
hunch:ık.org.au/ /30.11.2011, s. 1. Ayrıca Hınçak Komitesi ve faaliyetleri hak- kında daha detaylı bilgi için Bkz. Özlem K:ırasandık, Osmanlı Ar1iv Belgelerine Göre Ermeni Hın;ak Cem~yeti'nin Osmanlı lmparatorlıtğıt'ndaki Siyasal Faaliyetle- ri (1887-1908), Mersin Uruversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YYT), Mersin 2005.
6 Tapıak Komitesi, Hınçaldarın da katılırru ile 1890'da Chiristopher Mikaelian ta- rafından Ermeni Devrim Federasyonu adı altında Tiflis'te kurulmuştur. Faaliyetleri açısından Ermenilerin mukadderatında büyük bir öneme sahip olan Taşnak Ko- mitesi, bu konumunu günümüze kadar getiren en uzun ömürlü Ermeni örgütüdür.
A. Sevian, "1he Foundiııg of the Annenian Revolutionary Federation': 1he Armeııian
SİVAS v:ii.AYEii İLE ÇEVRESiNDEKi ERMENi OLAYLAR! VE 123 OSMANU DEVLETiTARAFINDAN ALINANTEDBİRLER (1892-1896) Vilayat-ı Şarkıyye bölgesinin hemen tüm vilayet, kaza ve köyle- ri ile İstanbul ve Anadolu'nun birçok yerinde teşkiladanan Ermeni
komiteleri, kuruldukları yerlerde yaşan ihtilalci fikirler besleyen Er- menilerin de desteğini alarak büyüklü küçüklü çok sayıda isyan ve kanlı terör eylemlerinin tertipleyicisi olmuşlardır. Bilhassa 1~90-1909 · yılları arasında Anadolu'nun hemen her tarafında meydana gelen Er- meni isyan ve terör eylemleri, çok sayıda Müslüman-Türk'ün hayatını kaybetmesine neden olmuştur.
Bu yüzden 1890'lı yıllarda meydana gelen Ermeni olayları, Tıirk-Ermeni ilişkileri tarihi açısından son derece önemli bir yere sahip olup, sebep-sonuç ilişkisi bağlamında incelenmesi gereken konuların başında yer almalctadır. Çünkü sonralci süreçte de artarak devam eden bu dönemdeki olaylar, I. Dünya Savaşı esnasında Osmanlı Devleti ta- rafindan çıkarılarak Ermenilere yönelik uygulamaya konulan Sevk ve
İskan Kanunu'na sebep olan hadiselerin temellerini teşkil etmiştir.7
Bu dönemdeki Ermeni isyanlarılun vuku bulduğu yerlerin başında ise Vilayat-ı Şarkıyye'nin en büyük idari bölgelerinden birisi olan ve Ermeni komitelerinin kısa zamanda yoğun bir şekilde teşkilatlandığı
Sivas vilayeti gelmektedir. Kornitdere karşı alınan tüm önlemlere rağ
men özellikle 1892-1896 yılları arasında vilayet merkezine bağlı kaza ve köyler de dahil olmak üzere buraya Karahisar, Merzifon, Amasya, Tokat sancalcları ve buraya bağlı yerlerde meydana gelen Ermeni olayların
da, tıpkı Anadolu'nun diğer yerlerinde olduğu gibi çok sayıda Müslü- man-Tıirk hayatını kaybetmiştir. Sivas vilayeti ve dahilinde vuku bulan
kanlı Ermeni olayları, bunların bilançoları ve Osmanlı Devleti tarafin- dan alınan idari ve askeri önlemler aşağıda incelenmiştir.
C#
1. Sivas Vilayet Merkezindeki Ermeni Olayları ve Alınan Ted- birler
Osmanlı üllcesindeki tüm vilayet ve kazalarda olduğu gibi Sivas vilayetinde de Türk-Müslüman ahali ile Ermeniler uzun yıllar huzur
Rwiew, Vol. XXXIV, No. 2-134 (June 1981), s. 129, 130-131; Erdal İlter, "Ta;nak Partisi'nin Ermeııi İsyanlanndaki Rolü {1892-1914)", 21. Yüzyıla Girerken Tari- he Dostça Bak11: Türk-Ermeni İli1kileri Uluslararası Sempozyımm (Yay. Haz. Berna
Türkdoğan}, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000, s. 85.
7 Mevlüt Yüksel, "Erzurum, Bitlis ve Mamı1retülaziz Vilayederindeki Ermeni İs
yanları (1890-1905}" Ermeni Ara1tırmaları, Sayı 43, 2012, s. 167.
