E T M FAKÜLTES VE TEZS Z YÜKSEK L SANS PROGRAMLARINA KAYITLI Ö RETMEN ADAYLARININ DEMOKRAT K TUTUMLARININ DE ERLEND R LMES (F rat Üniversitesi Örne i)

(1)

PROGRAMLARINA KAYITLI Ö⁄RETMEN ADAYLARININ DEMOKRAT‹K TUTUMLARININ

DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹

(F›rat Üniversitesi Örne¤i)

Mehmet Nuri GÖMLEKS‹Z*

Ayﬂe Ülkü KAN**

Ö Özzeett

Demokrasi insan haklar›na sayg› göstermeyi, bireyin özgürlü¤ünü ve yönetime etkin biçimde kat›l›m›n› esas alan bir yaflam tarz› ve yönetim biçimi- dir. Demokrasinin geliflmesi bireylerde demokratik tutum ve davran›fllar›n›n ge- lifltirilmesiyle mümkündür. Bireylere demokratik tutum ve davran›fllar›n›n kazand›r›lmas›nda ö¤retmenlerin rolü ve önemi büyüktür. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda ö¤retmen yetifltiren kurumlarda ö¤renim gören ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutum ve davran›fllara sahip olacak biçimde yetifltirilmeleri önem kazanmaktad›r. Bu araflt›rman›n temel amac› E¤itim Fakültesi ile Fen-Matematik ve Sosyal alanlar Tezsiz Yüksek Lisans Programlar›nda ö¤renim gören ö¤retmen adayla- r›n›n demokratik tutumlar›n› belirlemektir. Araflt›rmada Gözütok (1995) taraf›n- dan Türkçe’ye uyarlanan “Demokratik Tutum Ölçe¤i” kullan›lm›flt›r. Araflt›rma ile ö¤rencilerin demokratik tutumlar› aras›nda, ö¤renim gördükleri bölümlere, cinsiyetlerine, anne-babalar›n›n e¤itim düzeylerine göre istatistiksel olarak anlaml› farkl›l›k bulunmufltur. Buna göre, tüm gruplarda k›z ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar› erkek ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar›ndan daha yüksek ç›km›flt›r. Anne-baban›n e¤itim düzeyi artt›kça bireylerin demokratik tutumlar› da olumlu yönde artmaktad›r. E¤itim fakültesi ö¤rencilerinin demokratik tutumlar› tezsiz yüksek lisans ö¤rencilerinin tutum puanlar›ndan daha yük- sek ç›km›flt›r. Benzer olarak, sosyal alanlardaki ö¤retmen adaylar›n›n fen ve matematik alanlar›ndaki ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutumlar›ndan daha yüksek oldu¤u belirlenmifltir. Ailenin gelir düzeyine göre gruplar›n demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› farkl›l›k bulunmam›flt›r.

A

Annaahhttaarr SSöözzccüükklleerr:: Ö¤retmen adaylar›, demokrasi, demokratik tutumlar, demokratik tutum ölçe¤i

G Giirriiﬂﬂ

Yirmibirinci yüzy›l›n bafllar›nda üzerinde en çok tart›fl›lan konular›n bafl›nda demokrasi, demokrasi e¤itimi ve buna ba¤l› olarak bireylere demokratik tutum ve davran›fllar›n kazand›r›lmas› gelmektedir. Toplumda demokrasi bilincinin istenilen

* Yrd. Doç. Dr.; F›rat Üniversitesi, E¤itim Fakültesi, E¤itim Bilimleri Bölümü

** F›rat Üniversitesi, E¤itim Fakültesi, E¤itim Bilimleri Bölümü

(2)

düzeyde benimsenmesi, bu bilincin bir yaflam biçimine dönüfltürülmesi ve sonuçta bireylere demokratik tutum ve davran›fllar›n kazand›r›lmas›, hür, insan haklar›na sayg› gösteren, onu koruyan ve gelifltiren bir toplumsal yap›n›n oluflmas›n› sa¤layacakt›r (Duman, 2004, 96). Böyle bir toplumsal yap›da demokrasi, bir hayat görüflü ve sosyal bir anlay›fl haline gelecektir. Oluflturulacak bu anlay›fl birli¤i, herkesin uymas›

gereken ortak sosyal davran›fl kurallar›n› belirleyecek, toplumu oluflturan kesimlerin ortak davran›fllarla hareket etmesini ve toplumsal uzlaflmay› sa¤layacakt›r.

Geliflmifl bat›l› toplumlar uluslar aras› düzeyde kabul edilmifl insan haklar› ve özgürlükler çerçevesinde yaflarlar. Bunlar temel olarak e¤itim ile ilgili hak ve özgür- lükleri içermektedir. Bu durum demokratik özgürlüklere sayg›l› bir kültürün kuflak- tan kufla¤a aktar›lmas›n›n tek yoludur (Brown, 2001, 171-172).

Toplumun daha demokratik hale gelerek, demokratik ölçütlere uygun siyasal bir düzenin oluﬂmas› ve insanlar›n kiﬂilik olarak demokratik de¤er, tutum ve inançla- ra sahip olabilmeleri akl›n, duygunun ve bilimin uyum içerisinde olmalar›na ba¤l›d›r.

Demokratik yönetimin dayand›¤› bu ilkeler, tüm toplumsal kurumlar›n yan› s›ra e¤i- tim kurumlar› için de geçerlidir (Duman, 2004, 96). Okulun görevi bireyi sadece belir- li bir disiplin alan›n›n gerektirdi¤i bilgilerle donatmak de¤ildir. Bireyi ayn› zamanda ait oldu¤u sosyal yap› ile bütünleﬂtirme, ona bulundu¤u toplumun de¤erlerini kazan- d›rma ve bunlar› davran›ﬂ haline getirmeyi sa¤lama gibi görevleri de bulunmaktad›r.

Bütün bunlar ancak demokratik bir okul ortam›n›n oluﬂturulmas›yla gerçekleﬂtirilir.

Toplumsal ve ahlaki de¤erler ile davran›fllar e¤itim konular›n›n önemli bir yö- nünü oluflturmaya devam edecektir. ‹yi insan, iyi bir meslek adam› ve bilinçli bir vatandafl yetifltirmenin yolu insani ve toplumsal niteliklere sahip birey yetifltirmekle mümkündür (Aç›kal›n, 1995, 3). Ancak iyi vatandafl olmak sadece yasal bir statüye dayanmaz. O ayn› zamanda ait olma duygusunu da gerektirir. Vatandafll›k programlar›, yap›sal ve politik konular›n yan› s›ra, kimlik üzerinde odaklanarak, vatandafll›-

¤›n kültürel ve bireysel yönünü de öne ç›karmal›d›r. Okullar, ö¤rencileri bulundukla- r› toplumun bir parças› olarak hissetmelerini ve demokrasinin geliﬂimine kat›l›mlar›- n› sa¤layarak, ö¤rencilerin kimliklerini bulmalar›n› desteklemelidir (Osler, 2002, 69).

D

Deemmookkrraassii KKaavvrraamm››

Demokrasi kavram›n›n kökü Eski Yunan medeniyetine kadar uzan›r (Aytaç, 1998, 24). Eski Yunanda sadece asiller vatandafl kimli¤ine sahipti. Kad›nlar ve köleler vatandafl de¤ildi. Bu, bugünkü anlay›flta demokratik olarak kabul edilemez. Günü- müzde modern ça¤›n demokrasi anlay›fl› oldukça de¤iflmifltir (Ashley ve Barnes, 1999, 144). Modern demokrasi anlay›fl›nda, toplumdaki her bireyin bir di¤eri ile eflit haklara sahip oldu¤u, yönetime kat›ld›¤› ve katk›da bulundu¤u görüflü kabul edilmektedir.

Demokrasi için de¤iflik tan›mlamalar yap›lm›flt›r. Kongar’a (1983) göre demokrasi “mevcut yönetimle, ülke çözümleri hakk›nda ayn› düflüncede olmayanlar›n, bu düflüncelerini aç›klama ve yayma haklar›n›n bulundu¤u bir ço¤unluk yönetimidir”.

Bir baflka görüfle göre demokrasi, mutlaka ulafl›lmas› gereken ve kendili¤inden de-

¤erli bir amaçt›r ve tarih, matematik gibi okulda ö¤retilebilir; ö¤retmenler taraf›ndan e¤itimi ve ö¤retimi yap›labilir bir ﬂeydir. Gelece¤in toplumunun demokratik olmas›

bugün e¤itim yoluyla ne kadar çok say›da demokrat insan yetiﬂtirilece¤ine ba¤l›d›r (Özsoy, 2004, 153).

(3)

Demokrasiye iliflkin baz› baflka tan›mlamalar da bulunmaktad›r. Bunlar flöyle s›ralanabilir; Demokrasi, gerek insan iliflkilerinde gerekse toplumsal hayatta olmazsa olmaz bir davran›fl biçimidir. Demokratik tutum ve davran›fllar ancak bilimsel e¤itim sürecinde yap›larak ve yaflanarak gelifltirilebilir (E¤itimsen, 2005, 544). Demokrasi in- sano¤lunun ölümsüzlük aray›fl› kadar en eski aray›fllar›ndan biridir ve eflitlik arzusu- dur (Wheeler, 1971, 68). “Demokrasi özgürlü¤ün kurumsallaflmas›d›r” (Ya¤c›, 1998, 16). Gutman (1987), demokrasinin, bir toplumun kendisine ve insanlar›na verdi¤i de-

¤erin anlafl›labilece¤i en iyi yol oldu¤u için de¤erli oldu¤unu ifade etmektedir. De- mokrasi ile özgürlük aras›nda birebir ba¤lant› vard›r. ‹nsan›n temel hak ve özgürlük- leri demokrasinin esas›n› olufltururlar (Izgar ve Kesici, 2004, 91). Demokrasi bir yöne- tim biçimi olmas›n›n yan› s›ra, ayn› zamanda bir yaflam biçimidir. ‹nsan haklar› ve demokrasi bir kültürdür, bir anlay›fl ve kiflilik sorunudur (Yeflil, 2002, 32). Özetle demokrasi, eflitlik, hoflgörü, sorumluluk, haklara sayg› ve tarafs›zl›k gibi ortak özellikleri olan de¤erleri içermektedir (Büyükdüvenci, 1990, 588).

Sonuç olarak demokrasinin ancak tutum ve davran›fllar düzeyinde, günlük yaflamda uygulanarak ö¤renilebilecek ve benimsenebilecek bir siyasi rejim oldu¤u söylenebilir. Siyasal bir rejim olan demokrasinin ö¤renilmesi ve benimsenmesi, onun siyasi toplumsallaflma süreci içinde ele al›nmas›, örnek al›nacak demokratik davran›fl modelleri oluflturulmas›, hoflgörülü, insan haklar›na sayg›l› ve demokratik ortamda uygulanmas› ile mümkündür (San, 1985, 211). Nitekim Ertürk (1985) demokratik yaflay›fl›n ancak demokratik yaflay›fl yoluyla ö¤renilebilece¤ini ifade etmektedir.

D

Deemmookkrraattiikk TTuuttuummllaarr››nn KKaazzaanndd››rr››llmmaass››nnddaa ÖÖ¤¤rreettmmeenn YYeettiiﬂﬂttiirreenn EE¤¤iittiimmccii-- lleerriinn RRoollüü

Okulun bireylere demokratik de¤erleri, tutum ve davran›fllar› kazand›rmada- ki rolü nedir ve bunlar nas›l kazand›r›lacakt›r. Demokratik tutum ve davran›fllar›n bireylere ö¤retilmesi ve benimsetilmesi günümüz dünyas›n›n öncelikli sorun alanlar›n- dan biri haline gelmifltir. Bu demokratikleflme süreci içinde bulunan ülkemiz için ay- r› bir öneme sahiptir. Bireylere demokratik tutum ve davran›fllar› kazand›ran sosyal kurumlardan biri olan ailenin ço¤u zaman otoriter tutumlar› yans›tt›¤› göz önünde bulunduruldu¤unda, okullar›n üzerine düflen görev ve sorumluluklar›n daha çok art- t›¤›n› belirtmek mümkündür. De¤iflen de¤erler sistemi içinde, okulun yap›s› ve iflle- yifl biçimi de de¤ifliyor. Buna ba¤l› olarak okuldan beklentiler de de¤iflim göstermek- tedir. “Demokrasinin genç kuflaklara ö¤retilmesi, benimsetilmesi ve gelifltirilmesi okulun görevleri aras›ndad›r (Do¤an, 2001, 94).

