Kur'an'a Göre Araştırmalar

H ü s e y i n A t a y

mm m * • | ••*•!«•

Kur'an'a Göre Araştırmalar

V

A T A V Y

İÇİNDEKİLER

SUNUŞ 9

MEDENİ MİLLET 19

İSLAMI ANLAMA VE ANLATMA METODU 27 Akıl (Bilim Kaynağı) 27

İrade 27 Akıl-Vahiy 29

Hz. Muhammed'in İki Bilgi Kaynağı 29 Kur'an'ın Mevsukiyeti 30

Akıl Vahiy Elele 31 Sünnet Hakem 31 Akıl-Vahiy-Sünnet 32 İçtihatlar Nass Oluyor 33

Tarihî İki Tespit 33 Mezhepçilik-Mezhep 34

Mezhepçilerin İmamlarına Muhalefeti 36

Düşüncede Duraklama 36 Taklit 38

İçtihat Farzdır 38 Fakih 38

Düşüncede Gerileme 40

Fikrî ve Bedenî Tembelliğin Sebebi 41 Siyasetin İlme Hükmetmesi 41 İlimde-Dinde-Siyasette Çöküş 42 Medresenin Yıkılış Sebepleri 43 Çöküşün Tek Sebebi Dinî Zihniyet 45 Çıkış Yolu 47

MODERN İLİM VE KURAN-I KERİM İLİŞKİSİNDE METOT 63 KUR'AN'A GÖRE İNANÇ İLKELERİ 83

Dilde İman 83 İlim-İman İlişkisi 85

İman Esaslarının Kur'an'da Tespiti 92 Allah'a İman 95

Sonuç 101

ALLAH A İNANMAK 103

"NE MUTLU MÜSLÜMANIM" DİYENE 111 KURANIN TOPLUM FELSEFESİ 119 İSLAM AHLÂKI VE AİLE PLANLAMASI 139 İÇTİHAT 156

KURAN-I KERİMİ OKUMA VE KUDSİYET 161 Temizlik 162

Kutsallık 162 Saygı 169

Kur'an'ın Okunması 173

Fıkıh 173

Müçtehitlere Göre Kur'an Okumanın Şartları 186 Abdestli Olmak Şartı 187

Bilgide Doğruluğun Tespiti Metodu 193 İki Önemli Husus 205

Kur an ve Hadisi Anlamada İki Yol 208 KURAN-I KERİM'DE CEZALAR-UKUBAT 213

Takip Edilmesi Gereken Metot 222 KURBAN BAYRAMI 229

DİZİN 237

SUNUŞ

"Şüphesiz, bilgi ruhun gıdasıdır. Bu yüzden tıp­

kı beden için gerekli olan yiyecek maddelerini top­

tan satan tüccarların yaptığı gibi, sofist de sattığı şeyi övdüğü zaman bizi kandırmaması için dikkat­

li olmalıyız. Çünkü tüccarlar, gerçekten yararlı mı, yoksa zararlı mı olduğunu bilmeden ve hiçbir ayrım yapmadan, sattıkları bütün malları överler. Malların alıcıları da neyin yararlı, neyin zararlı olduğunu bil­

mez. Tıpkı bunun gibi, şehir şehir dolaşarak bilgi sa­

tan kimseler de sattıkları bütün malları aynı şekilde överler. Ama dostum, onların çoğu bu malların insan ruhu üzerinde nasıl bir etki yapacağını gerçekten bil­

mez. Bu yüzden neyin iyi, neyin kötü olduğunu bili­

yorsan, Protagoras'ın ya da başka birinin sattığı bir bilgiyi rahatça satın alabilirsin. Ama dostum, neyin iyi neyin kötü olduğunu bilmiyorsan, o zaman dur ve

en değerli şeyini bir şans oyununda tehlikeye atma.

Çünkü bilgi satın almak, yiyecek ve içecek satın al­

maktan çok daha tehlikelidir."¹

Platon demek istiyor ki, sözünü dinlediğin kişi dışında onun sözünün doğruluğunu ölçecek bir ölçün varsa herkesi, şüpheci Protagoras'ı da dinle. Buna göre sözünü dinlediğin kişi dışında bir ölçü istiyorsan, bu hususta İslam'ın getirdiği ölçü Kur andır. Kuranın öl­

çüsü de akıldır. İşte akıl ve Kur an, ikisi beraber insa­

nın yegane objektif doğruluk ölçüsüdür. Bilindiği gibi Protagoras sofistlerin ilkidir. Ona göre ölçü insandır.