124 MEVLÜT YÜKSEL
içerisinde ve birbirlerine karşı oldukça barışçıl bir muameleyle geçin- mişlerdir. ihtilalci fikirlerio Ermeniler arasında olgunlaşmaya baş
lamasıyla birlikte bu huzur ve barış haü sarsılmış, komite mensubu Ermenilerin gerçekleştirdiği olaylar sonucunda iki unsur arasındaki ilişkiler tam tersi bir boyut kazanmaya başlamıştır. Hatta öyle ki bu ilişkiler, zaman zaman karşılıklı mukatele şeklini dahi almıştır. Os-
marılı Hükümeti tarafindan görevlendirilen, Seyit Mehmed Emin, Miralay Sadık, Kaymakam Osman ve Ohannes Torosyan gibi ileri gelen kişilerden oluşan ve aralarında Ermeni de bulunan bir tahkikat heyetinin Kasım 1896 tarihli bir raporunda (EK-1) Sivas'taki durum
şu ifadelerle anlatılmıştır: " ... Sivas vilayetinde dahi Müslim ve gayri- müsüm ahali asırlardan beri vatandajane ve ejit bir jeki/de Saltanat-ı
Seniyye'de gayet mesudane yaşamış/ar, tüm unsurlar daima birbirlerine
karJı daima biri{ irierine karJı yardımsever ve dostça bir ilişki içerisinde ol-
mUJiardır. Ermeni Jesat erbabı birkaç seneden beri bu vilayet te de evrak-ı
mahzure nwetmek, yafta şeklinde türlü türlü bezeyanname/er yapıştır
mak, komite namına para toplamak, komite eşkıyası namıyla bir takım şahısları silah/andırarak cinayet ve ihtilill hareketleri icrası için dağlarda
ve kırlarda dolaştırmak,fesede gü1-uhunu hükümete teslim etmeyip, kasaba ve karyelerde saldamak, humbara, dinarnit ve esliha-i mütenevvia celb ve tedarik etmek, emakin-i emiriyyeye ve hususiyyeyi yakmak, hükümete ihbaratta, hayrhahane ve sadıkane hizmetlerde bulunmak, amal-i mefie- det istimallerine iftirak etmeyen Ermeni/ere ve işlerine el vermeyen devlet
memur/arına suikast eylemek, mahpusları kaçırmak gibi harekat-ı Jesadi- yeye girişmişlerdir. .. "'
Rapotda da belirtildiği üzere silahlanmaya başlayan komite men- subu Ermenilerin Sivas'taki Uk isyan girişimleri, 1880'de meydana
gelmiştir. 21 Ekim'de vilayet merkezinin dışındaki bir mahalde Hacı
İskender Ağa adlı bir Ermeni' nin ölü olarak bulunmasını bahane eden Ermeni komitecileri, 23 Ekim günü vilayet konağının önünde toplanarak büyük gösteri düzenlem işlerdir. 9 Sayıları kısa zamanda
8 Anadolu Vilayôt-ı Şahantsin deki İğtişiişiit-ı Mıindefi'aya Müteallil.c Zabıt Ceridesidir.
Anadolu ViiayıU-ı Şahanesinden Bazılarında Vukua Ge/mi; Olan İğtişaşatın 'Zuhıir ve Esbabt Hakkında Tutulan Zabıt Ceridtsini Havidir, s. 48-49, BOA, Y. EE, 7/2.
9 Bilil N. Şimşir, "Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vilayeti", Uluslararası Terörizm ve Gen;lik Sempozyumu Bildirileri (Sivas 24-26 Nisan 1985), Cumhuriyet Üniver- sitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Sivas 1985, s. 85-93.
SİVAS ViLAYET1 İLE ÇEVRESiNDEKi ERMENİ OLAYLARI VE 125 OSMANil DEVLETiTARAFINDAN ALlNANTEDBİRLER (1892-1896)
1.500 kişiye ulaşan kalabalık, hükümet konağının camlarını kırma
ya başladıkları esnada dönemin Sivas valisi Hakkı Paşa, nasihatlerle
kalabalığı teskin etmeye çalışmıştır. FakafHalda. Paşa'nın bu girişimi,
herhangi bir sonuç vermemiş, galeyana gelen Ermeniler taşkınlıkları
nı daha da arttırmışlardır hatta vali Paşa'yı darp edip sakalıpı yolmuş..:
·!ardır. Bu vahim durum karşısında heyecana kapılan Müslüman-Türk
alıali ise isyancıları kuşatmış, tam büyük bir çatışmanın yaşanacağı
esnada yine devreye vali paşa girmiş ve ahatiyi nasihatlerle tell<in et-
miştir. Bunun ardından toplanan Ermeni asileri de dağılmışlardır.
Halda. Paşa, girişimlerinden vaz geçmeyerek ertesi günden itibaren vilayetindel<i Ermeni ahalinin tüm önde gelen temsilcileri ile bir dizi
görüşmeler yapmış, nasihatlerde bulunmuştur. Paşa, bu amaçla Müs- lüman halka yönelik olara!< da ilcaz ve metanet çağrısında bulunmuş,
hatta nasihat heyetleri dahi kurmuştur. Böylelilde olayların, büyük bir Ermeni-Müslüman çatışmasına dönüşmeden la.sa zamanda yatışma-
vl 10 •
sını sag amıştır. •
Tüm bu faaliyetlerle birlikte Hakkı Paşa, Ermeni ayaldanmala-
rının büyümeden yatıştırılması amacıyla askeri tedbirler almayı da ihmal etmemiş, Bab-ı Ali'den takviye kuvvet istemiştir. Hükümet ise
valiliğin bu talebine karşılık üç bölükten oluşan bir kuvveti Sivas'a göndermek üzere hazırlamıştır. Diğer taraftan olayın sorumlularının
bulunup cezalandırılması kapsamında Ermeni İskender'in katillerinin
yakalanması için geniş çaplı bir tahkikat başlatmıştır. 23 El<im 1880'de Tokat, Amasya, Yozgat, Yıldızeli, Tenos, Koçl<iri, Aziziye, Darende, Gürün ve Divriği sancak ve kazalarma birer telgraf göndererek bölge- lerindeki şüpheli şahısların ve yolcuların üzerierinin aranmasını, bul- duldan en ufalc ipuçlarını dahi kendisine i1apor etmelerini istemiştir.11
Bu kapsamda yürütülen ,s9ruşturmalar neticesinde İskender'in ölümü bahanesiyle meydana gelen olaylarda Sivas Ermeni Piskoposu Bed- ros ile arkadaşlarının parmağı olduğu tespit edilmiş, bunların mah- keme kararıyla vilayet dışına çıkarılmasına karar verilmiştir. Bununla
10 Kemalettin Kuzucu, "Sivas'ta Ermeni Hareketleri ve Yerel Yonetimin Uygula- maları (1880-1900)", Ermeni AraJ!ımıaları1. Tıirkiye Kongresi Bildiri/eri, Cilt I, ASAM-Ermeni Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Ankara 2003, s. 521; Kema- lettin Kuzucu, İsmail Haklıı Pa1a'mn Sivas Valiliği ve İlk Ermeni Olayları (1880- 1882), IQKültür Sanat Yayıncılık, İstanbul2008, s. 78-79.
ll Kuzucu, !smail Hakkı Paşa'nın Sivas Valiliği ve İlk Emıeni Olayları, s. 80.