Okul ile ilgili her fley sürekli de¤iflmektedir. Ö¤renciler de¤ifliyor, ö¤rencilerin geldi¤i toplumun yap›s› de¤ifliyor, ders konular› de¤ifliyor, ö¤retmenler de¤ifliyor, okulun amaçlar› de¤ifliyor, okulun destek kaynaklar› de¤ifliyor (Richert, 1997, 73).

Toplumsal yap›da meydana gelen de¤iﬂmeler e¤itimde ilgi oda¤›n›n ö¤renmeye yö- nelmesini sa¤larken, demokratikleﬂme ve insan haklar› alan›nda meydana gelen de-

¤iflmeler de hem ö¤renmenin demokratikleflmesine hem de bireyin ilgi, yetenek ve tercihlerinde odaklanmas›na yol açm›flt›r. Bunun sonucunda alternatif e¤itim programlar› okul çeflitlili¤i ve ö¤renmede bireyselleflme artm›flt›r (Özden, 2000, 20). Gele- neksel okul yap›s› bu ihtiyaçlar› karfl›layabilecek yeterlikte de¤ildir. Okulun bu toplumsal ihtiyaçlar› karfl›layacak biçimde yap›land›r›lmas› gerekmektedir.

Geleneksel okul anlay›ﬂ› gerçek reformu engeller. Okulun bürokratik yap›s›

ö¤retmen ve ö¤rencilerin özgürlü¤ünü s›n›rlar. Ö¤retim programlar› ve derslerde iz-

(4)

lenecek yöntemler yukar›dan gönderilir; ayn›l›k ödüllendirilirken yenileflmenin önü kesilir (Bloom ve Herzog, 1994, 200). Oysa e¤itim, “de¤iflen durumlar›n gerektirdi¤i bilgi ve becerileri kiflisel çaba ile ö¤renebilme ve bunlar› yaflam›n özel durumlar›na uygulayabilme sanat›n›n kazan›lmas›” olarak kabul edilmektedir (Titiz, 2000). Okul bireylerin bu kazan›mlar› edinmesine katk›da bulunmal› ve bunu ifller hale getirme- lidir. Ö¤retmen yetifltiren kurumlarda ö¤renim gören ö¤retmen adaylar›n›n bu kaza- n›mlar› edinmeleri, onlar› gelece¤in demokratik tutum ve davran›fllar›n› kazanm›fl ve bunlar› ö¤rencilerine etkili bir biçimde kazand›ran birer ö¤retmeni yapacakt›r.

Ö¤retmen adaylar›n›n ö¤retmenlik mesle¤ine haz›rlanmalar›nda deneyimli ö¤retmenlerin alandaki uygulamalar› sürecinde oluflturduklar› bilgi, beceri ve dene- yimler en az kuramsal bilgi kadar öneme sahiptir (Gürflimflek, 1998, 26). Ö¤retim eleman›n›n ö¤renci ve s›n›f ortam›n›n niteli¤i baflar›y› önemli ölçüde etkilemektedir. S›- n›f ortam›n› oluflturan ö¤eler aras›nda olan okula ve derse yönelik ö¤renci tutumlar›, ö¤retmen-ö¤renci iliflkileri gerek dersin ö¤retim eleman›n›n gerekse ö¤rencilerin akademik baflar›lar› ve okula yönelik duyuflsal özelliklerini etkilemektedir (Sar›o¤lu ve di¤, 2005, 84).

Baz› araflt›rmalar, ö¤retmen yetifltiren e¤itimcilerin ö¤retmenlik meslek bilgisi derslerinde ö¤retmen adaylar›na anlatt›klar› ideal ö¤retmen davran›fllar›n› kendi ha- yatlar›nda uygulamad›klar›n› ortaya koymufltur. Ö¤retim elemanlar›n›n s›n›flarda söyledikleri ile yapt›klar› birbiriyle çeliflmektedir (Gözütok, 1988; Gömleksiz, 1988;

Türko¤lu, 1993; Erginer, 1997). Nitekim e¤itim fakültelerinde yap›lan araflt›rmalarla ö¤retmen adaylar›n›n ö¤retim elemanlar›na karfl› oldukça olumsuz düflünceler tafl›- d›klar› ve onlar› fazla demokrat bulmad›klar› belirlenmifltir (Yüksel, 2004a; Ekiz, 2003). Nitekim Yüksel’in (2004b) tezsiz yüksek lisans programlar›na kay›tl› ö¤retmen adaylar› üzerinde yapt›¤› bir araflt›rmada ö¤retmen adaylar›na, ö¤retmenli¤e iliflkin duyuflsal özelliklerin kazand›r›lmad›¤› belirlenmifltir.

Ö¤retmenler ö¤rencilere sadece ö¤retim program›nda belirtilen ders konular›- n› aktarmakla sorumlu de¤illerdir. Bu oldukça geleneksel ve ifllerli¤ini yitirmifl bir ö¤- retmenlik anlay›fl›d›r. “Ça¤dafl ve demokratik e¤itim anlay›fl›n›n bir gere¤i olarak, e¤itim sistemlerinin ve sistemin en önemli ö¤elerinden olan ö¤retmenlerin, ö¤rencilere kendi ilgi ve yeteneklerini deneme, ortaya ç›karma ve gelifltirme f›rsatlar›n› ha- z›rlamak görevleri bulunmaktad›r” (Can, 1997, 7). Ö¤retmenler, ö¤renciler için hem destekleyici bir ortam oluflturmal› hem de sa¤l›kl› bir ö¤renme ortam› yaratabilmeli- dirler. Bunu sa¤lamak için iyi bir model olmal› ve bu özellikleri s›n›f içine yans›tabil- melidir. S›n›fta rahat davranma, demokratik duyuflsal yönden geliflmifl olma, ö¤rencilere dostça yaklaflma, nezaket ve sayg› gösterip, onlar› bir birey olarak görüp, kifli- liklerini göz önünde bulundurarak etkinliklere ö¤rencileri katma, aktif k›lma ve iyi bir rehber olma etkili ö¤retimi sa¤lamak için önemlidir. Ö¤retmen bu özellikleri s›n›f içinde sergileyerek, ö¤rencilerin birbirleriyle olan etkileflimini de olumlu yönde etki- leyecek ve s›n›f içinde hoflgörü ile sayg›n›n egemen oldu¤u sa¤l›kl› bir iletiflimin ger- çekleflmesine katk›da bulunacakt›r. Bütün bunlar demokratik s›n›f ortam› oluflturma- da önemli ad›mlar olacakt›r (Güven, 2004a, 129). Bütün bunlar›n gerçeklefltirilmesi öncelikle demokrasiyi ve onun de¤erlerini benimsemeye ba¤l›d›r.

Demokrat anlay›fla sahip bireylerin e¤itimi öncelikle demokrasiyi oluflturan de¤erlerin özümsenmesine ba¤l›d›r. Bunun için demokrasinin yaflanmas› ve uygulanmas› gerekmektedir. Kat›lma, dan›flma, tart›flma, aç›kl›k, adalet, tarafs›z ve dürüst ol-

(5)

ma, kendi kendine disiplin sadece kitaplardan ö¤renilmez; gerçek ortamlarda bunla- r› yaflamayla gerçekleflebilir ve bunlar› uygulayanlar›n hem birbirlerine hem de ö¤- rencilerine karfl› olan tutum ve davran›fllar›ndan ö¤renilebilir (Büyükdüvenci, 1990, 591).

Ö¤retmenin bilmesi gerekenlere iliflkin araflt›rmalar, göreve yeni bafllayan ö¤- retmenlerin ö¤renciler, ö¤renme, ö¤retilecek konu, konunun ö¤retilme biçimi ve ba¤- lam›, ö¤retim program›, ö¤retim gibi her fley hakk›nda bilgi sahibi olmas› gerekti¤ini belirtmektedir. Tabii liste bununla da bitmiyor. Bu hususta politika gelifltiren ö¤retmenin rolünü okul ile ilgili reformlara kat›lma, okulun akademik takvimini yürütme, kriz çözme vb. gibi rolleri de yüklemektedirler. Bütün bu alanlardaki bilgiler ö¤retmenin baflar›s› için gerekli olmakla beraber, göreve yeni bafllayan bir ö¤retmen için as›l önemli boyut, okuldaki deneyimleri için gerekli olan bilginin rolü ve kayna¤›

hakk›nda düﬂünmeleridir. Yeni bir bilgi edinme, ö¤retme için ö¤renme sürecinin önemli bir parças›d›r (Richert, 1997, 75).

Etkili bir ö¤retmen, her bir ö¤renciyi ayr› bir birey olarak gören, her birinin oluflturdu¤u deneyimleri, bak›fl aç›lar› ve anlay›fllar› ile s›n›fa geldi¤ini anlayan kifli- dir. Dahas›, etkili ö¤retmen s›n›f› dinamik ve çok farkl› kifliliklerden oluflan bir varl›k olarak kabul eder (Stronge, 2002, 62). K›z›ltepe’nin (2002) Tikunoff, Berliner ve Rist’ten (1975) aktard›¤› bir araflt›rma sonucuna göre iflbirlikçi, anlay›fll› ve ö¤rencilerine sevecen yaklaflan ö¤retmenlerin ö¤rencileri, matematik ve okuma derslerinde daha baflar›l› olmufllard›r. Purkey ve Novak’a (1984) göre ö¤rencilerine de¤er verdi-

¤ini hissettiren ö¤retmenler s›n›fta olumlu bir hava oluﬂturmaktad›rlar.

Ö¤retmen yetifltiren demokratik e¤itimciler, demokratik uygulamalar için te- ori, ilke ve stratejiler gelifltirirken gerçekçi olmal›lar. Onlar›n dikkati s›n›f ortam›nda bulunanlar için anlaml› olacak ve tüm toplumla paylafl›mlar›n› sa¤layacak tutum, bilgi ve becerilerin haz›rlanmas›, ortaya konmas› ve aktar›lmas› üzerinde olmal›d›r. Bu- nu yapmak ö¤retmen yetifltiren e¤itimcilerin kendi demokratik yaklafl›mlar›n› da sor- gulay›c› oldu¤undan zannedildi¤i kadar kolay bir ifl de¤ildir. Demokrasi ça¤dafl bir toplumun yaflam biçimi olacaksa güçlü demokratik yap›ya sahip okullar›m›z olmal›- d›r. Bu kolay bir ifl de¤ildir. Demokratik okullara sahip olmak e¤itimin demokratik yönünü gelifltirecek gerekli bilgi, beceri ve tutumlara sahip ö¤retmenlerle mümkün- dür. Demokratik ö¤retmenlere sahip olmak ise ancak ö¤retmen yetifltiren e¤itimcilerin demokratik olmalar›na ba¤l›d›r (Novak, 1994, 1).