Var olanların ve var olmayanların ölçüsü insandır.² Bu, İslam'da birtakım sufilerin de ilimden kaçmak için kullandıkları ölçüdür. Bu ölçüye göre insan neye doğru diyorsa o doğrudur; neye yanlış diyorsa o yan­

lıştır. Tasavvufta, tarikatlarda ise, ölçü şeyh efendidir.

Şeyhi olmayanın şeyhi şeytandır, şeklindeki saçmalık gibi. İşte bu Protagoras'ın sofist görüşüdür.³

Bu, insanların birbirlerinden ayrıldıkları hususlar­

da, haklı ve haksız olanları birbirinden ayıracak nesnel bir doğruluk ölçüsü olmadığı biçiminde yorumlanır.⁴

Platonun burada anlattığı, gerçek bilginin nasıl olmadığıdır. Bir söze, filan kimsenin sözüdür diye inanılmaması gerektiğini; ister tüccar, ister öğretmen,

1 Erich Fromm, Erdem ve Mutluluk, s. 11; Platon, Protagoras, 10-11 (313 d, e-314 a, b).

2 Bertrand Russell, A History Of Western Philosophy, s.77, New York, 1945; Dagobert D. Runes, Dictionary of Philosophy, s.257, Amerika, 1961.

3 İslam'da kullanılan sufilik ile bu sofist ilişkisini ele almak gerekir.

4 Bertnard Russell, A.g.y.

ister şeyh, ister önder, ister başkan, ister siyasi, ister idareci, ister muhalefet, ister iktidar vb. olsun, tek başına, o kimsenin sözüdür diye herhangi birinin sözünün, kendi mesleğiyle ilgili bile olsa, doğruluğu­

na hükmedilemez. Sözün doğruluğunun, söyleyenin dışında nesnel, objektif bir ölçüye göre değerlendiril­

mesi şarttır. Böyle nesnel bir ölçüsü olmayan sözün doğruluğuna hükmedilemez. Platon burada doğru­

luk ölçüsü vermiyor. Neyin nesnel bir doğru olarak değerlendirileceğine dair bir öneri sunmuyor ve belli bir ölçek zikretmiyor. Buna şöyle bir cevap vermek mümkündür: Platona göre, doğru bilgiye ulaşmanın ilk yolu, kişinin öğrendiklerine dışarıdan nesnel bir doğrulama ölçüsü bulmaya çalışması ve şüpheleri­

nin peşinden giderek doğruları aramaya koyulması­

dır. Diğer insanlarla bu objektif ölçüde birleşebileceği için ortak bir doğruya ulaşacaktır. İnsan, bunu aklıyla yapacaktır. O hâlde kişi aklına başvuracaktır. Ancak, bu noktada tehlikeli olan, herkesin kendi aklına baş­

vurması hâlinde, aklını daha önce elde ettiği bilgilere göre düşünmeye zorlaması sonucu aklın serbestçe hüküm verememesi ihtimalidir. Bundan dolayı Pla­

ton, kişinin ilk önce aklındaki bilgilerin doğru olup olmadığını sorgulayarak işe başlamasını, doğru bil­

giye ulaşmanın en doğru yöntemi olarak görmüştür.

Buna göre denebilir ki, Platon saf, önyargısız aklı ve onun işlevi olan düşünceyi doğruluk ölçüsü almıştır.

İşte buna İslam düşüncesine göre şöyle cevap verilebilir: Allah insanı yarattı, ona akıl verdi ve bir de peşinden vahiy (Kur an) gönderdi. İnsan akıl ve

Kur an ile doğruyu bulacaktır. Bu ikisi de nesnel ölçü­

lerdir. İnsanın bütün bildiklerini, duyduklarını, din­

lediklerini bu iki ölçüye vurarak bu iki ölçünün ortak verdiği bilgiyi temel ilke alıp öğrendiklerinin yanlış veya doğru olduğunu bilme imkânı vardır. Kur an, bunun için vardır. İnsanı akla döndürmek için Kur an baştan aşağı emir ve önerilerde bulunmaktadır. Buna göre insan, her türlü bilgiyi elde etmekten korkmaz.

Akıl hem bilgi üretir, hem de bilgiyi değerlendirir.

Kur an hem aklı destekler, hem de iyiyi ve doğru­

yu yapmayı teşvik eder ve ödüllendirerek yaptırım sağlar. Akıldışı çabaların direnme gücünü aşmak ve akıldışı tutkuların köleliğinden kurtulmak, ancak aklın ve Kuranın ölçüsü ile mümkün olur ve insana yakışan da budur.