126 MEVLÜT YÜKSEL
birlikte yine taşkınlık olaylarında önayak oldukları tespit edilen
35
kişi mahkemeye sevklerinin ardından tutuklanmışlardır. Daha sonra
bunların·'bağırmak ve camları kırmaktan başka büyük bir suçlarının olmadığı, herhangi bir cinayet fıiline karışmadıkları göz önüne alına
rak tutuksuz yargılanmalarına karar verilmiştir. Tutukluların serbest bırakıimalarırun sakıncalı olduğunu ileri süren Hakkı Paşa ile Bab-ı Ali ve Adiiye Nezireti arasında yapılan uzun yazışmalardan sonra
alınan karar gereğince 15 kişinin tutukluluk halinin devamına karar verilmiştir. Diğer taraftan ölü bulunan tüccar İskender'in ise iki Çer- kez arkadaşı tarafından öldürüldüğü belirlenmiş ve katiller b\]lunarak
tutuklanmıştır. Böylece cinayetin herhangi bir siyasi veya etnik ne- denden işlenınediği ispatlanarak olayın perde arkası aydınlatılrruştır.12
Olayların bu şekilde yatıştırılmasından sonra Sivas vilayetincieki Ermeni faaliyetleri daha farklı bir eksende yeniden başlamıştır. Vila- yet dahilindeki Ermeni ihtila.lcileri, yapılan yargılamalar sonucunda
25
Ermeni'nin suçsuz yere tutuklandığı, bunların arasında önde gelen ruhani liderlerinin de olduğu, bu yüzden vilayette asayişin bozulduğuiddiasıyla Bab-ı Ali'ye şikayet dilekçeleri göndermişlerdir. Dahiliye Nezireti'nden Sivas valiliğine gönderilen bir yazı ile bu iddialara ce- vap verilmesi istenmesi üzerine ise Hakkı Paşa, tutuklananların 15
kişi olduğu, bunlar arasında din adamının bulunmadığı ve ileri sürü- len iddiaların asılsız olduğu hususlarını içeren bir cevap göndermiştir.
Bu mesele hakkında Hükümete bir şikayet dilekçesi de İstanbul'da ikamet eden Sivaslı 10 Ermeni tarafından gönderilmiş, vilayette Er- menilerin huzur ve güvenliğinin kalmadığı vurgusu yapılarak 40 gün içerisinde Ermenilere yönelik 6 cinayet, 30 yaralanma ve 168 gasp
vakasının meydana geldiği iddiasında bulunulmuştur. Hakkı Paşa,
bununla ilgili kendisinden istenen cevapta ise Sivas'ın vilayetinin çok
geniş bir coğrafyaya sahip olduğunu, içerisinde çeşitli din ve ırklara
mensup insanların yaşadığını ve bu yüzden bu gibi vakaların zaman zaman yaşanabildiğini belirterek bu olaylardan Müslüman ahalinin de
aynı oranda etkilendiğini bildirmiştir. 13
12 Kuzucu, "Sivas'ta Ermeni Harekerleri ve Yerel Yônetimin Uygulamaları", s. 521- 522; Kuzucu, !smail Haklıı PnJa'mn Sivas Valiliği ve İlk Ermeni O/aylan, s. 82, 84, 86-87.
13 Kurucu, İsmail Hak/u Pa1a'nın Sivas Valiliği ve lik Ermeni O/aylan, s. 84-85; Ku- zucu, "Sivas'ta Ermeni Harekerleri ve Yerel Yônetimin Uygulamaları", s. 522.
SİVAS ViLAYETi İLE ÇEVRESİNDEI<İ ERMENi OLAYLARı VE 127 OSMANU DEVLETiTARAFINDAN AllNANTEDBİRLER (1892-1896) Sivas'taki Ermeniler, bu türden iddialar içeren şikayet dilekçele- rini Bab-ı Ali'den başka yabancı devlet temsilcilllderine ve kendileri- ni destekleyen yabancı basın organlarına da göndermişlerdir. Bunun
yanında yaptıkları bu şik.ayetlerle ilgili olarak da vilayet içerisinde propaganda yaparak ilgili yerlere gönderdilderi dilekçelerin büyük·
?'ankılar uyandırdığı şilclyete konu görevlilerin aziedileceği şeklinde spekülasyonlar çıkarmışlardır.ı4
Esasında tüm bu şik.ayetler, Sivas Ermeni Piskoposu Bedros
öncülüğünde yürütülen büyük bir. propaganda faaliyeti kapsamında
olup, tamamen Haklcı Paşa'yı yıpratmaya yönelik bir karalama kam-
panyası niteliği taşımıştır.15 Bu kampanya dahilinde Ermeni ruhani liderleri ile halk tarafından yazılan ve valiye yönelik suçlayıcı iddialar içeren dilekçeler bir müddet sonra İstanbul Ermeni Patriği Nerses vasıtasıyla İngiliz Büyükelçiliğine gönderilmiştir. Dilekçelerin ortak
teması vali paşanın Müslümanları Ermeniler aleyhine lcışkırttığı, hü- kümet konağı baskınında piskopost),Il dalılinin bulunmadığı aksine bu·
olayın valinin Ermenileri tahrik edici uygulamalarından dolayı mey- dana geldiğini, göreve başladığı günden beri ihmalkar davrandığı ve bu sebeplerden dolayı derhal görevden alınması gerektiği noktasında birleşmiştir. Ayrıca yine şikayet dilekçelerinde Ermeniler, valinin bu faaliyetlerinde İskan-ı Muhacirin Komisyonu'nun başkanı, Mehmet Ali Bey ile işbirliği yaptığını ileri sürerek en kısa zamanda onun da aziedilmesi gerektiğini belirtmişlerdir.ı6 Sivas Ermenileri tarafından
14 Gürsoy Şahin, Osmanlı Devleti'1ıin Son Dönemlerinde Sivas ve Su;ehri Bölgelerinde Ermeni Faaliyetleri, IQKültür ve Sanat Yayıncılık, İstanbul 2007, s. 98.