Bireyin içinde bulundu¤u toplumsal çevrenin demokratik tutum ve davran›fllar› kazanmas›nda önemli etkisi vard›r. Büyükdüvenci, (1990) bireyin içinde bulundu¤u çevrenin potansiyel olarak e¤itici oldu¤unu vurgulamaktad›r. Önemli olan bu çevrenin okul ortam› ile bir bütünlük içerisinde ifle koflulmas›d›r. Ö¤retmen, kendisi- ni içinde bulundu¤u toplumsal yap›dan d›fllayarak, çok soyut bir dünya olufltura- maz. Bunu yapmaya çal›flsa bile çok fazla baflar›l› olamayacakt›r. Burada ö¤retmenin etki alan›n›n iyi bir biçimde belirlenmesi önem kazanmaktad›r.

Bilgi, beceri ve tutumlar›yla s›n›f içi etkileflimde gelece¤in toplumunu olufltu- racak yeni kuflaklar›n e¤itimini yürütmek ö¤retmenin görevleri aras›ndad›r. Ö¤retmenlerin bu görevi etkili biçimde yürütmeleri, ö¤rencilerini yeni bilgi, beceri ve tu- tumlarla donatmalar›na, onlar› davran›fllar›yla etkilemelerine ve ça¤dafl e¤itim anla- y›fl›n›n gerektirdi¤i niteliklere sahip olmalar›na ba¤l›d›r (Pektafl, 1989, 225).

(6)

S

S››nn››ffttaakkii ÖÖ¤¤rreennmmee OOrrttaamm››nn››nn DDeemmookkrraattiikk TTuuttuummllaarraa EEttkkiissii

Demokrasi ile e¤itim aras›nda çift yönlü s›k› bir iliﬂki (ba¤) bulunmaktad›r.

Demokrasinin varl›¤› ve devaml›l›¤› için e¤itim; e¤itimde baflar›n›n sa¤lanmas› için de demokratik ortam bir önkofluldur (Yeflil, 2004, 295). Bu ba¤lamda e¤itimin toplumun demokratikleflme sürecini olumlu yönde etkileyece¤i görüflü benimsenmektedir (Ünal, 2004, 275). Okulda demokrasi e¤itimi ö¤retmen ile bafllar. Ö¤retmenin demokrasiye karfl› tutumu, ona ba¤l›l›k düzeyi demokrasinin okulda ve s›n›f ortam›nda ha- yata geçirilmesine olumlu yönde katk›da bulunur (Yavuz, 2003, 373). Okul, yönetici, ö¤retmen, ö¤renci ve çevre gibi insan unsurlar› aç›s›ndan çeflitli ve zengin birikimle- ri ve dinamik bir yap›s› olan, içinde de¤iflim ve dönüflüm olanaklar›n› bar›nd›ran, son derece karmafl›k ama bir o kadar da aç›k ve yal›n bir yap›dad›r (Sabanc›, 2005, 27).

Ö¤retmenlerin derste kulland›klar› yöntem ve teknikler ile ö¤rencilere yaklafl›m biçimi ö¤rencileri etkilemektedir. Nitekim Güven’in (2004b) bir araflt›rmas›nda ö¤retmen adaylar›n›n ö¤renciyi merkeze alan, gerçekçi ve gerçek yaflama dönük uygulamalar› benimsediklerini; bunun nedenini okul y›llar›nda kendilerine karfl› çok anlay›fll› olan ö¤retmenlerinin olmas›na ba¤lad›klar› ifade edilmifltir. S›n›flarda kulla- n›lan yaklafl›mlar ö¤retmen adaylar›n›n ö¤renme stillerini etkilemektedir.

S›n›f ortam› e¤itim-ö¤retim etkinliklerinin gerçekleﬂtirildi¤i yerdir ve bu orta- m›n niteli¤i, ö¤retme-ö¤renme süreçlerini önemli ölçüde etkilemektedir. S›n›f içinde ö¤retmen-ö¤renci, ö¤renci-ö¤renci iliﬂkileri s›n›f ortam›n›n havas›n› belirlemektedir.

Demokratik bir s›n›f ortam›n›n oluflturulmas› hem ö¤renci baflar›s›n› etkileyen önem- li etkenlerden biridir hem de ö¤rencilerde demokratik tutum ve davran›fllar›n geliflti- rilmesini sa¤layan önemli bir faktördür (Ya¤c›, 1998, 21). Bütün bunlar›n yan› s›ra, ö¤- rencilerin okul çal›flmalar›nda baflar›l› olmalar› kendilerini daha de¤erli ve sevilen ki- fliler olarak görmelerini sa¤layacakt›r (Bridge, 2004, 56).

Okullarda ders veren ö¤retmenler kendilerine bir zamanlar dersler nas›l anla- t›l›p, ö¤retildiyse ayn› tarz› benimseyerek ö¤retiyorlar. Ö¤retmen e¤itimi mevcut okul sistemini de¤ifltirmede veya farkl› sonuçlar elde etmede (sonuçlara ulaflmada) neyin yap›lmas› gerekti¤i noktas›nda alternatif aç›l›mlar ortaya koymada çok az çaba har- camaktad›r (Richert, 1997, 74). Can’›n (1997) Bilgen’den (1996) aktard›¤›na göre, e¤i- tim programlar› insan›n zihninde tortu b›rakan ö¤renmeler yerine, düflünme ve ba-

¤›ms›z davranmaya imkan tan›yan biliﬂsel üretimi yüksek ö¤renmeleri içermelidir.

Özgürlük, insan davran›fllar›n›n niteli¤idir ve yaflanarak ö¤renilir. Özgür insan, kendi davran›fllar›n› kendi karar› ile yapan insand›r. Karar vermek alternatifler aras›ndan seçim yapmakt›r. E¤er alternatif yoksa, karar vermek söz konusu de¤ildir.

Ça¤dafl toplumu oluflturma, demokratik bilince sahip insanlar›n demokratik kurallarla yönetilmesine ba¤l›d›r. Okulun demokratik becerilere sahip bireyler yetifl- tirecek biçimde örgütlenmesi, e¤itim ö¤retim sürecinde demokratik uygulamalar ve kat›l›m›n esas al›nmas› hem ö¤renenler hem de ö¤retenler için olumlu bir ortam›n oluflmas›n› sa¤lar ve belirlenen amaçlara ulaflmay› kolaylaflt›r›r (Arabac›, 2005, 26).

Demokratik tutum ve davran›fllara sahip bireylerin artmas›, demokrasiyi daha da güçlendirecek, onu günlük yaflamda egemen k›lacak ve demokrat bir toplum yap›s›- n› oluflturacakt›r. Bu ba¤lamda, gelecekte demokrat bireyler yetifltirmesi beklenen gü- nümüz ö¤retmen adaylar›n›n, demokratik tutum ve davran›fllar› edinecek biçimde yetifltirilmeleri her geçen gün daha fazla önem kazanmaktad›r.

(7)

A Ammaaçç

Bu araflt›rman›n amac› F›rat Üniversitesi E¤itim Fakültesi son s›n›f ö¤rencileri ile Fen ve Matematik Alanlar ile Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans programlar›na kay›tl› ö¤rencilerin demokratik tutumlar›n› belirlemek ve bu gruplarda bulunan ö¤- rencilerin demokratik tutumlar› aras›nda çeflitli de¤iflkenler aç›s›ndan bir fark›n olup olmad›¤›n› ortaya koymakt›r. Bu amac› gerçeklefltirmek için afla¤›daki sorulara cevap aranm›flt›r.

1. E¤itim Fakültesi ö¤rencilerinin ö¤renim gördükleri bölümlere, anne ve babalar›n›n e¤itim durumlar›na, ailelerinin gelir düzeylerine ve cinsiyetlerine göre demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› bir fark var m›d›r?

2. Fen ve Matematik Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans program›na kay›tl› ö¤rencilerin ö¤renim gördükleri bölümlere, anne ve babalar›n›n e¤itim durumla- r›na, ailelerinin gelir düzeylerine ve cinsiyetlerine göre demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› bir fark var m›d›r?

3. Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans program›na kay›tl› ö¤rencilerin ö¤renim gördükleri bölümlere, anne ve babalar›n›n e¤itim durumlar›na, ailelerinin gelir düzeylerine ve cinsiyetlerine göre demokratik tutumlar› aras›n- da anlaml› bir fark var m›d›r?

4. Her iki tezsiz yüksek lisans grubunda bulunan ö¤rencilerin kay›tl› oldukla- r› alanlara, anne ve babalar›n›n e¤itim durumlar›na, ailelerinin gelir düzey- lerine ve cinsiyetlerine göre demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› bir fark var m›d›r?

5. E¤itim Fakültesi ö¤rencileri ile Fen ve Matematik Alanlar ve Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans programlar›na kay›tl› ö¤rencilerin demokratik tutumlar› aras›nda bir fark var m›d›r?

6. Araﬂt›rma kapsam›nda bulunan ö¤rencilerin tümünün anne ve babalar›n›n e¤itim durumlar›na, ailelerinin gelir düzeylerine ve cinsiyetlerine göre demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› bir fark var m›d›r?

S Saayy››lltt››llaarr

Araflt›rma flu say›lt›lara dayal› olarak gerçeklefltirilmifltir;

1- E¤itim Fakültesi ve Fen ve Matematik Alanlar ile Sosyal Alanlar Tezsiz Yük- sek Lisans Program›na kay›tl› ö¤rencilere uygulanan “demokratik tutum ölçe¤i“ ö¤- rencilerin demokratik tutumlar›n› ölçebilecek yeterliktedir.

2-Ö¤rencilerin tutum ölçe¤ine verdikleri cevaplar, ölçülmek istenen demokratik tutumlar›n› yans›tmaktad›r.

S

S››nn››rrll››ll››kkllaarr

1. Bu araﬂt›rma 2004–2005 e¤itim-ö¤retim y›l› bahar yar› y›l›nda F›rat Üniver- sitesi E¤itim Fakültesinin dört ayr› bölümünde (Fen Bilgisi, Sosyal Bilgiler, S›n›f Ö¤- retmenli¤i ve Türkçe Ö¤retmenli¤i) ö¤renim gören son s›n›f ö¤rencileriyle, Fen ve Matematik Alanlar ile Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans programlar›na kay›tl› ö¤- renciler ve

2. Bu ö¤rencilerin demokratik tutumlar›n› ölçmek için kullan›lan “Demokratik Tutum Ölçe¤i” ile yap›lan ölçümlerle s›n›rl›d›r.

(8)

Y Yöönntteemm

Bu bölümde araﬂt›rman›n modeli, evren ve örneklem, veri toplama araçlar›, verilerin toplanmas› ve çözümlenmesi üzerinde durulmuﬂtur.

A

Arraaﬂﬂtt››rrmmaa MMooddeellii

Bu araflt›rma betimsel nitelikte bir çal›flmad›r. Betimsel araflt›rmalar temelde

“nedir” ve “ne idi”yi bulmay› amaçlayan araflt›rmalard›r. Betimsel araflt›rmalarla olaylar›n, varl›klar›n, kurumlar›n, gruplar›n, objelerin ve çeflitli alanlar›n “ne” oldu-

¤u ortaya konmaya çal›fl›l›r ve var olan durumlar›n daha önceki koflullarla iliflkileri- ni dikkate alarak, olaylar aras›ndaki iliflkileri aç›klar (Balc›, 1995, 222; Kaptan, 1989, 34).

E

Evvrreenn vvee ÖÖrrnneekklleemm

Araflt›rman›n evreni 2004–2005 e¤itim ö¤retim y›l›nda F›rat Üniversitesi E¤i- tim Fakültesi’nde bulunan Sosyal Bilgiler, S›n›f Ö¤retmenli¤i, Türkçe Ö¤retmenli¤i ve Fen Bilgisi Ö¤retmenli¤i programlar›nda okuyan son s›n›f ö¤rencileri ile Fen ve Ma- tematik Alanlar ile Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans programlar›na kay›tl› ö¤rencilerden oluflmaktad›r. Evrenin tamam› örneklem olarak al›nm›fl ve ö¤rencilerin tü- müne ulafl›lmaya çal›fl›lm›flt›r.