Kur'an, insanı Ömer'in, Ali'nin, Veli'nin, Sa- id'in, Ahmet'in, Mehmet'in, Hasanın, Hüseyin'in, Esad'ın, ananın, babanın, atanın fikir ve inanç köle­

si olmaktan kurtarmak ve böylece onu şartsız ve ön koşulsuz olarak akla çağırmak için gelmiştir. Kur'an, insanın akla başvurarak kendi hedeflerine ulaşabile­

ceğini söyler. Burada önemli olan insanı akla çağıran Kur'an olduğu için, akıl ona başvurmadan da iş yap­

mayacağına inanır. Kur'an, aklı özgürce çalışmaya çağırıyor, akla aklın almayacağı bir şey de önermiyor.

O hâlde, Kurana çağıran da akla çağırıyor, demektir.

İkisi birbirinden ayrılmazlar. Bundan dolayı Kurana başvurmayan veya başvurmak istemeyen, Kur'an'ı ben anlamam diyen kimse, bilmeden Kur'an'ı red­

dediyor, bunda şüphe yok. Kur'an hiç kimseye sen

anlamazsın, git falancaya sor diye kendisinden baş­

ka bir doğruluk ölçüsü göstermiyor. Kuran diyor ki;

Onların gönülleri vardır, onlarla anlamazlar; gözleri vardır, onlarla görmezler; kulakları vardır, onlarla işitmezler. İşte bunlar hayvanlar gibidir, belki daha da sapkındırlar.⁵ Bu ayetin karşısında her insan ken­

dini toparlamalı, aklını başına almalı, değil midir?

Buna göre benim şeyhim, efendim, başkanım şöyle söyledi, ben ona uyarım, demek çok yanlıştır; bazı âlimler böyle söylemeyi şirk saymış ve saymaktadır.

Ama insanın bilmediğini gidip birinden öğrenmesi, bütün insanlık tarihi boyunca süregelen bir gele­

nek ve sünneti beşeriyedir. Bilmediğini öğrenmek ayrı şeydir; Allah'ın sözünü dinlemeyip başkasının sözüne uymak ve doğruluğunu sorgulamadan onu uygulamak ayrı şeydir. Kur'an ayrıca, bilmiyorsanız, bilenlere sorun⁶ buyruğunu vermek suretiyle insanı bilgi edinmeye teşvik etmiştir.

İslam'ın inanç, bilim ve kültür tarihinde şunu tespit etmiş oluyoruz: Hz. Peygamberden sonra (dört halife de dâhil) öyle yanlışlar yapılmıştır ki, bunların bir kısmı Kurana, büyük bir kısmı da ha­

dise dayandırılmıştır. İlk üç asırda bu yanlışlar bü­

yük çalkantılara sebep olmuş, bazı büyük sahabe­

nin yaptığı yanlışlar ve verdiği sözden vazgeçmeleri günümüze kadar kanayan yaralar açmıştır. Ancak bu esnada müslümanlar, istediklerini söyleyebilme imkânına henüz sahip idiler. Bu üç asırda çok ham,

5 Araf 7/179.

6 Enbiya 21/7.

işlenmemiş ve bakir olan ilk nesil müslüman toplu­

mu, İslam düşüncesinde ve teknesinde önceki me­

deniyetlerden gelen bilim ve kültürleri yoğurup yep­

yeni bir medeniyet kurmaya muvaffak oldu. Fakat ilk üç asırdan sonra, önceki ve sonraki yanlışlar din oldu. Bu yanlışların düzeltilmesi yoluna gidilmedi ve bu yanlışlar başka yanlışları peşlerine taktı. Böylece on dört asırda yapılan yanlışlar doğruları ezdi geçti.

Doğrusu, bu on dört asır içinde doğrular da vardı. İlk üç asırda doğrular çoğunluktaydı ve söylediği doğru­

yu yapanlar hâkim durumdaydılar. Önemli bir husus, bu dönemde kimin doğru, kimin yanlış söylediğini anlayanların çok olmasıdır. İkinci önemli bir nokta ise, genellikle insanlar doğruyu da yanlışı da bilerek söylüyorlardı.