15 Ermeniler bi.r takım kültürel etkinlikleri de propaganda malzemesi haline dönüş
türmüşlerdir. Bazı Anadolu şehirlerinde eğitin'te yardım toplamak bahanesiyle tiyatrolar düzenleyip, sahnede Osmanlı Devleti ve hükümet aleyhine sözler sarf
etmişlerdir. Ermeni komitecileri, Sivas vilayetinde de bu türden bir faaliyette bu- lunmak istemişler fakat Halclu Paşa buna müsaade etmemiştir. Bununla birlikte Ermeni dini liderleri tarafından Sivas'ın bazı köylerinde Ermeni nüfusunun sayı
mı yapılmak istenmiş, Hakkı Paşa Bab-ı· Ali'nin desteği ile onların bu girişimine de engel olmuş ve sorumluları tutuklatmıştır. Bkz. Kuzucu, "Sivas'ta Ermeni Ha- reketleri ve Yerd Yonetimin Uygulamaları", s. 522; Kuzucu, İsmail Hakl<ı Paşa'nın Sivas Valiliği ve İlk Ermeni Olayları, s. 86.
16 Ermenilerin bu iddialarının arkasındaki asıl gerçek, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'ndan sonra Anadolu'ya gelen Kafkasyalı muhacirlerin sözde Ermeni to-
prağı olduğunu iddia ettikleri Sivas'a yerleştirilmesinden duyduldarı rahatsızlıktır.
Ermenilerin bu düşüncesi kısa süre önce Osmanlılardan kopan· Bulgarlarınkine
benzemektedir. Kırım-Savaşı'ndan sonra Kafkaslardan Rumeli'ye göçen Çerkesler,
128 MEVLÜTYÜKSEL
yapılan şikayetlerin İstanbul'daki komiteeller tarafından desteklenme- si ve bu yolla yapılan baskılar sonucunda İngiltere Büyükelçisi Lord Dufferin,.duruma müdahil olarak Sivas vilayetinde Ermenilere karşı haksızlıklar yapan idari kadronun bir llstesini çıkardı. Bu listenin ba-
şında Hakkı Paşa, ikinci sırada ise Mehmet Ali Bey yer almıştır. Duf- ferin, 22 Ağustos 1881'de Sadrazam Said Paşa ile görüşerek listedeki kadronun aziedilmesini istemiştir. Ardından Harkiye Nazırı Asım Paşa'ya bir nota vererek Sivas olaylarında asıl suçlunun vali olduğunu,
olay sonrasındaki yargılamaların Berlin Andaşması'nın "Ermenilerin adil ve tarafsız yargılanması" hükmüne aykırılık teşkil ettiğini belirt- miştir. İngiliz büyükelçinin bu haskılarına dayanamayan Bab-ı
Ali,
10 Ocak 1882'de vali Hakkı Paşa'yı görevden almıştırYHakkı Paşa'nın görevden aziedilmesinden sonraki süreçte bir- kaç küçük hadisenin dışında büyük bir olay meydana gelmemiş, bir durgunluk dönemi yaşanmıştır. Bu durgunluk uzun sürmemiş, 1890
yılından itibaren Ermeniler, Sivas vilayetindeki zararlı faaliyetlerini yeniden arttırmaya başlamışlardır.
Ermeni komitelerinin Sivas vilayetindek.i zararlı eylem ve terör
faaliyetlerirıi durdurmaya yönelik bu dönemde hükümet tarafından
bir takım idari tedbirler içeren çalımalar da yapılmıştır. Bu çalışma
lardan en önemlisi Abdullah Selim isminde bir memurun, 1893-1894
yıllarında Sivas ve çevresinde artan Ermeni faaliyetlerine karşı alına
cak yeni tedbirleri belirlemek ve bir rapor' hazırlamak üzere bölgeye gönderilmesi olmuştur. Abdullah Selim bilhassa Sivas ve çevresinde incelemelerde bulunmuş, bunun sonucunda bir rapor hazırlayarak
hükümete sunmuştur. Dönemin şartlarına nispeten Ermeni olaylan- na karşı alınacak askeri, idari ve hukuki tedbirler konusunda oldukça önemli hususlar içeren 1894 tarihli rapor şu şekildedir:
Osmanlı Devleti tarafından buraya iski\n edilmek is tenince Bulg:ırlar, Müslüman- Türk nüfusunun artmasından endişe ederek bu. uygulamaya karşı çıkmışlardır. Siv- as Ermenileri de tıpkı Bulgarlar gibi kendi yaşadıkları yerlere Çerkeslerin iski\nını istemediklerinden bu işin yürütücüsü olan Mehmet Ali Paşa'yı Ermenilere karşı haksız uygulamalarda bulundugunu iddia ettikleri Hakkı Paşa'ya Öestek vermekle suçlamışlar ve görevden alınmasını istcmişlerdir. Kuzucu, İsmail Hakll.ı Pa1a'nın
Sivas Valiliği ve İlk Ermeni Olayları, s. 98-99; Şimşir, "Tarihte Ermeni Terörü ve Sivas Vili\yeti", s. 91.
17 Kuzu cu, İsmail Ha/da Pa1a'nm Sivas Valiligi ve lik Ermeni Olayları, s. 101.
SİVAS viLAYETi: İLE ÇEVRESiNDEKi ERMENi OLAYLAR! VE 129 OSMANU DEVLETiTARAFINDAN ALINAN TEDBİRLER (1892-1896)
"1. Sivas, Van, Erzurum ve Bitlis vilayetlerinde jandarma teşkila
tının kurulması, zaptiye ve polislerin sayılarının artırılması. Ayrıca Er- meni/erin teşkilat ve cemiyetlerinin bulunduğu yerlerde Ermenilerden de polis istihdam edilmesi.
2. Üç ayda bir kere değiştiri/erek görevlendirilen redif za~ıt/arının iriaresinde ve muhafazasında bulunan ihtiyat askerlerinin yerine aynı
nispette muvazzaf asker bulundurulması.
3. Sivas vilayetindeki birçok nahiyede bulunan geçici memurların kendi şahısları için çalıştıkları görüldüğünden, daha önce vilayete yazıp sonra iradesi alınan teşkilatın uygulanması.