V

Veerrii TTooppllaammaa AArraacc›› vvee VVeerriilleerriinn AAnnaalliizzii

Ö¤retmenlerin demokratik tutumlar›n› belirlemek amac›yla “Published for the Attitude Research Laboratory” taraf›ndan gelifltirilen “Teacher Opinionaire on Democracy” ölçe¤inin G ve H formlar›ndan elde edilen ve Türkçe geçerlik-güvenir- lik analizleri Gözütok (1995) taraf›ndan yap›lan “Demokratik Tutum Ölçe¤i” kullan›l- m›flt›r. Toplam 50 maddeden oluflan ve güvenirlik katsay›s› 0,87 olarak bulunan ölçe-

¤in bu araflt›rmada da güvenirlik katsay›s› E¤itim Fakültesi için 0,80, Sosyal Alanlar için 0,87, Fen ve Matematik Alanlar için 0,80 bulunurken, üç grubun toplam›nda da 0,88 olarak hesaplanm›flt›r. Böylece ölçe¤in güvenirli¤i bir daha test edilmifltir. Ölçe-

¤in uygulanmas› için araflt›rmac›dan yaz›l› izin al›nm›flt›r. Ölçek maddelerinin 32’si olumlu, 18’i de olumsuzdur. Ö¤retmen adaylar›ndan ölçekteki maddelere “kat›l›yorum” ve “kat›lm›yorum” biçiminde cevap vermeleri istenmifltir. Maddeler veri tablo- suna ifllenirken olumlu cümlelerde “kat›l›yorum” seçene¤i için 1, “kat›lm›yorum” se- çene¤i için 0 verilmifltir. Olumsuz maddelerde bu puanlaman›n tersi yap›lm›flt›r.

Maddelerin analizinde kiflisel bilgiler için yüzde, frekans, ikili gruplar›n karfl›laflt›r- malar›nda ba¤›ms›z gruplar t testi, ikiden fazla grubun karfl›laflt›r›lmas›nda ise tek yönlü varyans analizi kullan›lm›flt›r. Farkl›l›¤›n hangi gruplar aras›nda olufltu¤unu belirlemek için de Tukey HSD testi kullan›lm›flt›r.

B Buullgguullaarr

Araﬂt›rma kapsam›ndaki ö¤rencilerin % 35,1’i e¤itim fakültesi, %33,1’i Fen- Matematik, %31,8’i ise Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans programlar›nda ö¤renim gören ö¤rencilerden oluﬂmaktad›r. Tezsiz Yüksek Lisans grubunda ö¤rencilerin

%33,1’i Fen-Matematik, %63,2’ü de Sosyal Alanlara kay›tl›d›r. Genel toplam içinde ö¤rencilerin %17,4’ü s›n›f, 4,4’ü Fen Bilgisi, 6,5’i Türkçe, 6,7’si Sosyal Bilgiler, %7,4’ü Matematik, %5,9’u Fizik, %9,1’i Kimya, %10,7’si Biyoloji, %12,7’si Türk Dili ve edebiyat›, %5,2’si Felsefe, %10,7’si Tarih, %3,3’ü de Co¤rafya Ö¤retmenli¤i programlar›na kay›tl›d›r.

(9)

T

Taabblloo 11 EE¤¤iittiimm FFaakküülltteessii ÖÖ¤¤rreenncciilleerriinniinn ÇÇeeflfliittllii DDee¤¤iiflflkkeennlleerree GGöörree DDeemmookk-- rraattiikk TTuuttuummllaarr››

*p< 0,05

Tablo 1’de görüldü¤ü gibi E¤itim Fakültesi ö¤rencilerinin demokratik tutumlar›nda ö¤renim gördükleri bölümlere göre 0,05 düzeyinde anlaml› bir farkl›l›k belir- lenmiﬂtir (F=3,325, P=0,021). Bu sonuca göre, Sosyal Bilgiler Ö¤retmenli¤i’nde ö¤renim gören ö¤renciler en yüksek tutuma puan›na (X=38,92) sahip iken, Fen Bilgisi Ö¤- retmenli¤i’nde ö¤renim gören ö¤renciler en düﬂük tutum puan›na (X=34,96) sahiptir.

Farkl›l›¤›n hangi gruplar aras›nda oldu¤unu belirlemek için Tukey HSD testi uygulanm›ﬂ ve farkl›l›¤›n Sosyal Bilgiler ve Türkçe Ö¤retmenli¤i ile Fen Bilgisi Ö¤retmenli¤i aras›nda oldu¤u görülmüﬂtür. Buna göre Sosyal Bilgiler ve Türkçe Ö¤retmenli¤i ö¤rencilerinin demokratik tutumlar›n›n Fen Bilgisi Ö¤retmenli¤i ö¤rencilerinin demokratik tutumlar›ndan daha olumlu oldu¤u söylenebilir.

E¤itim Fakültesi ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutumlar› aras›nda annelerinin e¤itim düzeylerine göre anlaml› bir farkl›l›k bulunmuﬂtur (F=6,892, P=0,000).

Yap›lan Tukey HSD testi sonucunda farkl›l›k, anneleri lise ve yüksekokul mezunu olanlarla, okur-yazar olmayan ve ilkokul mezunu olanlarda görülmüﬂtür. Anneleri li-

B

Bööllüümm nn XX ssss sshh FF PP

Türkçe Ö¤retmenli¤i 38 38.84 5.011 0.813

S›n›f Ö¤retmenli¤i 101 37.24 6.348 0.632

3.325* 0.021

Sosyal Bilg. Ö¤retmenli¤i 39 38.92 5.101 0.817

Fen Bilgisi Ö¤retmenli¤i 26 34.96 4.413 0.866

A

Annnnee EE¤¤iittiimm DDuurruummuu nn XX ssss sshh FF PP

Okur Yazar De¤il 66 37.12 4.708 0.580

‹lkokul Mezunu 102 36.54 5.559 0.550

Ortaokul Mezunu 12 38.50 4.167 1.203 6.892* 0.000

Lise Mezunu 16 41.63 7.347 1.837

Yüksek Okul/ Üniversite Mezunu 8 44.88 7.279 2.573

B

Baabbaa EE¤¤iittiimm DDuurruummuu nn XX ssss sshh FF PP

Okur Yazar De¤il 14 34.93 4.028 1.077

‹lkokul Mezunu 63 36.51 3.560 0.449

Ortaokul Mezunu 34 36.71 7.725 1.325 3.002* 0.020

Lise Mezunu 51 39.04 6.190 0.867

Yüksek Okul/ Üniversite Mezunu 42 38.95 6.028 0.930 A

Aiilleenniinn GGeelliirr DDuurruummuu nn XX ssss sshh FF PP

‹yi 59 38.25 5.853 0.762

Orta 127 37.24 5.745 0.510 0.628 0.535

Kötü 18 37.67 5.780 1.362

C

Ciinnssiiyyeett nn XX ssss sshh tt PP

K›z 110 38.62 5.192 0.495

2.860* 0.005

Erkek 94 36.34 6.183 0.638

(10)

se (X=41,63) ve yüksekokul/üniversite mezunu olanlar›n tutum puanlar› (X=38,95), anneleri okur-yazar olmayan (X=34,93) ve ilkokul mezunu olanlar›n tutum puanla- r›ndan (X=36,51) daha yüksek oldu¤u dikkat çekmektedir. Buna göre, annenin e¤itim düzeyi yükseldikçe bireyin demokratik tutumunun da olumlu yönde geliﬂti¤i belirtilebilir.

Baban›n E¤itim düzeyi aç›s›ndan ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutumlar›

aras›nda 0.05 düzeyinde istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›k bulunmufltur (F=3,002, P=0,020). Yap›lan Tukey HSD testi soncunda farkl›l›¤›n babalar› lise (X=39,04) ve yüksekokul/üniversite mezunu (X=38,95) olanlarla, babalar› okur yazar olmayanlar (X=34,93) ve ilkokul mezunu olanlar (X=36,51) aras›nda bulundu¤u gö- rülmüfltür. Bu sonuç baban›n e¤itim düzeyi yükseldikçe, bireyde demokratik tutu- mun olumlu yönde de¤iflti¤ini göstermektedir.

Ö¤retmen adaylar›n›n ailelerinin gelir düzeylerine göre demokratik tutumla- r›na bak›ld›¤›nda gruplar›n tutumlar› aras›nda herhangi bir farkl›l›¤›n bulunmad›¤›

(P=0,535) dikkat çekmektedir. Ailesinin gelir düzeyi iyi olanlarla (X=38,25), orta (X=37,24) ve kötü (X=37,67) olanlar›n tutum puanlar›n›n birbirine yak›n oldu¤u gö- rülmektedir. Bu bulgu ö¤rencilerin demokratik tutumlar›n›n ailelerinin gelir düzeyle- rine göre farkl›laﬂmad›¤›n› ortaya koymaktad›r.

Ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar› aras›nda cinsiyetlerine göre 0.05 dü- zeyinde anlaml› bir farkl›l›k belirlenmiﬂtir (t=2.860, P=0,005). Elde edilen bulgular incelendi¤inde bu durumun k›z ö¤rencilerin lehine oldu¤u dikkat çekmektedir. K›z ö¤- rencilerin tutum puanlar› (X=38,62), erkek ö¤rencilerin tutum puanlar›ndan (X=36,34) daha yüksek ç›km›ﬂt›r.

T

Taabblloo 22:: FFeenn vvee MMaatteemmaattiikk AAllaannllaarr TTeezzssiizz YYüükksseekk LLiissaannss ÖÖ¤¤rreenncciilleerriinniinn ÇÇee-- flfliittllii DDee¤¤iiflflkkeennlleerree GGöörree DDeemmookkrraattiikk TTuuttuummllaarr››

B

Kimya Ö¤retmenli¤i 53 33.13 6.875 0.944

Matematik Ö¤retmenli¤i 43 31.93 9.059 1.381

0.167 0.921

Biyoloji Ö¤retmenli¤i 62 32.27 9.686 1.230

Fizik Ö¤retmenli¤i 34 32.76 10.860 1.863

A

Okur Yazar De¤il 49 28.69 12.512 1.787

‹lkokul Mezunu 96 32.41 6.169 0.630

Ortaokul Mezunu 11 33.55 3.588 1.082 5.867* 0.000

Lise Mezunu 24 38.38 8.737 1.783

Yüksek Okul/ Üniversite Mezunu 12 36.42 8.586 2.479 B

Okur Yazar De¤il 4 28.50 19.209 9.605

‹lkokul Mezunu 65 29.65 11.005 1.365

Ortaokul Mezunu 25 32.52 7.800 1.560 3.443* 0.010

Lise Mezunu 65 34.11 6.228 0.772

Yüksek Okul/ Üniversite Mezunu 33 35.55 7.272 1.266

(11)

*p< 0,05

Tablo 2’de Fen ve Matematik Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans program›na kay›tl›

ö¤rencilerin çeflitli de¤iflkenlere göre demokratik tutumlar›na iliflkin analizler verilmifltir. Ö¤rencilerin ö¤renim gördükleri bölümlere göre demokratik tutum puanlar› aras›n- da istatistiksel olarak 0.05 düzeyinde anlaml› bir farkl›l›k bulunmam›flt›r (P=0.921). Bu bulgu fen ve matematik alanlar›ndaki bölümler aç›s›ndan ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutumlar›nda anlaml› bir de¤iflimin olmad›¤›n› göstermektedir.

Ö¤retmen adaylar›n›n demokratik puanlar› anne e¤itim düzeyine göre incelendi¤inde, tutumlar aras›nda anlaml› bir farkl›l›¤›n oldu¤u (P=0.000) görülmektedir.

Uygulanan Tukey HSD testi farkl›l›¤›n, annesi lise (X=38,38) ve yüksekokul/üniver- site mezunu olanlarla (X=36,42), annesi okur-yazar olmayan (X=28,69) ve ilkokul mezunu olanlar (X=32,41) aras›nda bulundu¤u görülmüﬂtür. Buna göre anne e¤itim dü- zeyi yükseldikçe bireyin demokratik tutumu da olumlu yönde geliﬂmektedir.