Ama ilk üç asırdan sonra herkes hep doğru söylediğine ve yaptığına inanmaya başladı. Böylece yanlışlar doğru inançlar olarak söylendi ve kitaplara geçti. Herkesin doğruluk ölçüsü, şeyhi veya hocası oldu. Hiç kimse bir doğruluk ölçüsü aramaya gitme­

di. Çünkü sorgulamayı, şüphe etmeyi küfür ve din­

den çıkma saydılar. Böylece müslümanlar dar boğaza girdi. Bugün müslümanlar, en eski medeniyetlerin ve kendi medeniyetlerinin, dünyanın en verimli yeraltı ve yerüstü nimetleriyle dolu topraklarında oturduk­

ları hâlde, en geri milletler düzeyinde, karınları aç, birbirinin kuyusunu kazarak ve düşmanlarına öncü­

lük ederek yaşamaktadırlar. İlk asırdaki müslümanlar doğruyu söylediklerinde onu uygulamaya özen göste­

riyorlardı. Yalan söylediklerinde de ondan sakınmaya

çalışıyorlardı. Üç asırdan sonra, giderek bayağılaşa- rak, tersine çalıştılar ve hâlâ çalışıyorlar. Doğru olarak kabul ettiklerini yapmamaya ve yanlış kabul ettikleri­

ni yapmaya önem veriyorlar. Bu çok dejenere olmuş ahlâki tutum hâlâ bütün hızıyla sürüyor.

Bu on dört asır boyunca din hâline gelen ve gelmeyen yanlışlardan kurtulma imkânı vardır. İşte zaten Kur an da bunun için Allah tarafından ko­

runmaya alınmıştır. Her çıkmazda insanoğlu ona başvursun, doğrudan saptığı noktaları düzeltsin, yanlışlarını görsün, canlı, cansız ve ölü sevicilikten kurtularak önce Allah a ve sonra yalnız kendine gü­

vensin diye.

Bu ruhu Kur'an'dan aldığım için insanları Kur'ana çağırıyorum. Kur'anın on dört asır önce getirdiği ruh ve felsefeye çağırıyorum. Kur'an on dört asır önce nasıl bir yapılanma ve oluşmaya se­

bep olduysa, ondan daha sağlam ve daha sağlıklı bir yapılanmaya sebep olacak ruhu ve felsefesindeki di­

namikliği saklıyor ve bu işlevi yerine getirecek tüken­

mez gücünü koruyor, yeter ki o güce erişilsin.

İki yüz yıldan beri İslam dünyası, aczini ve ye­

tersizliğini anlayarak içinde bulunduğu çarkı kırıp, dar boğazı aşıp düzlüğe çıkmaya çalışıyor. Ancak bu konuda hâlâ başarıya ulaşılamamıştır. Bu işe so­

yunanların başarısızlıklarını, hep yeni bir şey üret- meksizin geçmişin kutsal sayılan değerlerini yaşat­

ma ve yaşama peşinde olmalarını ve kendilerinden farklı düşünenlere karşı tepki ile hareket etmele­

rine bağlıyorum. Aşağılık duygusuna kapılmış ve

kaptırılmışlar. Bunun için de şaşkınlık içinde aceleyle neticeye varmak isterken bacakları birbirine dolanı­

yor. Siyasiler ile ıslahatçılar ayrı telden çaldıkları için ıslahatçı âlimler bütün topluma etki etmede başarı­

sız kalmışlardır. Sonra siyasilerle halk çoğunluktay­

ken âlimler bir ülkede bir veya iki kişiyi geçmemiştir.

Mesela Mısır, yüz sene sonra bugün M. Abduh'un aşılamak istediği İslamî ilimden ve ruhtan geridir de daha ileri değildir.

Bizden öncekiler de ıslah için Kur ana çağırmış, ama aynı zamanda Kur anın dışında da doğrular ol­

duğunu ve bunların da doğruluk ölçüsü olarak alın­

ması gerektiğini savunmuş, böylece geleneği ve kül­

türü sorgulamaya gitmemiş ve yanlışları tespit edip Kur ana göre düzeltme imkânı bulamamışlardır, diye düşünüyorum. Bundan dolayı akıl ve Kuranın dışın­

da bir ölçü kabul etmemek üzere her şeyi Kur andan başlatmaya çağırıyorum. On dört asır içindeki doğru­

ları ve yanlışları gelenek ve tarihî olaylar içinde değil, Kur ana başvurarak ortaya koymanın en doğru yol olduğuna inanıyorum. Bunun için Kur ana dayana­

rak içtihat eden, fikir üreten herkesi de yine Kur ana başvurarak denetlemek zorunluluğu vardır. Bu hem Kur anın, hem İslam hukuk felsefesinin (usuli'l-fıkh ilmi) temel ilkesidir. Kur an dışında hiçbir ilim oto­

ritesi kabul etmemek üzere yapılanmaya Kur andan başlamak ve yeniden oluşmaya koyulmak; işte bunun İslam'ın temel amacı olduğuna inanarak çalışmak en büyük ibadettir. Ben bunu öğrenciliğim esnasında (1950-1954) kavradım ve 1960'da doktora çalışmamda

Kur anda kadere iman olmadığını tespit etmekle baş­

lattım. Otuz dört sene sonra başka bir araştırmacı da hadiste kadere iman olmadığını tespit etti.