4. Her nüfustan alınması pliınlanan 6jar kuruşluk cezai verginin affedilmesi, bu vergiye ait tüm borçlarının da silinmesi ve padişahın bu konuda irade çıkarması.
5. Adliyede vazife/i memur/ara uygulanan ve faydası aşikar olan ye- min ettiri/me usulünün bütün mülki ff!.emurlara uygulanması.
6. Kızılbaşların Temayü/leri ve hissiyatları dolayısıyla fes at erba-
bının zararlı işlerine yardım ettiğinden, şimdiki ve gelecekte akidelerini
ıslah amacıyla toplu bulundukları yerlerde mescitler ve mektepler tesis et- mek ve om/ara gönderilecek memurların mümkün mertebe dinine bağlı olanlardan seçilmesine dikkat edilmesi.
7. Bu vilayete has olan örtülü ödeneğin, hiç olmasa geçici olarak ar- tırılması ... ,,ıs
Görüldüğü üzere Abdullah Selim Bey'in hazırladığı rapor, son derece önemli maddeler içermiştir. Fakat bu maddeler kapsamında alınan önlemler dahi Ermeni komitelerini~ faaliyetlerine engel ola-
mamış vilayet dahilinde yeni isyanlar vuku bulmuştur.
Sivas vilayetincieki
t~şicilatlanmalarını tamamlayaı:ı
Ermeni ko- miteleri 1895'te yeniden harekete geçerek en kanlı eylemlerinden bi- risi olan ve tarihte "Sivas vakası" olarak bilinen ayaklanmayı organizeetmişlerdir. Dönemin valisi Halü Paşa tarafından hazırlanarak Sada- ret'e sunulan bir raporda belirtüdiğine göre isyan öncesinde Ermeni
18 Hüseyin Bulut-Nurettin Birol, "XIX. Yüzyılın Sonlarında Sivas Vilayetinde Er- mcnilerin Faaliyetleri ve Alınması Düşünülen Tedbirler ve Mehmet Ali Bin Ab- dullah Selim'in Layihası", Erzincan Eğitim Fakiiliesi Dergisi, Cilt 8, Sayı 1, Yıl 2006,s. 9.
130 ''MEVLÜTYOKSEL
ahaliden bir kısmı, vilayet merkezindeki Taş Han ile çarşının muhtelif yerlerinde bulunan dükkaniarındaki kıymetli ticari mallarını önceden gizlice ~vlerine götürmüşlerdir. Ermenilerin, 11 Kasım 1895'te geri- ye kalan kıyınetsiz mallarını sokaklara atmaya başlarnamalarıyla fitili
ateşlenen isyan, ko mitecUerden birinin "ne duruyorsunuz ne olacak.sa ol- sun" şeklindeki çağrısıyla başlamıştır. Önceden hazırlıklı olan ve hatta birkaçının üzerinde Çerkez ve Kürt kıyafeti olduğu dahi kaydedilenı9 Ermeni asileri, bu çağrı ile birlikte derhal harekete geçerek silahlarla İslam ahali üzerine saldırıya geçmişlerdir. Müslümanların da karşılık vermesiyle daha da şiddetlenen olaylara Fırka Kumandarılığına bağ
lı birlikler, vilayet polisi, zaptiye ve jandarma müfrezeleri tarafindan müdahale edilmiş bununla birlikte Müslüman halkın teskinine çalı
şılmış böylelikle olaylar kıza zamanda bastırılınıştır.20
Esasında ~?u ayaldanmarun çıkacağı vilayetteki askeri ve idari makamlarca önceden anlaşılmış, buna karşı bir dizi tedbirler alınmış
tır.12 Kasım 1895'te Sivas'taki 16. Fırka Kumandanı Ferik Mehmet Hulusi Bey'den Sadaret Makamına gönderilen bir raporda da bu durumun belirtildiği görülmüştür. Olaylarla ilgili biraz daha detaya rastlanan sÖz konusu raporda, uzun süreden beri hareketli hallerinden
dolayı diklcat çeken Sivas'taki Ermenileri girişebilecekleri eylemiere
karşı teyaldcuzda bulunulduğu ve vilayet merkezinin hemen her tara-
fında
müteaddit defalar devriyelergezdirildiği belirtilmiştir.
21Olayın
anlatıldığı raporun devamında ise benzeri hadiselerin yaşanmaması ve Ermeniler ile Müslümanlar arasında herhangi bir çatışma zuhur etmemesi amacıyla devriye birlikleri tertip edilerek sokak başlarına yerleştirlldiği ve çarşı merkezindeki mevcut asker sayısının 500'e yük-
seirildiği malumatı verilmiştir. Raporda ayrıca olaylar esnasında mey- dana gelen yağma hadisesinin de valilik tarafindan çözüleceği, yağma
lanan
malların
bulunarak sahiplerine iadeedileceği kaydedilmiştir.
22Alınan bu tedbirlere rağmen isyancılar, 13 Kasım Perşembe günü yeniden harekete geçerek vilayet merkezindeki Müslüman-Ttirk aha-
19 Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA), Hariciye Neztireti, Siyasi Kısmı {HR. SYS.)
Dos. 2811, Belge No. 1-6. ·
20 BOA, HR. SYS, 2790/41.
21 Başbakanlık Osmanlı Arşivi: (BOA), Yıldız PerakendeArjiviAskeri Maruzat Evra-
kı (Y. PRK. ASK), Dos. 108, Belge No. 37.
22 BOA, Y. PRK. ASK,lOS/37.
SİVAS VİLAYETİ İLE ÇEVRESiNDEKi ERMENi OLAYLARI VE 131 OSMANU DEVLETİTARAFlNDAN ADNANTEDBİRLER (1892-1896)
liyi hedef alan yeni bir isyan başlatmışlardır. Zaten teyakkuzda olan
jandarmanın müdahalesi ile kısa zamanda bastırılan bu isyan da dahil olmak üzere 11 ve 13 Kasım'da meydana gelen Sivas'taki olaylarda İslam ahaliden 5 kişi ölmüş, 17 kişi yaralanmıştır. Dökülen kanların müsebbibi olan Ermenilerden ise 438 kişi ölmüş, 88 kişi yaralanmış-
• tır.23 Ayrıca Sivas vakası esnasında askeri birliklerin engelleine ve mü- dahalelerine rağmen hem Müslümanlara hem de Ermenilere ait çok sayıda dükkan da yağma edilmiştir.24 Burada şunu da özellikle vur- gulamak gerekir ki; Sivas vilayet merkezinde meydana gelen bu olay- lara karşı vilayet malcamı tarafından alınan askeri ve idari tedbirler sayesinde çıkan arbede yalnızca çarşı iterisinde kalmış, civar mahaller Ermeni taarruzlarından korunmuştur.