Baba e¤itim düzeyine göre ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutumlar›nda anlaml› bir farkl›l›k bulunmaktad›r. En düflük tutum puan›n›n, babalar› okur-yazar olmayan ö¤renci grubunda (X=28,50), en yüksek tutum puan›n›n ise babalar› yükse- kokul/üniversite mezunu olan ö¤renci grubunda (X=35,55) olmas› dikkat çekmekte- dir. Farkl›l›¤›n hangi gruplar aras›nda olufltu¤unu belirlemek amac›yla uygulanan Tukey HSD testi sonucunda babalar› lise (X=34,11), ve yüksekokul/üniversite mezunu olanlarla (X=35,55), babalar› okur yazar olmayan (X=28,50), ve ilkokul mezunu olanlar (X=29,65), aras›nda farkl›l›¤›n olufltu¤u saptanm›flt›r. Elde edilen bu sonuca göre, baban›n e¤itim düzeyinin artmas›na paralel olarak bireyin demokratik tutumla- r›n›n da artt›¤› söylenebilir.

Ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar› ailelerinin gelir düzeylerine göre 0.05 düzeyinde farkl›l›k göstermektedir. Gruplardaki farkl›l›¤› belirlemek için Tukey HSD uygulanm›fl ve farkl›l›¤›n gelir durumu iyi (X=33,66), ve orta olanlarla (X=32,63), kö- tü olanlar (X=23,33) aras›nda gerçekleflti¤i ortaya konmufltur. Buna göre gelir düzeyi iyi ve orta olanlar›n demokratik tutumlar› gelir düzeyi kötü olanlara göre daha olumlu bulunmufltur. Bu durum ailenin gelir düzeyinin yükselmesinin bireyin demokratik tutumunu olumlu yönde etkiledi¤ini göstermektedir.

Ö¤rencilerin demokratik tutumlar› aras›nda cinsiyet de¤iflkenine göre anlam- l› bir farkl›l›k görülmüfltür. Uygulanan t testi, farkl›l›¤›n k›z ö¤renciler lehine oldu¤u- nu ortaya koymaktad›r. Baflka bir ifade ile k›z ö¤rencilerin tutum puanlar› (X=34,19), erkek ö¤rencilerin tutum puanlar›ndan (X=29,92) daha yüksektir. Buna göre k›z ö¤- rencilerin erkek ö¤rencilere göre daha olumlu demokratik tutumlara sahip olduklar›

söylenebilir.

A

‹yi 61 33.66 8.436 1.080

Orta 122 32.63 7.972 0.722 5.391* 0.005

Kötü 9 23.33 18.574 6.191

C

K›z 117 34.19 5.844 0.540

3.277* 0.001

Erkek 75 29.92 12.062 1.393

(12)

T

Taabblloo 33 SSoossyyaall AAllaannllaarr TTeezzssiizz YYüükksseekk LLiissaannss ÖÖ¤¤rreenncciilleerriinniinn ÇÇeeflfliittllii DDee¤¤iiflfl-- k

keennlleerree GGöörree DDeemmookkrraattiikk TTuuttuummllaarr››

*p< 0,05

Tablo 3’te Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans Program›na kay›tl› ö¤rencilerin çeflitli de¤iflkenler aç›s›ndan demokratik tutumlar›na iliflkin analiz sonuçlar› görül- mektedir. Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans Program›na kay›tl› ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar› aras›nda bölümlerine göre istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›¤›n oldu¤u saptanm›flt›r. Tukey HSD testine göre farkl›l›k Felsefe (X=40,09) bö- lümünde ö¤renim gören ö¤renciler ile Tarih (X=35,50), Türk Dili ve Edebiyat›

(X=36,28) ile Co¤rafya (X=34, 37) bölümlerinde ö¤renim gören ö¤renciler aras›nda bulunmaktad›r. Buna göre felsefe bölümü ö¤rencilerinin di¤er üç bölümdeki ö¤rencilerden daha yüksek düzeyde demokratik tutumlara sahip olduklar› belirtilebilir. Sor- gulayan, elefltiren ve olaylara farkl› bak›fl aç›lar›ndan bakmay› sa¤layan felsefe gibi bir alanda ö¤rencilik yapana bireylerin di¤er üç gruba göre daha olumlu demokratik tutum puanlar›na sahip olmalar›n›n normal karfl›lanmas› gereken ve hatta beklenen bir durum oldu¤unu belirtmek mümkündür.

Ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutum puanlar› annelerinin e¤itim düzeyi- ne göre incelendi¤inde, gruplar aras›nda istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›¤›n oldu¤u görülmektedir. En düﬂük tutum puan› ortaokul mezunlar›nda ise (X=34,80), en yüksek tutum puan› ise yüksekokul\üniversite mezunlar›nda (X=43,28) bulunmakta-

B

Tarih 60 35.50 7.832 1.011

Felsefe 32 40.09 8.356 1.477

3.974* 0.009

Türk Dili ve Edebiyat› 74 36.28 5.935 0.690

Co¤rafya 19 34.37 3.287 0.754

A

Okur Yazar De¤il 63 35.49 7.253 0.914

‹lkokul Mezunu 84 34.74 4.820 0.526

Ortaokul Mezunu 10 34.80 3.615 1.143 14.917* 0.000

Lise Mezunu 17 43.29 8.572 2.079

Okur Yazar De¤il 8 35.00 15.455 5.464

‹lkokul Mezunu 75 34.88 4.910 0.567

Ortaokul Mezunu 31 33.84 4.243 0.762 10.875* 0.000

Lise Mezunu 42 36.93 6.391 0.986

‹yi 49 37.55 6.621 0.946

Orta 117 36.26 7.365 0.681 0.935 0.395

Kötü 19 35.21 5.884 1.350

C

K›z 102 38.47 7.525 0.745

4.451* 0.000

Erkek 83 34.06 5.525 0.606

(13)

d›r. Farkl›l›¤›n belirlenmesi amac›yla uygulanan Tukey HSD testi sonuçlar›na göre farkl›laflman›n yüksekokul\üniversite mezunlar› ile okur yazar olmayanlar, ilkokul, ortaokul ve lise mezunlar› aras›nda gerçekleflti¤i belirlenmifltir. Bu sonuca göre annenin e¤itim düzeyinin yüksek oluflunun, bireyin demokratik tutumlar›n› daha olumlu yönde etkiledi¤i ifade edilebilir.

Baban›n e¤itim düzeyi ile bireyin demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› bir farkl›l›k bulunup bulunmad›¤›na iliflkin tek yönlü varyans analizi sonucunda gruplar aras›nda anlaml› bir farkl›l›¤›n bulundu¤u saptanm›flt›r. Tukey HSD testi ile fark- l›l›¤›n yüksekokul\üniversite mezunu olanlarla (X=43,28) okur yazar olmayanlar (X=35,00), ilkokul (X=34,88), ortaokul (X=33,84) ve lise mezunu olanlar (X=36,93) ara- s›nda gerçekleflti¤i görülmüfltür. Bu bulgu, baban›n e¤itim düzeyinin yüksek oluflunun, bireyde olumlu demokratik tutumlar›n geliflece¤inin göstermektedir.

Ö¤retmen adaylar›n›n ailelerinin gelir düzeyleri ile demokratik tutumlar› ara- s›nda istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›k belirlenmemiﬂtir. Bu durum ailenin gelir düzeyinin bireylerin demokratik tutumlar›n› farkl›laﬂt›rmad›¤›n› ortaya koymaktad›r.

Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans Program›na kay›tl› ö¤rencilerin cinsiyetlerine göre demokratik tutum puanlar› aras›nda anlaml› farkl›l›k belirlenmiﬂtir. Bu duruma iliﬂkin bulgular, k›z ö¤rencilerin tutum puanlar›n›n (X=38,47) erkek ö¤rencilerin tutum puanlar›ndan (X=34,06) daha yüksek oldu¤unu göstermektedir. Buna gö- re k›z ö¤rencilerin demokratik tutumlar›n›n erkek ö¤rencilerin demokratik tutumla- r›na göre daha olumlu oldu¤u belirtilebilir.

T

Taabblloo 44:: TTeezzssiizz YYüükksseekk LLiissaannss ÖÖ¤¤rreenncciilleerriinniinn ÇÇeeflfliittllii DDee¤¤iiflflkkeennlleerree GGöörree DDee-- m

mookkrraattiikk TTuuttuummllaarr››

P

Prrooggrraamm TTüürrüü nn XX ssss sshh tt PP

Fen - Matematik Alanlar 192 32.52 9.026 0.651

4.752* 0.000

Sosyal Alanlar 185 36.49 7.037 0.517

C

K›z 219 36.18 6.999 0.473

4.833* 0.000

Erkek 158 32.09 9.424 0.750

A

Okur Yazar De¤il 112 32.52 10.419 0.985

‹lkokul Mezunu 180 33.49 5.686 0.424

Ortaokul Mezunu 21 34.14 3.568 0.779 12.611* 0.000

Lise Mezunu 41 40.41 8.905 1.391

Okur Yazar De¤il 12 32.83 16.214 4.680

‹lkokul Mezunu 140 32.45 8.687 0.734

Ortaokul Mezunu 56 33.25 6.067 0.811 8.163* 0.000

Lise Mezunu 107 35.22 6.413 0.620

‹yi 110 35.39 7.890 0.752

Orta 239 34.41 7.877 0.510 2.605 0.075

Kötü 28 31.39 12.538 2.370

(14)

Tablo 4’te Fen ve Matematik alanlar ile Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans Programlar›nda ö¤renim gören ö¤rencilerin çeflitli de¤iflkenler bak›m›ndan demokratik tutumlar›na ait analiz sonuçlar› bulunmaktad›r. Fen ve Matematik alanlar ile Sos- yal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans ö¤rencilerinin demokratik tutumlar› aras›nda istatistiksel olarak 0.05 düzeyinde anlaml› bir fark bulunmufltur (t=-4,752, P=0,000). Bul- gular incelendi¤inde bu farkl›l›¤›n sosyal bölümlerde okuyan ö¤renciler lehine oldu-

¤u görülmüﬂtür. Buna göre sosyal bölüm ö¤rencilerinin demokratik tutumlar› fen ve matematik bölüm ö¤rencilerinin demokratik tutumlar›ndan daha olumludur.

Tezsiz gruplar›ndaki ö¤rencilerin tutum puanlar›nda cinsiyetlerine göre anlaml› bir fark belirlenmiﬂtir (t=-4,833, P=0,000). K›z ö¤rencilerin tutum puanlar›

(X=36,18), erkek ö¤rencilerin tutum puanlar›ndan (X=32,09) daha yüksek ç›km›ﬂt›r.

Bu sonuç k›z ö¤rencilerin demokratik tutumlar›n›n daha yüksek düzeyde oldu¤unu ortaya koymaktad›r.

Anne e¤itim durumuna göre tezsiz yüksek lisans ö¤rencilerinin tutum puanlar› farkl›laflmaktad›r (F=12,611, P=0,000). Tukey HSD testine göre farkl›l›k lise (X=40,41) ve yüksekokul\üniversite mezunlar› (X=41,30), ile okur-yazar olmayanlar (X=35,52), ilkokul (X=33,49), ve ortaokul mezunlar› (X=34,14), aras›nda gerçekleflmifl- tir. Buna göre anne e¤itim düzeyi yükseldikçe bireylerin demokratik tutumlar› da yükselmektedir. Benzer durum baba e¤itim düzeyine iliflkin yap›lan analiz sonuçla- r›nda da görülmektedir. Bu gruptaki en düflük tutum puan› ilkokul mezunlar›nda (X=32,45), en yüksek tutum puan› ise yüksekokul\üniversite mezunlar›nda (X=39,16), bulunmufltur. Babas› üniversite mezunu olan bireyler daha olumlu demokratik tutuma sahiptir.