Bugüne kadar, Kur an ve hadislere hep mezhep kurucularının gözüyle bakılmıştır. Bugün de öyle.

Bugün İslam toplumlarının geri kalma nedeni Kur an değil mezhep kurucularının ve fakihlerin bize tanıt­

tığı İslam'dır. Doğrudan Kurana başvurmakla bu yanlışlardan kurtulabiliriz. Belki o zaman bir zihni­

yet değişimi mümkün olur. İslam ülkelerinin içinde bulunduğu çıkmazdan kurtulmaları, İslam kaynakla­

rına çok yönlü ve farklı açılardan bakmalarıyla müm­

kündür.⁷ Çünkü, Kur'an üzerinde derin derin düşü­

nülmek için indirilmiştir. O, bir müjde ve uyarmadır.

İnsanlık tarihinin en ibret verici olay ve hatıralarını bünyesinde barındırmaktadır. İçinde hiçbir kuşku ve çelişki yoktur. İnsanları düşünmeye sevketmek için gelmiştir.⁸

Öyle görülüyor ki, en zor iş ve en zor ibadet dü­

şünmektir. Düşünen önce ilim yapar; ilim üzerinde düşünürse felsefe yapar. Düşünmek demek, felsefe yapmak demektir. Felsefe yapmak en zor sanattır.

Felsefe okumak felsefe yapmak değildir. Bakıyorum da İhsan Turgut'un felsefe yaptığını görüyorum.

Çünkü herhangi bir meseleyi ele aldığında, onu fel­

sefe yaparak, onun felsefesini yaparak çözümlüyor.

Ele aldığı konuyu herhangi bir filozofun düşünce

7 İhsan Turgut, Bir Zihniyetin Çözümlemesi (İslam'a Yeniden Bakmak), s.26-27, İzmir, 1994.

8 Yaşar Nuri Öztürk, Kuranın Temel Kavramları, s.327, İstan­

bul, 1991.

kalıbına sokarak izah etmiyor. Kendi düşünce yete­

neğine göre açıklıyor. Bence felsefe yapmak budur.

Sonra felsefe yapmak çoğunluğun anladığı gibi me­

tafizik meselelerle uğraşmaktan ibaret değil, aynı zamanda herhangi sosyal, hukuki, siyasi, ahlâki bir meseleyi alıp felsefi biçimde tutarlı ve mantıklı bir şekilde açıklamak, yorumlamaktır. Ben felsefeyi böy­

le anlıyorum. Bundan dolayı da insanları, düşünmeye alışsınlar, düşünme yetenekleri gelişsin, hem Allah, hem kâinat, hem de kendileri üzerinde düşünsünler de düşünen insan olsunlar diye Kurana çağırıyorum.

Çünkü düşünmeyen, insan sayılmaz ve medeniyet de kuramaz. Okumamış insan da düşünür, ama en önemlisi okumuş insanların düşünmesidir. Okumuş adam ilim yapar ve ilim yapan düşünürse felsefe ya­

par. İşte Kur an, insanı önce âlim, sonra da filozof yapmak üzere, Allah'tan ona gelen bir rehberdir. Oku ve düşün! Bu ikisi namazdan daha büyük ibadettir.

MEDENİ MİLLET*

Medeniyet kavramını tartışmaya girmeden önce bu kavramın, herkesin kabul edebileceği en geniş anla­

mını şu iki kelime ile ifade ederek sözümüze başlamak istiyoruz: Medeniyet, ilimde ve teknikte çağın gerek­

tirdiği düzeyde, kendine yetecek durumda olmaktır.

Bir milletin ilim ve teknik düzeyi kendisine yetmiyor­

sa, o milletin çağın gerisinde kaldığına hükmedilir.

Cihanşümul medeniyetlerin iki ana karak­

terinin, onlara cihanşümullük kazandırdığı ileri sürülmektedir.

a) Bütün ilim ve sanatlara el atmaları,

b) Evreni izah etmeye çalışarak felsefe yapmaları.