Bu olaylar sonrasında Sivas merkezine bağlı bazı yerlerde vali- lik malcamı tarafından bir talcım yeni tedbirler alınmıştır. Bunlar 24
23 Hüseyin Nazım Paşa, Ermerıi Olayları Tarihi, I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Ge~
nel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire 'Başkanlığı Yayınları, Ankara 1998, s, 118,. Hüseyin Nazım Paşa, adı geçen bu çalışmasının bir başka yerinde ise sadece l l Kasım'daki olaylarda İslam ahaliden 5 kişinin öldürüldüğünü 13 Kasım'da kaç ki- şinin kadedildiğine dair henüz bir bilgi olmadığını kaydetmiştir. (Bkz aynı eser s.
109).
24 BOA, Y. PRK. ASI(, 108/37. Sivas'ta meydana gelen bu olayların yatışmasından sonra bölgede bulunan Fransız Konsolosu, valilik nezdinde olaylara halekında bir görüş bildirmek suretiyle olaya müdahale etmiştir. Sivas Valisi Halil Rıfat Bey'in 24 Kasım 1895'te merkeze gönderdiği bir tezkerede bu konuyla ilgili şunları kay- detmiştir: "Şu aralık Fransız Konsolosu, birinci defa ve hatta dünl<Ü gün dahi hükümet dairesine geldi. Karışıklıldara Ermeni ihtilali mürettiplerinin bir kaç seneden beri İslam ahali aleyhine gerçeldeştirdilderi fenalık ve cinayetierin sebe- biyet verdiğini gasp ve yağma olaylarının ise bu karışıklıkların doğal bir sonucu olduğunu hatta merhum Fransa Cumhurbaşkanı Mösyö Carnot'un bir İtalyan tarafindan öldürülmesi- üzerine Fransa'daki pek.ıçok İtalyan'ın emval ve eşyasının Fransızlar tarafindan yağma edildiğini ifade etmiştir·. Konsolos devamla; bu olay- ların hatıra getirilmesi son~çunda Osmanlı ülkesinin bazı taraflarındaki Ermeni- lerin kendilerini ispat amacıyla giriştikleri hareketleri sonucunda maruz kaldıkları hafıf hasar ve zararlııra hayret etmemek gerektiğini belirtmiştir. Konsolos ayrıca devam eden ahval· halekında sağduyulu ve i nsailıca fıkirlerini beyanla Ermenileri n ihtilal fıkirlerinde bu kadar ileri' varmalarında ve kendi fedailerini İslam ahaliye
karşı durabilecek bir kuwete malil< bulundukları şeklindeki yanlış inançlarında
en başta İngiltere'nin yardımlarının etkili olduğunu gizli bir surette ifade ettiği
ni arz ederim." Bkz. Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1895-1896}, Cilt II,
Başbal<anlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2008, s. 33 (Belge No: 15).
25 Anadolu Viifiyat-ı Şahanesinde/d İğti{fi{fit-ı Mündefi'aya Mıltea!lik Zabıt Ceridesi- dir, s .. 54, BOA, Y. EE, 712.
132 MEVLÜT YÜKSEL
Ekim 1895'te Sivas Valisi Halil Paşa tarafından Hükümet merkezine gönderilen bir raporda da açıkça belirtilmiştir. Söz konusu raporda Sivas vilayeti dahilinde yeterli sayıda zabıta kuvveti bulunmadığı için ahalisi Ermeni olan, isimleri ve bulunduldarı mevkiler malum dokuz kazada SO'şer neferlik ihtiyat kuvvetinin silahaltına alınması için izin talebinde bulunulmuştur. Halil Paşa, yazısının devamında ise bu ta- rihlerde 400 mevcudu bir Ermeni çetesinin Erzurum vilayetincieki eylemlerinden bahisle yeterli miktardaki ihtiyat efradının önemine vurgu yapmıştır. Vali paşa, buradan da hareketle Sivas'ın merkezine
bağlı kazalardakiler de dahil olmak üzere Amasya, Tokat ve Karahisar
sancaldarı merkezindeki ihtiyat neferlerinin vilayet merkezi ve Erme- nilerin isyan hazırlığında oldukları diğer bir kısım mahallere gönde- rilmesi talebinde bulunmuştur.26
Yine Halil P~şa tarafından 30 Ekim 1895'te merkeze gönderilen bir başka raporda ise Gürün kazasındaki bir !asım Ermenilerin isyan ve terör eylemlerinde bulunmak üzere büyük bir hazırlık içerisinde
olduklarının tespit edildiğinden bahisle buraya 50 neferlik bir askeri kuvvetin gönderilmesi talep edilmiştir.27 Diğer taraftan bu anlamdaki tedbir taleplerinin çok farklı makamlardan yazıldığı da olmuştur. Me- sela 31 Ekim 1895'te IV. Ordu Kumandanlığı vasıtasıyla Sivas vilaye- tine ulaştırılan bir telgrafta; Ermeni eşkıyasırun Sivas'abağlı Darende ve Gürün kazalar/8 ile buralara tabi bazı l~öyleri basacağının haber
alındığından bahisle mezkfır köylerde teyakkuzda olunması, herhangi bir karışıklığa sebep olabilecek hareketlerden kaçınılması ve gerekli
26 BOA, Yıldız Sarayı ArJivi Mıltmevvi Maruzat Evrlikı (Y. MTV), Dos. 130, Belge No. 75.
27 BOA, Y. MTV, 130/122; Osmanlı Belgeleriııde Ermeni İsymıları (1878-1895), Cilt I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkan
lığı Yayınları, Ankara 2008, s. 200 (Belge No. 42).