Ailenin gelir düzeyine göre gruplar aras›nda anlaml› bir farkl›l›k bulunama- m›ﬂt›r (F=2,605, P=0,075). Buna göre ailenin gelir düzeyi ö¤rencilerin demokratik tutumlar›nda herhangi bir farkl›laﬂmaya neden olmamaktad›r.

T

Taabblloo 55:: EE¤¤iittiimm FFaakküülltteessii iillee TTeezzssiizz YYüükksseekk LLiissaannss ÖÖ¤¤rreenncciilleerriinniinn DDeemmookkrraa-- ttiikk TTuuttuummllaarr››

*p< 0,05

E¤itim Fakültesi ile Fen-Matematik ve Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans ö¤rencilerinin demokratik tutumlar›na iliﬂkin yap›lan varyans analizi sonucunda gruplar›n tutumlar› aras›nda anlaml› bir farkl›l›k belirlenmiﬂtir (F=25,353, p<0,05).

Uygulanan Tukey HSD testi farkl›l›¤›n E¤itim Fakültesi ile Fen-Matematik Alanlar ve Sosyal Alanlar ile Fen-Matematik Alanlar aras›nda oldu¤unu ortaya koymaktad›r. Bu

E

E¤¤iittiimm FFaakk.. vvee TTeezzssiizz GGrruuppllaarr›› nn XX ssss sshh FF PP

E¤itim Fakültesi 204 37,57 5,769 0,404

Fen- Matematik Alanlar 192 32,52 9,026 0,651 25,353* 0,000

Sosyal Alanlar 185 36,49 7,037 0,517

G

Grruuppllaarr nn XX ssss sshh tt PP

E¤itim Fakültesi 204 37,57 5,769 0,404

4.729* 0.000

Tezsiz Yüksek Lisans 377 34,47 8,341 0,430

(15)

bulguya göre, en düflük tutum puan›na sahip Fen-Matematik Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans ö¤rencilerinin demokratik tutumlar› di¤er iki grubun demokratik tutumlar›n- dan daha düflüktür. E¤itim Fakültesi ile her iki grupta bulunan tezsiz yüksek lisans ö¤rencilerinin tümünün demokratik tutumlar› aras›nda da istatistiksel olarak anlam- l› farkl›l›k bulunmufltur (t=4,729, p<0,05). Bu sonuca göre, E¤itim Fakültesi ö¤rencilerinin demokratik tutumlar› tezsiz yüksek lisans ö¤rencilerinin demokratik tutumla- r›ndan daha olumlu görülmektedir.

T

Taabblloo 66:: GGrruuppllaarrddaakkii TTüümm ÖÖ¤¤rreenncciilleerriinn ÇÇeeflfliittllii DDee¤¤iiflflkkeennlleerr AAçç››ss››nnddaann DDee-- m

mookkrraattiikk TTuuttuummllaarr››

*p< 0,05

Tablo 6’da araflt›rma kapsam›nda bulunan ö¤rencilerin tümünün çeflitli de¤iflkenler aç›s›ndan demokratik tutumlar›na ait analiz sonuçlar› verilmifltir. Elde edilen sonuçlara göre cinsiyet de¤iflkenine göre demokratik tutumlar aras›nda k›z ö¤renciler lehine anlaml› bir farkl›l›k belirlenmifltir (t=5,282, p<0,000). Buna göre k›z ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar› (X=36,99) erkek ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar›ndan (X=33,68) daha yüksek ç›km›flt›r.

Ö¤rencilerin tümünün anne e¤itim düzeyine göre de demokratik tutumlar›

aras›nda anlaml› bir farkl›l›k görülmektedir (F=16,403, p< 0,000). Tukey HSD testi sonucu, farkl›l›¤›n, lise mezunu olanlarla, okur-yazar olmayanlar, ilkokul ve ortaokul mezunu olanlar, yüksekokul/üniversite mezunlar›yla yine okur-yazar olmayanlar, ilkokul ve ortaokul mezunu olanlar aras›nda gerçekleﬂti¤ini ortaya koymuﬂtur. Ö¤retmen adaylar›n›n demokratik tutumlar› baba e¤itim düzeyine göre incelendi¤inde de istatistiksel olarak 0,05 düzeyinde anlaml› farkl›l›k dikkat çekmektedir (F=10,212, p<

C

K›z 329 36,99 6,546 0,361

5,282* 0,000

Erkek 252 33,68 8,599 0,542

A

Okur Yazar De¤il 178 34,22 9,011 0,675

‹lkokul Mezunu 282 34,60 5,818 0,346

Ortaokul Mezunu 33 35,73 4,296 0,748 16,403* 0,000

Lise Mezunu 57 40,75 8,450 1,119

Yüksek Okul/ Üniversite Mezunu 31 42,73 8,597 1,544 B

Okur Yazar De¤il 26 33,96 11,191 2,195

‹lkokul Mezunu 203 33,71 7,704 0,541

Ortaokul Mezunu 90 34,56 6,907 0,728 10,212* 0,000

Lise Mezunu 158 36,41 6,572 0,523

Yüksek Okul/ Üniversite Mezunu 104 39,08 7,487 0,734 A

‹yi 169 36,39 7,355 0,566

Orta 366 35,39 7,326 0,383 2,234 0,108

Kötü 46 33,85 10,750 1,591

(16)

0,05). Bu gruba da uygulanan Tukey HSD testine göre, farkl›l›¤›n lise mezunlar›yla ortaokul mezunlar›, yüksekokul/üniversite mezunlar›yla okur-yazar olmayanlar, ilkokul ve ortaokul mezunlar› aras›nda olufltu¤u saptanm›flt›r. Daha önceki bulgular› des- tekleyen bu durum, anne ve baban›n e¤itim düzeyinin artmas›yla, bireylerin demokratik tutumlar›n›n da olumlu yönde yükseldi¤ini göstermektedir. Ailenin gelir düze- yi de¤iflkenine göre gruplar›n demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› bir farkl›l›k bu- lunmamaktad›r.

T

Taarrtt››ﬂﬂmmaa vvee SSoonnuuçç

Bu araflt›rma ile F›rat Üniversitesi E¤itim Fakültesi son s›n›f ö¤rencileriyle, Fen-Matematik ve Sosyal Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans programlar›na kay›tl› ö¤rencilerin demokratik tutumlar› cinsiyet, ö¤renim görülen bölüm, anne-baba e¤itim dü- zeyi ile ailenin gelir düzeyi gibi de¤iflkenler aç›s›ndan incelenmifltir.

E¤itim Fakültesi ö¤rencilerinin ö¤renim gördükleri bölümlere göre demokratik tutumlar›nda Sosyal Bilgiler Ö¤retmenli¤i’nde ö¤renim gören ö¤renciler lehine anlaml› bir farkl›l›k belirlenmifltir. Araflt›rma ile bu grupta Fen Bilgisi Ö¤retmenli¤i ö¤rencilerinin en düflük tutum puan›na sahip olduklar› görülmüfltür. Bu durumu ö¤- rencilerin dersin içeri¤i gere¤i, içinde bulunduklar› ortama ve bu program› tercih ne- denlerine ba¤lamak mümkündür. Nitekim Güven’in (2004b) sosyal bilgiler ö¤retmenli¤i program›nda okuyan bir grup ö¤retmen aday› üzerinde yapt›¤› bir araflt›rmada, ö¤retmen adaylar› bu alan› ‘kendilerini en iyi ifade ettikleri alan’ olarak gördük- leri için tercih ettiklerini belirtmiflleridir.

Benzer olarak, Fen-Matematik ve Sosyal Alanlar ö¤rencilerinin demokratik tutumlar› üzerinde yap›lan analiz sonucunda da, sosyal alan ö¤rencilerinin fen-matematik alan ö¤rencilerinden daha demokratik tutuma sahip olduklar› ortaya konmufltur. Bu durumu, ö¤rencilerin derslerinde iflledikleri konular›n içeri¤ine ve bu içeri¤in onlar›n düflünce biçimini etkilemesine ba¤lamak mümkündür. Sosyal alan ö¤rencilerinin aras›nda da Felsefe grubu ö¤rencilerinin demokratik tutum puanlar› daha yük- sek bulunmufltur. Bu grupta en düflük tutum puan› Co¤rafya grubu ö¤rencilerinde gözlenmifltir. Buna göre, sorgulayan, elefltiren ve olaylara farkl› bak›fl aç›lar›ndan bakmay› sa¤layan felsefe gibi bir alanda ö¤renim gören ö¤rencilerin, di¤er üç gruba gö- re daha olumlu demokratik tutum puanlar›na sahip olmalar›n›n normal karfl›lanma- s› gereken ve hatta beklenen bir durum oldu¤unu belirtmek mümkündür. Bu bulgular, Saracalo¤lu’nun (2001) Sosyoloji, Ömerustao¤lu’nun (2004) Felsefe bölümü ö¤- rencilerinin daha olumlu demokratik tutum puanlar›na sahip oldu¤unu ortaya koy- duklar› araflt›rma bulgular› ile paralellik göstermektedir. Her iki araflt›rman›n bu yön- deki sonucu da eldeki araflt›rman›n sonuçlar›n› desteklemektedir.

E¤itim Fakültesi ö¤rencileri ile Tezsiz Yüksek Lisans Ö¤rencilerinin demokratik tutumlar› aras›nda E¤itim Fakültesi ö¤rencileri lehine anlaml› bir farkl›l›k bulunmufltur. Bu sonuç, ö¤rencilerin ö¤renim gördükleri kurumlardaki okul iklimi ve ö¤retim eleman›-ö¤renci iliflkileri aras›ndaki farkla aç›klanabilir. Benzer sonuç Karamusta- fao¤lu ve Özmen’in (2004) yapt›¤› bir araflt›rmada da elde edilmifltir. Bu araflt›rmada E¤itim Fakültesi ö¤rencileri Fen-Edebiyat Fakültesi ö¤rencilerine göre daha s›cak ve

›l›ml› bir ortamda bulunduklar›n› belirtmiﬂlerdir. Fen-Edebiyat Fakültesinin Tezsiz Yüksek Lisans programlar› için bir kaynak oluﬂturdu¤u göz önünde bulunduruldu-

¤unda, bu konuda araﬂt›rma bulgular›n›n bir paralellik içinde oldu¤u söylenebilir.

Gerek E¤itim Fakültesi, gerekse Fen-Matematik ve Sosyal Alanlar Tezsiz Yük- sek Lisans programlar›na kay›tl› ö¤rencilerin anne ve babalar›n›n e¤itim düzeylerine

(17)

göre demokratik tutumlar› aras›nda anlaml› bir farkl›l›k bulunmuﬂtur. Buna göre, anne-babalar› lise ve yüksekokul/üniversite düzeyinde e¤itime sahip ö¤rencilerin demokratik tutumlar› daha olumlu ç›km›ﬂt›r. Elde edilen bu bulgu Saracalo¤lu ve di¤.

(2004) taraf›ndan yap›lan araflt›rman›n sonuçlar› ile paralellik göstermektedir. Bu bulgu demokratik tutumlar ile ailenin e¤itim düzeyi aras›nda do¤rudan bir iliflkinin oldu¤u yönündeki görüflü destekler niteliktedir. Anne-baban›n e¤itim düzeyinin artmas›yla, çocu¤un demokratik tutumu da olumlu yönde artmaktad›r.