Bir milletin felsefesi ve filozofu yoksa, onun dünya çapında bir medeniyet kuramamasına Roma İmparatorluğu örnek verilebilir. Bertrand Russell,

* 1992, Ankara.

Romanın felsefesi olmadığını söyler, biz de bunun için, Romanın cihanşümul bir medeniyet kurama­

dığını söylüyoruz. Aynı şekilde, bir dinin medeniyet dini olabilmesi için, çağın gereklerine cevap verebil­

mesi gerekir. Bu da o dinin felsefesi ve filozofu olma­

sını şart kılar. Çünkü bir dinin medeniyet dini ola­

bilmesi için, onu bulunduğu çağın gereklerine göre anlatabilecek ve yorumlayabilecek filozof, âlim ve düşünürleri olması gerekir. Bulunduğu çağın gereği­

ne göre anlatılamayan bir din, o çağın dinî sorunları­

nı çözecek durumda olamaz.

İslam medeniyetinin cihanşümul olması, dü­

şünür, âlim ve filozoflarının, kendi zamanlarının bütün ilim ve sanat dalları ile felsefesine yönel­

meleri ve evrenin felsefesini yapmış olmalarından kaynaklanır. Ebu Hanife (767m.) hukukta, Cabir b.

Hayyan (815m.) kimyada, Harezmi (850m.) ma­

tematikte, Kindi (873m.) felsefede, Ebu Zekeriya Razi (925m.) felsefe ve tıpta, İbn Meserre (931m.) matematikte, Maturidi (944m.) din felsefesinde, Farabi (950m.) felsefede (metafizik ve siyaset fel­

sefesi), İbn Heysem (965m.) fizikte, İbn Miskeveyh (1030m.) tıp ve ahlâkta, İbn Sina (1037m.) felsefe ve tıpta, Biruni (1038m.) matematik ve astronomi­

de, İmam Cüveyni (1085m.) din felsefesinde, Ga­

zali ( İ l l i m . ) felsefe ve ahlâkta, İbn Mace (1138m.) felsefede, İbn Tufeyl (1185m.) felsefede, İbn Rüşd (1198m.) felsefede, İbn Nefis (1288m.) kimya ve tıpta, İbn Kemal Paşa (1534m.) felsefede yeni fikir­

ler ileri sürmüşlerdir.

İslam medeniyeti bu gibi filozof, âlim ve düşü­

nürler tarafından kuruldu ve devam ettirildi. Farabi de dâhil, bunların hiçbiri yunanca bilmezdi. Hepsi yunanca ve diğer dillerden yapılan doğru tercümele­

re dayanarak felsefe yaptılar ve medeniyet kurdular.

Ama bu eserleri tercüme edenler filozof değildi ve sayılmadı. Her ilim, en çok da felsefe birikim ister.

İşte tercümenin rolü budur .

Abbasi halifesi Memun "Beytu'l-Hikme" ilimler akademisini kurmakla İslam medeniyetinin temelini atmış oldu. Memun, Bizans İmparatoru ile anlaşa­

rak, İstanbul'daki eserlerin kopyalarını aldırmış ve arapçaya tercüme ettirmişti. Farabi ve İbn Sina yu­

nanca bilmedikleri hâlde, ilim ve felsefelerini dünya­

ya kabul ettirmişlerdir. Benzer şekilde şimdi de Kül­

tür Bakanlığının bir tercümeler bürosu veya benzer bir akademi açması çok isabetli olur.

Milletimizin bir medeniyet kurabilmesi veya dünya medeniyetine bir katkıda bulunabilmesi için, yabancı dillerde yapılmış ve yapılmakta olan ilim, sanat ve felsefe alanındaki eserlerin anında türkçeye tercüme edilmesine büyük önem vermek gerekmek­

tedir. Fransızca yazılan bir kitabın ingilizce tercüme­

si, fransızca aslından daha önce basılabiliyor.

Tarih boyunca İslam dünyasının ilim ve düşün­

ce dönemleri şöyledir:

a) 7-11. asırlar, doğuş ve yükselme dönemi;

b) 12-16. asırlar, duraklama dönemi;

c) 17-20. asırlar, gerileme dönemidir .