28 Ermeni çeteleri nin· bölgedeki faaliyetlerini arttırıp İslam köylerine baskınlar dü- zenledikleri esnada Malatya sancağına bağlı Akçadağ kazası Kürtlerinin yol üze- rindeki Darende ve Gürün kazalarma rnarruz ettikleri haber alınmıştır. Bunun üzerine Sivas'rnn 1cifi mikrnrd:ı kuwet gönderilmiş, mahalli hükümete de bir teb- ligat gönderilecek Kürtlerin Gürün'e girmelerine engel olunması iÇin gereken her şeyin yapılması emredilrniştir. Fakat Ermenilerin her rnrafta ayaklanmaları buna engel olmuş ve Kürtlere karşı alınan önlemler etkili sonuçlar vermemiştir. Bkz.
Anadolu Viiiıyiit-ı Şahanesindek.i İğtiJiillit-ı Mılııdeji'nya Mıileallik Zabıt Ceridesi- dir, s. 55-56, BOA, Y. EE, 7/2.
SİVAS VİLAYETİ İLE ÇEVRESiNDEKi ERMENi OLAYLARI VE 133 OSMANU DEVLETiTARAFINDAN ALINANTEDBİRLER(l892-1896)
tedbirlerin alınması istenmiştir.29 Fakat alınan tüm bu önlemler ve
yapılan uyarılar yeterli olamamış, Ermeni komitecileri bu tarihlerde Gürün'de büyük bir ayaklanma başlatmışlardır. Ermeni isyanlarını araştırmak üzere kurulan tahkikat heyetlerinin raporlarından anlaşıl
dığına göre bu olay, Gürün'de meskun birkaç yüz komitecinin isyan .
l>ayrağı açarak hapishanedeki tutuklu olan bir Ermeni komiteciyi zorla almak istemeleriyle başlamıştır. Kasaba merkezine yürüyen ve hükümet dairesini abluka altına alan Ermenilerin, silah ve slogan- lar atmaları, Müslüman ahalinin galeyana gelmesine sebep olmuş ve olaylar kısa zamanda büyük şiddet kazanmıştır.30 Vilayet makamı ve yetkililerce alınan tedbirler sonucunda Gürün'deki bu ayaklanma daha da genişlemeden yatıştı.rılmıştır.
Gürün'deki hadisenin ardından, Kasım ayı başlarında vilayet merkezine bağlı mülhakattaki Ermeniler de isyanlar başlatarak terör eylemlerine girişmişlerdir. 7 Kasım 1895'te Sivas vilayetinden gönde- rilen bir yazıda belirtilcliğine göre "\j!ayet merkezine bağlı Mancılık/
Mancilo köyü Ermenilerinden müteşekkil çeteler Gürün kazasına · bağlı Harnal İslam köyüne hücumla ve hayvanlarını gasp ettikten sonra köy ahalisini de kuşatma altında almışlardır. Ermeni çeteleri Mancılık ve Acıpınar köylerinin İslam ahalisine de tecavüz ve taar- ruzlarda bulunmuşlardır. Yine yukarıda bahsedilen yazıda Hafik ka-
zasına bağlı Tuzhisar köyü Ermeni Papazı Asador'un oğluyla birlikte
silahlandırdığı 20 mevcutlu bir çete kurduğu ve bunların civardaki beş
köye taarruz ettiği31 kaydedilmiştir. Yazıda ayrıca alınacak tedbirler kapsammda Ermeni eşkıyalarına karşı, toplam yedi köye 20'şer nefer- lik birer redif kuvvetinin gönderilmesi talep edilmiş, bu hususla ilgili olarak Sivas Fırka Kumandanlığının ilgili y.azısının da ekte sunulduğu
bliile rt mıştır. , , 3 2 ·
Sivas vilayet merkezi~e bağlı yerlerdeki Ermeni isyanları 1895
29 BOA, Y. PRK.ASK, 107/76.
30 Anadolu Vilôydt-ı Şahan~siııd~ki lğtiJÖJaf-ı Miiııdefi'aya Mıiteallik Zabıt Cerideıi
dir, s. 53-54, BOA, Y. EE, 7/2.
31 Bu olayın civardaki İslam köylerine ve hatta Malarya sancağına tabi Akçadağ ka- zası Kürtlerine aks etmesi üzerine bunlar Sivas hudurluna yönelik taarruzlarda bulunmuşlardır. Anadolu Vildytit-ı Şahanesindeki İğti!ô!til-ı Mıiııdefı'aya Mıitea/lik Zabıt Ceridesidir, s. 54-55, BOA, Y. EE, 712.