Ö¤retmen adaylar›n›n ailelerinin gelir düzeylerine göre demokratik tutumlar›

aras›nda, Fen ve Matematik Alanlar Tezsiz Yüksek Lisans ö¤rencileri d›fl›nda, genelde istatistiksel olarak anlaml› bir farkl›l›k bulunmam›flt›r. Ö¤rencilerin demokratik tutumlar›n›n ailelerinin gelir düzeylerine göre farkl›laflmad›¤›n› gösteren bu bulgu Öme- rustao¤lu’nun (2004) yapt›¤› araflt›rman›n bulgular›yla birbirini destekler niteliktedir.

Her üç grupta bulunan ö¤rencilerin kendi aralar›nda cinsiyet de¤iflkenine gö- re demokratik tutumlar›nda k›z ö¤renciler lehine istatistiksel olarak anlaml› farkl›l›k bulunmufltur. Ayr›ca araflt›rma kapsam›nda bulunan ö¤rencilerin tümü üzerinde ya- p›lan analiz sonuçlar›nda da yine k›z ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar› erkek ö¤rencilerin demokratik tutum puanlar›ndan daha yüksek bulunmufltur. Bu durum k›z ö¤rencilerin demokratik tutumlar›n›n daha olumlu oldu¤unu göstermektedir. El- de edilen bu bulgu Büyükkaragöz (1990), Saracalo¤lu (2001), Saracalo¤lu ve di¤.

(2004), Turan ve Taflp›nar (2004) taraf›ndan yap›lan araflt›rma bulgular›yla da destek- lenmektedir. Bu sonucu erkek ö¤rencilerin cinsiyet rollerine iliflkin, toplumdaki kal›p yarg›lar›n etkisine ve Türk toplumunda erkek çocuklar›n yetifltirilme biçimine ba¤lamak mümkündür. Ayr›ca araflt›rma kapsam›nda bulunan ö¤rencilerin, gelir düzeyi ile anne-babalar›n›n e¤itim düzeylerine iliflkin elde edilen bulgular çerçevesinde, ge- nellikle k›rsal kesimden gelmifl olmalar›n›n da böyle bir sonucun elde edilmesinde etkili oldu¤u düflünülebilir.

Ö Önneerriilleerr

Araﬂt›rma ile elde edilen sonuçlar do¤rultusunda ﬂu önerilerde bulunulmak- tad›r;

1. Ö¤retmen yetifltiren kurumlar›n e¤itim programlar› ö¤retmen adaylar›na ezbere dayal›, kal›plaflm›fl ve tart›fl›lmaz bilgileri aktaran bir yap›dan ç›kar›larak; analiz, sentez ve de¤erlendirme yapabilme ve elefltirel düflünebilme becerilerini kazand›- racak biçimde yeniden ele al›nmal›d›r. Bu amaçla elefltirel düflüncenin geliflmesine ve toplum-e¤itim iliflkisinin anlafl›lmas›na katk›da bulunacak e¤itim felsefesi, e¤itim sosyolojisi dersleri programlara yeniden konulmal›d›r.

2 Demokratik de¤er, tutum ve davran›fllar›n kazand›r›lmas› ve gelifltirilmesi için paneller, konferanslar vb. ders d›fl› etkinlikler düzenlenmelidir.

3. E¤itim programlar› içine demokrasi e¤itimiyle ilgili dersler konulmal›d›r.

4. Derslerde tart›ﬂma ortamlar› oluﬂturularak, ö¤rencilerin kendi fikirlerini ifade etmeleri sa¤lanmal›d›r.

5. Ö¤retmen adaylar›n›n demokratik ilke ve de¤erleri benimsemelerinin sa¤- lanmas›, demokratik ö¤renme ortamlar›n›n oluflturulmas›yla gerçeklefltirilir. Bundan dolay› ö¤retmen yetifltiren kurumlarda görev yapan ö¤retim elemanlar›, demokratik bir s›n›f ortam› oluflturarak dersleri ifllemeli; ö¤rencilerine karfl› hoflgörülü, kiflilikle- rine sayg›l›, tarafs›z, tart›flmaya aç›k, yol gösterici, yard›mc› ve tutarl› demokratik davran›fllar sergileyerek, ö¤rencilerine demokratik tutum ve davran›fllar›yla model olmal›d›rlar.

(18)

K Kaayynnaakkççaa

AÇIKALIN, Aytaç (1995). “2020 Y›l›nda Benim Okulum” EE¤¤iittiimm YYöönneettiimmii,, K›ﬂ 1995, S.1, ss. 7-21.

ARABACI, ‹. Bak›r (2005). “Ö¤retme Ö¤renme Sürecinde Ö¤rencilerin Kat›l›m› ve S›n›fta Demokrasi”, Ç

Çaa¤¤ddaaﬂﬂ EE¤¤iittiimm, Ocak 2005, S. 316, ss. 20-27.

ASHLEY, M. ve BARNES, S. (1999). “Citizenship: A New Word For Humanities”, IInn IImmpprroovviinngg LLee-- aarrnniinngg AAnndd TTeeaacchhiinngg IInn TThhee HHuummaanniittiieess, (Ed. Martin Ashly) ss. 139-161.

AYTAÇ, Kemal (1998). AAvvrruuppaa EE¤¤iittiimm TTaarriihhii, DTCF Yay›nlar›, Ankara.

BALCI, Ali (1995). SSoossyyaall BBiilliimmlleerrddee AArraaflfltt››rrmmaa,, YYöönntteemm TTeekknniikk vvee ‹‹llkkeelleerr,, Bilgisayar-Yay›nc›- l›k San. Ltd. fiti, Ankara.

BRIDGE, Berna (2004). EEttiikk DDee¤¤eerrlleerr EE¤¤iittiimmii,, ‹kinci Bask›, Beyaz Yay›nlar›, Eren Ofset, ‹stanbul BLOOM, Lisa A. ve HERZOG, M. J. R. (1994). “The Demokratic Process in Teacher Education: Two Case Studies”, in DDeemmookkrraattiikk TTeeaacchheerr EEdduuccaattiioonn:: PPrrooggrraammss,, PPrroocceesssseess,, PPrroobblleemmss aanndd P

Prroossppeecctt, State University of New York Pres, Albany, New York, USA.

BROWN, Ken (2001). RRiigghhtt TToo LLeeaarrnn::AAlltteerrnnaattiivveess FFoorr AA LLeeaarrnniinngg SSoocciieettyy,, London, Uk:Rout- ledgefalmer.

BÜYÜKDÜVENC‹, Sabri (1990). “Demokrasi E¤itim ve Türkiye” EE¤¤iittiimm BBiilliimmlleerrii FFaakküülltteessii DDeerr-- g

giissii,, 23(2), ss. 583-597.

BÜYÜKKARAGÖZ, Savaﬂ (1990). OOrrttaa ÖÖ¤¤rreettiimmddee DDeemmookkrraassii EE¤¤iittiimmii. Türk Demokrasi Vakf›

Yay›nlar›, Ankara.

CAN, Niyazi (1997). “E¤itim Ö¤retimde Etkili Ö¤retmen ve Yöneticinin Nitelikleri”, TTüürrkkiiyyee SSoossyyaall A

Arraaﬂﬂtt››rrmmaallaarr DDeerrggiissii, 1(3), Kas›m 1997, ss. 1-16.

DO⁄AN, ‹smail (2001). MMooddeerrnn TToopplluummddaa VVaattaannddaaﬂﬂll››kk,, DDeemmookkrraassii vvee ‹‹nnssaann HHaakkllaarr››,, ‹‹nnssaann H

Haakkllaarr››nn››nn KKüüllttüürreell TTeemmeelllleerrii, 2. Bask›, Pegem A Yay›nc›l›k, Ankara.

DUMAN, Bilal (2004). “Ö¤renme Ö¤retme Sürecindeki Entelektüel ﬁizofrenizm”, UUlluussllaarraarraass›› DDee-- m

mookkrraassii EE¤¤iittiimm SSeemmppoozzyyuummuu, 20-21 May›s 2004, Elif ofset, Çanakkale, ss.94-108.

E⁄‹T‹MSEN (2005). “E¤itimde De¤erler Merkez Komisyonu Raporu”,44.. DDeemmookkrraattiikk EE¤¤iittiimm KKuurruull-- ttaayy››, 2. Cilt, 1-5 Aral›k 2004, E¤itimsen Yay›nlar›, Ankara.

EK‹Z, Durmufl (2003). “Ö¤retmen Adaylar›n›n Ö¤retim Elemanlar› ve Dersler Hakk›ndaki Olumsuz Alg›lar›n›n Tespit Edilmesi: Etnografik Bir Araflt›rma”, EE¤¤iittiimm AArraaflfltt››rrmmaallaarr››, Yaz 2003, S.12, ss. 91-103.

ERG‹NER, Akif (1997). AA‹‹BBÜÜ EE¤¤iittiimm FFaakküülltteessii SS››nn››ff ÖÖ¤¤rreettmmeennllii¤¤ii BBööllüümmüünnddee ÖÖ¤¤rreettiimm HHiizz-- m

meettii VVeerreenn ÖÖ¤¤rreettiimm EElleemmaannllaarr››nn››nn YYeetteerrlliilliikklleerrii, Yay›mlanmam›ﬂ Yüksek Lisans Tezi, Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bolu.

ERTÜRK, Selahattin (1985). DDiikkttaacc›› TTuuttuumm vvee DDeemmookkrraassii, Dördüncü Bask›, Yelkentepe Yay›n- lar›:8, Sistem Ofset Matbaas›, Ankara.

GÖMLEKS‹Z, Müfit (1988). DDeemmookkrraattiikk BBiirr SS››nn››ff OOrrttaamm›› AAçç››ss››nnddaann HHaacceetttteeppee ÜÜnniivveerrssiitteessii E

E¤¤iittiimm FFaakküülltteessii ÖÖ¤¤rreettiimm EElleemmaannllaarr››nn››nn vvee ÖÖ¤¤rreenncciilleerriinniinn DDaavvrraann››flflllaarr››nn››nn DDee¤¤eerr-- lleennddiirriillmmeessii, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi,, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Ankara.

GÖZÜTOK, Dilek (1995). ÖÖ¤¤rreettmmeennlleerriinn DDeemmookkrraattiikk TTuuttuummllaarr››, Türk Demokrasi Vakf›, Ekin Matbaac›l›k-Yay›nc›l›k, Ankara.

GÖZÜTOK, F. Dilek (1988). ÖÖ¤¤rreettmmeenn EE¤¤iittiimmiinnddee MMeesslleekk FFoorrmmaassyyoonnuu ÖÖ¤¤rreettiimmiinniinn ÖÖ¤¤rreettiimm E

Elleemmaann›› DDaavvrraann››flflllaarr››nnaa YYaannss››mmaass››, Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.

GUTMANN, Amy (1987). DDeemmooccrraattiicc EEdduuccaattiioonn,, EEwwiinngg, NJ, Princeton University Pres, USA.

GÜRfi‹MfiEK, Ifl›k (1998). “Ö¤retmen E¤itiminde Yeni Yaklafl›mlar”, HHaacceetttteeppee ÜÜnniivveerrssiitteessii EE¤¤iittiimm F

Faakküülltteessii DDeerrggiissii, S. 14, ss. 25-28.

GÜVEN, ‹smail (2004a). “Etkili Bir Ö¤retim ‹çin Ö¤retmenden Beklenenler” MMiillllii EE¤¤iittiimm,, Güz 2004,

(19)

S. 164, ss. 127-141.

GÜVEN, ‹smail (2004b). “Sosyal Bilgiler Alan Ö¤retmen Adaylar›n›n Okul Uygulamalar›na Yönelik Görüﬂleri Üzerine Nitel Bir Araﬂt›rma”, KKuurraammddaann UUyygguullaammaayyaa EE¤¤iittiimm BBiilliimmlleerrii,Kas›m 2004, ss.270-299.

IZGAR, H. ve KES‹C‹, fi. (2004). “Demokratik Sistem ve Demokratikleflmede Fonksiyonel Bir Yaklafl›m:

Hayat Boyu E¤itim”, EE¤¤iittiimmee ‹‹lliiflflkkiinn ÇÇeeflfliittlleemmeelleerr--II, (Edt. Musa Gürel), Birinci Bas›m, E¤itim Kitabevi, Konya.