Türkiye dâhil, bütün İslam dünyası, 17-18.

asırlarda çökmeye ve gerilemeye başlayan medrese­

nin ilim ve din anlayışının etkisinde kalmaya devam etmektedir. 1774'de Osmanlı devleti teknik ilimler­

de geri kaldığını anlamış, medresenin dışında bir teknik okul (Mühendishane-i Bahriyeyi Hümayun) açmak zorunda kalmıştı. Oysa bunu medrese aç­

malıydı. Ama, bu medresenin umurunda değildi. O zamandan bu yana medrese ve temsilcileri sosyal bi­

limler, hukuk ve felsefede geri kaldıklarını hâlâ itiraf edememektedirler. İki asrı aşan bu süreç içinde batı tekniği ile aramızdaki mesafenin daha da açıldığına benim kanıtım şudur: Türkiye Cumhuriyeti o zaman ve hattâ Birinci Cihan Savaşında Avrupa'ya karşı da­

yandığımız kadar şimdi dayanabilir miyiz? Hatta her sahada kaç gün ve kaç saat dayanabiliriz? İki asırlık kalkınma çabasını buna göre değerlendirmeliyiz.

Zihniyet ve düşüncenin doğması, gelişmesi ve yükselmesi felsefe okumakla değil, felsefe yapmak­

la gerçekleşir. Türkiye'de felsefe okunduğundan bile şüphelenmek gerekmektedir. Milletin düşünce, eko­

nomi, siyaset, kültür ve şahsiyet sömürüsünden kur­

tulması için her türlü ilim ve sanatın yanı sıra felse­

feye büyük önem vermek zorunludur. Ancak felsefe yapmakla demokrasi kurulabilir. Felsefe ile demokra­

si arasındaki ilişki lazım - melzum ilişkisidir. Birin­

cisinin olduğu yerde diğeri de vardır, olmadığı yerde diğeri de yoktur. Her ikisinin tek ana öğesi düşünme hürriyetidir.

İslam'da düşünmek farzdır. Düşünme hürriye­

ti olmadan düşünce olamayacağına göre, İslam'da

düşünme hürriyeti olmalıdır ki, düşünmek farz kı­

lınmış olsun. Gazali İslam toplumundaki felsefe düşmanlığını dinî bir inanç ilkesi olarak anlatmıştır.

Günümüzde onun bu iddiasında başarılı olmasının sıkıntısı çekiliyor. Birçok kimse düşünce hürriyetin­

den bahsetmektedir. Ancak herkes yalnız kendisi gibi düşünmeye izin vermekte ve yalnız kendisi gibi düşünmeyi meşru saymaktadır.

İslam'da idareci ve siyasiler bu tek tip düşünce ilkesini, şahsî saltanatlarını ve keyfî idarelerini sür­

dürmenin yegane dayanağı gördüler, felsefeye ve hür düşünmeye imkân vermek asla işlerine gelmedi.

17. asrın medresesinin tek tip düşünce ve anlayışına karşı çıkan tanzimatçılar ve medreseyi tarihe gömen cumhuriyetçiler, çok acıklıdır ki, tek tip düşünce il­

kesini olduğu gibi uygulamaya devam etmişlerdir.

İsim değişti, ama zihniyet değişmedi. 1892'de fikir hürriyeti ne kadar varsa, 1992'de de o kadar mevcut­

tur. Askerî ihtilallerin kaynağı, tek tip düşünmenin sorumlusu olan sivil idaredir. Hür düşünce üzerin­

deki baskı neticesinde zihinler çalışmaz hâle geldi ve dumura uğradılar. Bugün hür düşünce kanunla yasak ve dinle haram sayılmaktadır.

O hâlde, milletin ilerlemesi ve medeniyet sahibi olması için, felsefe yapmaya önem verilmelidir. Bu da bütün yönleri ile hür düşünmeye izin vermekle olur.

Demokrasi herkesin fikrini serbestçe söylemesi ise, onu geliştirecek ve yükseltecek yol felsefe okumak ve felsefe yapmaktan geçer.

İleride daha teferruatlı listeler vermek üzere

şimdilik şu maddelerin öncelikle ele alınıp tercüme edilmeleri doğru olur ve çalışmaya hemen başlanma­

sını kolaylaştırır:

1. İlim ve sanat eserleri.

2. Metafizik, ahlâk felsefesi, din felsefesi, antro­

poloji, sosyoloji, felsefe tarihi, hukuk felsefesi, teoloji (kelam) ile ilgili eserler.

3. Mantık, bilgi teorisi, semantik, dil felsefesi ile ilgili eserler.

4. Siyaset felsefesi, demokrasi ve düşünce hür­

riyeti, kültürel ve tarihî eserler, davranış felsefesi ile ilgili eserler.