32 BOA, Y. MTV, 130/75.
134 MEVLÜT YÜKSEL
yılı sonlarına doğru iyice artmaya başlamıştır. Buna paralel olarak Hü- kümet de isyanlara karşı mahalli idareciler vasıtasıyla gerekli idari ve askeri tedbirleri almaya devam etmiştir. Bu tarihlerde meydana gelen
olayların başında Hafik kazasında faaliyet gösteren çetelerin gerçek-
leştirdikleri eylemler gelmektedir. 3 Aralık 1895'te IV. Ordu Kuman-
danlığindan Sadaret'e gönderilen bir şifrede Hafik kazasındaki Sakar
Dağı ve civarında konuşlanaralc eşiayalık yapan Gürcü layafetli ve martini tüfekli çok sayıda Ermeni'nin bulunduğu bunların Tokat ve Karahisar'abağlı Karadere ve İskefır33 nahiyeleri ahalisinden 14 Müs- lüman yolcuyu karlettikleri bildirilmiştir. Yine aynı şifrede bu çeteye
karşı hükümet tarafından alınan tedbirden de bahisle bölgedeki Er- meni eşkıyasırun etkisiz hale getirilmesi amacıyla askeri bir operasyon
başlatıldığı ve bunların derhal yakalanarak gerelcli kanuni işlemlerin
yapılacağı belirt.il_miştir. 34
Sivas vilayetincieki en kanlı eylemler Daniel adlı Ermeni'nin li-
derliğindeki çeteler tarafından gerçekleştirilmiştir. Osmanlı belgele- rinden elde edilen bilgiler doğrultusunda; İbrahim isimli bir Müslü-
man'ın öldürülmesi, Karahisar kazası eski Müdde-i Umumi Müdürü Necip Efendi'nin kadedilmesi, Musul Mektupçusu Ramiz Efendi'nin ailesiyle birlikte öldürülmesi, bunlar yanındaki zapti;re memuru Ab- dullah Çavuş'un şehit edilmesi, Tuzhisar Memlaha 5 kolcusu Ömer
Ağa'nın gasp edilerek öldürülmesi, Hafik, I~oçkiri ve Divriği'de Müs- lümanlara yönelik işkence ve katliamlar yapılması, mallarının gasp edilmesi Daniel'in vilayet merkezine yakın mahallerde gerçekleştirdi
ği katliamlardan bazılarıdır. Yine Hafılc kazasındaki Sakar Dağı'nda
14'ü erkek, 2'si kadın olmak üzere toplam 16 Müslüman'ın burunla-
rın, kulalclarının, ellerinin, ayalclarının ve daha başka azalarının ke- silerek işkencelerle öldürülmeleri de Daniel36 komutasındaki çeteler
33 Bugün Tokat iline bağlı olan Reşadiye ilçesidir.
34 BOA,HR. SYS, 2811/2-7.
35 Tuz ocağı, tuz çıkanlan yer Bkz. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-TürkçeAnsiklopedik Lıigat, Aydın Kitabevi, Ankara 2004, s. 610.
36 Osmanlı Hükümeti tarafindan yapılan bir tahkikat sonucunda Sivas viliiyeti ve fevresindeki mahallerde katliamlar gerçekleştiren Ermeni çete ~deri Daniel'in Ingilizlerden destek aldığı anla~ılmıştır. Hatta dağ çetelerini dahi Ingiliz usulüne uygun olarak oluşturduğu· ve bunun müessisinin de büyük bir İngiliz zat olduğu kaydedilmiştir. Bkz. Anadolu Viiayat-r Şahanesind~ki İğtifdJtif-ı Mündefi'aya Müte- al/ik Zahıt Ceridesidir, s. 53, BOA, Y. EE, 7/2.
SİVAS viLAYETi İLE ÇEVRESiNDEKi ERMENi OLAYlARI VE 135 OSMANU DEVLETiTARAFINDAN ALINANTEDBİRLER (1892-1896)
tarafından gerçekleştirilmiştir.37
17
Arahk
1895'te Sivas Vilayeti Polis Komiserliği'nden yazılan bir telgrafta Daniel'in Hafık ve civarındaid birçok olayda da parmağının olduğundan terör faaliyetlerinden ve ona karşı alınan tedbirlerden
bahsedilmiştir. Telgrafta, Daniel'in Hafık'in Kemer köyünden olup
• telgraf çavuşluğu ve Ezbide/8 nahiyesi müdürlüğü yapan Esat Ağa ile iki zaptiyeyi ve bir Ermeni'yi katietmek suçlarından gıyaben idam ce-
zasına çarptırıldığı, ünlü çeteciyi yakalamak için de Koçkiri kaymaka- mı ile beraberindeki askeri birliklerin görevlendirildiği kaydedilmiştir.
Telgrafın devamında da yapılan takibat sonucunda Suşehri ile Koyui- hisar arasındaki Karahayır adı verilen bir mevkide çıkan müsademe sonucunda Daniel ve yanındaki altı Ermeni eşiayasının öldürüldüpi, geri kalan dört kişinin ise tutuklanarak hapsedildiği belirtilmiştir. 3
Burada bir gerçeğin altını çizmek de gerekir ki Ermeni komite- eller, Daruel'den bağımsız olarak yaşadıkları kendi yaşadıkları yerlerdy de bir araya gelerek katliam ve terör eylemleri de gerçekleştirmiş-.
ı
er d. M ır. ese a ın·
ıvrıgı azasına ·~· k b ag ~ıı p· ıngan 40z
ımara 41 ve I< esme 42 köylerindeki Ermenilerin Eğin ve Arapkir'deki Ermeni komiteellerle muhabere ve ittifak ederek İslam ahaliden birçok kişiyi öldürdülderi ve mallarını gasp ettiideri bilinmektedir.43 Sivas Vilayeti Polis Başkomiserliği tarafından hazırlanarak hükümete sunulan 15 Kasım 1895 tarihli bir raporda Sivas'da meydana gelen Ermeni olaylarının bi- lançosu verilerek Ermenilerden 362'si erkek olmak üzere toplam 368 kişi öldüğü, 12 kişinin yaralandığı, İslam ahaliden ise kişinin öldüğü
bildirilmiştir. Bununla birlikte raporun devamında Divriği, Darende ve Gürün, kazaları ile vilayet merkezinde sonradan meydana gelen
"
37 Anadolu Viiayat-t Şahaneiirrdeki lğti}a!at-t Mıindefi'aya Mıiteallik Zabıt Ceridesi- dir, s. 49-50, BOA, Y. EE, 712.
38 O dönemde Karahisar-ı Şarki'ye bağlı bir nahiyedir. Günümüzde Sivas'ın kuzey- doğusundaki Aluncılar ilçesidir.
39 Hüseyin Nazım Paşa, Ermeni Olaylan Tarihi, I, s. 133.
40 Pingen adı da verilen bu köy günümüzde Sivas'ın Divriği ilçesine bağlı Adatepe Köyü'dür.
41 Günümüzde Erzincan'ın İliç ilçesine bağlı olup Divriği sınırına en yakın konumdaki Altıntaş Köyü'dür.
42 Kesme Köyü günümüzde de Divriği ilçesine bağlıdır.
43 Anadolu Viiayat-t Şahanesindeki lğti}a}at-ı Mıindefi'aya Mıiteal/ik Zabıt Ceridesi- dir, s. 58, BOA, Y. EE, 712.