KAPTAN, Saim (1989). BBiilliimmsseell AArraaflfltt››rrmmaa vvee GGöözzlleemm TTeekknniikklleerrii,, Tek›fl›k A.fi. Veb Ofset Tesis- leri, Ankara.

KARAMUSTAFAO⁄LU, O. ve HALUK, Ö (2004). “Toplumumuzda ve Ö¤retmen Adaylar› Aras›nda Ö¤retmenlik Mesle¤ine Verilen De¤er Üzerine Bir Araﬂt›rma”, DDee¤¤eerrlleerr EE¤¤iittiimmii DDeerrggiissii, Nisan 2004, 2(6), ss. 35-48.

KIZILTEPE, Zeynep (2002). “‹yi ve Etkili Ö¤retmen”, EE¤¤iittiimm vvee BBiilliimm, 27(126), ss. 10-14.

KONGAR, Emre (1983). DDeemmookkrraassii vvee KKüüllttüürr, Hil Yay›n, Gümüﬂ Bas›mevi, Ankara.

NOVAK, John M. (1994). DDeemmookkrraattiicc TTeeaacchheerr EEdduuccaattiioonn:: PPrrooggrraammss,, PPrroocceesssseess,, PPrroobblleemmss aanndd P

Prraaccttiicceess, (Ed. John Novak), Albany, New York, USA: State University of New York Press.

OSLER, Audrey (2002). “Citizenship Education and the Strengthening of Democracy: Is Race on the Agenda?”, CCiittiizzeennsshhiipp,, EEdduuccaattiioonn aanndd tthhee CCuurrrriiccuulluumm, (Edt. David Scott), Greenwood Publishing Group, Westport, CT, USA.

ÖMERUSTAO⁄LU, Adnan (2004). “Felsefe Grubu Ö¤retmenli¤i ve Di¤er Anabilim Dallar›nda Ö¤renim Gören Ö¤rencilerin Demokratik Tutumlar›n›n Çeﬂitli De¤iﬂkenler Aç›s›ndan ‹ncelenmesi”, S

Saakkaarryyaa ÜÜnniivveerrssiitteessii EE¤¤iittiimm FFaakküülltteessii DDeerrggiissii, Nisan 2004, Say› 7, ss.216-226.

ÖZDEN, Yüksel (2000). EE¤¤iittiimmddee DDöönnüüﬂﬂüümm-- EE¤¤iittiimmddee YYeennii DDee¤¤eerrlleerr, 3. Bask›, Pegem A Yay›n- c›l›k, Önder Matbaas›, Ankara.

ÖZSOY, Seçkin (2004). “Demokrasi E¤itiminin ‹mkans›zl›¤› Üzerine”, UUlluussllaarraarraass›› DDeemmookkrraassii EE¤¤ii-- ttiimmiimm SSeemmppoozzyyuummuu, 20-21 May›s 2004, Elif Ofset, Çanakkale, ss. 150-161.

PEKTAﬁ, Suat (1989). “Sözel Olmayan Ö¤retmen Davran›ﬂlar›n›n Ö¤retime Etkileri”, EE¤¤iittiimm BBiilliimm-- lleerrii FFaakküülltteessii DDeerrggiissii, 22(1), ss. 225-240.

PURKEY, W. W. ve NOVAK, S. (1984). IInnvviittiinngg SScchhooooll SSuucccceessss:: AA SSeellff--CCoonncceepptt AApppprrooaacchh ttoo TTee-- aacchhiinngg,, LLeeaarrnniinngg AAnndd DDeemmookkrraattiikk PPrraaccttiiccee,, TThhiirrdd EEddiittiioonn. Belmont, CA: Wadrworth RICHERT, E. Anna (1997).TTeeaacchhiinngg TTeeaacchheerrssFFoorr TThhee CChhaalllleennggee ooff CChhaannggee,, aabboouutt TTeeaacchhiinngg::

P

Puurrppoossee,, PPaassssiioonn aanndd PPeeddaaggooggyy iinn TTeeaacchheerr EEdduuccaattiioonn, ss. 73-94 (Edt. J. John Loughran).

Routledge Falmer, London, United Kingdom.

SABANCI, Ali (2005). “Ça¤dafl Okul Liderli¤i Aç›s›ndan Karizmatik, Dönüflümcü ve Vizyoner Liderlik Yaklafl›mlar›”, ÇÇaa¤¤ddaaflfl EE¤¤iittiimm, Mart 2005, S. 318, ss. 26-33.

SAN, Coﬂkun (1985). ““GGeennççlliikk vvee DDeemmookkrraassii EE¤¤iittiimmii””,, Gençli¤in E¤itimi ve Sorunlar›, Türk E¤itim Derne¤i IX E¤itim Toplant›s›, 20-21-22 Kas›m 1985, Ankara.

S

Saarraaccaalloo¤¤lluu,, AAssuummaann SSeeddaa.. (2001). “Beden E¤itimi Ö¤retmeni Adaylar›n›n Demokratik Tutum- lar›”. EEggee EE¤¤iittiimm DDeerrggiissii.. 1, 1: 23-30.

SARACALO⁄LU, A. S., EV‹N, ‹. ve VAROL, S. R. (2004). “‹zmir ‹linde Çeflitli Kurumlarda Görev Yapan Ö¤retmenler ile Ö¤retmen Adaylar›n›n Demokratik Tutumlar› Üzerine Karfl›laflt›rmal›

Bir Araﬂt›rma”, KKuurraamm vvee UUyygguullaammaaddaa EE¤¤iittiimm BBiilliimmlleerrii,, Kas›m 2004, 4 (2), ss.335-364.

SARIO⁄LU, H., ÖZDEM‹R, M. ve YET‹M, F. (2005). “Mesleki E¤itim Fakültesi El Sanatlar› E¤iti- mim Bölümü Ö¤retmen Adaylar›n›n Alan Bilgisi ve Ö¤retmenlik Meslek Dersleri ile Ö¤retmenlik Uygulamas› Dersi Baflar›lar› Aras›ndaki ‹liflkinin ‹ncelenmesi”, MMiillllii EE¤¤iittiimm, K›fl 2005, S.

165, ss. 79-87.

STRONGE, James H. (2002). QQuuaalliittiieess ooff EEffffeeccttiivvee TTeeaacchheerrss, Alexandria, VA, USA.

T‹T‹Z, M. T›naz (2000). OOkkuullddaa YYeennii EE¤¤iittiimm, Beyaz Yay›nlar›, ‹stanbul.

(20)

TURAN, M. ve, TAfiPINAR M. (2004). “Vatandafll›k ve ‹nsan Haklar› Dersinin Ö¤rencilerin Demok- rasi ve ‹nsan Haklar›na ‹liflkin Görüfllerine Etkisi”, UUlluussllaarraarraass›› DDeemmookkrraassii EE¤¤iittiimmiimm SSeemm-- p

poozzyyuummuu, 20-21 May›s 2004, Elif Ofset, Çanakkale, ss. 229-246.

TÜRKO⁄LU, Adil (1993). “E¤itim Yüksekokulu Programlar›nda Karﬂ›laﬂ›lan Sorunlar” EE¤¤iittiimm BBii-- lliimmlleerrii II.. UUlluussaall KKoonnggrreessii BBiillddiirriilleerrii, ss. 179-189, Milli E¤itim Bas›mevi, Ankara.

ÜNAL, Iﬂ›l (2004). “Demokrasinin E¤itimi”, UUlluussllaarraarraass›› DDeemmookkrraassii EE¤¤iittiimmiimm SSeemmppoozzyyuummuu, 20- 21 May›s 2004, Elif Ofset, Çanakkale, ss. 274-282.

WHEELER, Harvey (1971). DDeemmooccrraaccyy iinn aa RReevvoolluuttiioonnaarryy EErraa-- TThhee PPoolliittiiccaall OOrrddeerr TTooddaayy, Pe- lican Boks, C. Nicholls and Company Ltd., Great Britain.

YA⁄CI, Esed (1998). “Demokrasi ve E¤itim”, EE¤¤iittiimm vvee BBiilliimm, Ocak 1998, 22(107), ss. 15-22.

YAVUZ, Mustafa (2003). ‹‹llkköö¤¤rreettiimm OOkkuullllaarr››nnddaa DDeemmookkrraassii,, EE¤¤iittiimmee YYeennii BBaakk››flflllaarr 22, (Ed. Ali Murat Sünbül), Mikro Yay›nfllar›, Anakra.

YEfi‹L, Rüfltü (2002). “‹nsan Haklar› ve Demokrasi E¤itimi” ÇÇaa¤¤ddaaflfl EE¤¤iittiimm, S. 290, ss. 31-36.

YEfi‹L, Rüfltü (2004). “Demokrasi E¤itiminde Tart›flman›n Yeri ve Önündeki Engeller”, UUlluussllaarraarraass››

D

Deemmookkrraassii EE¤¤iittiimmiimm SSeemmppoozzyyuummuu, 20-21 May›s 2004, Elif Ofset, Çanakkale, ss. 295- 302.

YÜKSEL, Sedat (2004a). “E¤itim Fakültesi Ö¤rencilerinin Meslek Bilgisi Derslerine Yönelik Direnç Davran›ﬂlar›” KKuurraamm vvee UUyygguullaammaaddaa EE¤¤iittiimm BBiilliimmlleerrii, May›s 2004, 4(1), ss. 171-200.

YÜKSEL, Sedat (2004b). “Tezsiz Yüksek Lisans Program›n›n Ö¤rencilerin Ö¤retmenlik Mesle¤ine ‹liﬂ- kin tutumlar›na Etkisi” UUlluuddaa¤¤ ÜÜnniivveerrssiitteessii EE¤¤iittiimm FFaakküülltteessii DDeerrggiissii, 17 (1), ss. 355-379.

(21)

AN EVALUATION OF DEMOCRATIC ATTITUDES OF PROSPECTIVE TEACHERS IN THE FACULTY OF

EDUCATION AND NON-THESIS MASTER’S PROGRAMS

Mehmet Nuri GÖMLEKS‹Z*

Ayﬂe Ülkü KAN**

A Abbssttrraacctt

Democracy is a life and administration style which focuses on respect for human rights, individuals’ freedom and participation the administration effectively. Developing democracy depends on developing democratic attitudes and behaviors of the individuals. The teachers have great role and importance on developing democratic attitudes and behaviors. From this perspective, the importance of training prospective teachers having democratic attitudes and behaviors can easily be seen. The main purpose of this study is to determine the democratic attitudes of prospective teachers enrolled in Faculty of Education and in Non-Thesis Master’s Programs both in Social and Mathematics-Science Branches. “Democratic Attitude Scale” adapted into Turkish by Gözütok (1995) was used in the study. The results of the study reveal that there is a statistically significant difference among prospective teachers’ democratic attitudes by departments, gender and educational levels of their parents. Democratic attitude scores of female prospective teachers were found higher than male prospective teachers in all groups. Prospective teachers’ democratic attitude scores increase positively parallel to the increase of their parents’ educational level Democratic attitude scores of prospective teachers in Education Faculty were found higher than those in Non-Thesis Master’s Programs. Similarly, democratic attitudes of prospective teachers in Non-Thesis Master’s program in Social Branches are higher than those in Non-Thesis Master’s Program in Science and Mathematics Branches. On the other hand, no significant differences were found between the groups by their parents’ economic levels.

K

Keeyy WWoorrddss:: Procpective teachers, democracy, democratic attitudes, democratic Attitudes Scale.

* Assistant Professor; F›rat University, Faculty of Education, Department of Educational Sciences 23119, Elaz›¤

** F›rat University, Faculty of Education, Department of Educational Sciences 23119, Elaz›¤