5. Aristoteles'in metafiziği, ahlâk ilmi ve siyaseti.

6. Kindi'nin felsefî eserleri.

7. Farabi'nin bütün eserleri.

8. İbn Sina'nın felsefî ve mantık eserleri.

9. Özellikle İbn Sina'nın Metafizik'inin İzmir Tire Kütüphanesindeki Fatih Sultan Mehmed'in okuması için özel yazıldığı kaydı bulunan, çok güzel, Kur'an-ı Kerim gibi yaldızlı yazma nüshasının tıpkı­

basım olarak basmalıdır. Bu, Fatih'in kültürünün ne düzeyde olduğunun dünyaya tanıtılması bakımın­

dan önemi tartışmasız kabul edilecek bir husustur.

10. Farabi için dünya çapında sempozyum ya­

pacak bir komisyon kurulmalıdır. Bu komisyon, bazı âlimlere Farabi'nin eserlerini tahkik ve istedik­

leri (hâkim oldukları) dile tercüme etmelerini teklif etmelidir. Bu eserler türkçeye de tercüme edilerek Farabi'nin bütün eserleri birarada (külliyat-basic works) basılmalıdır.

11. Merhum Hasan Ali Yücel tarafından tercü­

meleri yaptırılmış olan klasik eserler tekrar gözden geçirilerek fihristli ve indeksli bir şekilde yeniden basılmalıdır.

12. Dünya klasikleri içinde başta gelen Kur'an-ı Kerim'in tercümesinin yayınlanması Kültür Bakanlı­

ğınca ele alınmalıdır. Kur'an-ı Kerim'in iyi ve düzgün, herkesin anlayabileceği bir türkçe ile tercüme edil­

miş, bazı ayeti kerimelere kısa ve makul açıklamalar yapılmış bir baskısı, müslüman türklere hem dinle­

rini asıl kaynaktan öğrenip hurafelerden kurtulma, hem de düşünce ufuklarını genişletme imkânı vere­

cektir. Diyanet İşleri Başkanlığının ve başkalarının yayımladığı Kur'an-ı Kerim tercümeleri hem yeterli değildir, hem de bu yayınlar daha iyi tercümeler için mani olmamalıdır.

13. İbn Sina'nın felsefesini en iyi anlayan ve ona şerhler yazan Yavuz Sultan Selim'in şeyhu'l-islamı İbn Kemal Paşanın felsefî risaleleri tahkik ve tercü­

me edilip yayımlanmalıdır.

14. Yahudilerin ortaçağda en büyük filozofu ve İslam felsefesinin batıya etkisine sebep olup Spi- noza'ya tesir eden Musa b. Meymun'un en önemli eseri olan Delaletu'l-Hairin (Şaşkınlara Rehber-The Guide of the Perplexed) adlı eserini ibranca harfler­

den arapçaya çevirdim ve dünyada ilk defa Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi tarafından arapça olarak basıldı (1974). Yahudilerin Türkiye'ye göçle­

rinin 500. yılı kutlamalarında, bu eserin aslı ile bir­

likte türkçeye çevirisinin de sunulmasının, bir türk

tarafından arapçasının tahkik ve basımı yanında Kültür Bakanlığınca türkçe tercümesinin de basıl­

masının ilme ve düşünce tarihine büyük bir hizmet olacağında şüphe yoktur.

15. Tercüme edilen eserlerin sayfa yanlarına as­

lının sayfa numaraları konmalıdır. Bu, okuyanın aslı­

na müracaat etmesini kolaylaştırır.

Not: "Kamu Kurum ve Kuruluşlarına Ödenecek Telif ve İşlenme Ücretleri Hakkındaki Yönetmelik"

2 Mart 1987 Resmî Gazete 19388'in 6. maddesi­

nin 2-i fıkrası şöyle olmalıdır:

i) Eleştirmeli basım: birden fazla eski harfli türkçe veya arapça nüshanın karşılaştırılması sonu­

cu oluşturulan metin ve eleştirmeli basım (edisyon kritik) tahkikinde yabancı dilde bir veya iki yazma nüshaya dayananlar tercüme gibi, daha fazla nüshaya dayananlar ise telif gibi değerlendirilir.

İSLAM'I ANLAMA VE ANLATMA METODU

Akıl (Bilim Kaynağı)

Yüce Allah insanı yarattı ve ona bir bilgi kay­

nağı verdi. İnsan bu bilgi kaynağını kullanarak bilgi elde edecek, bilgi üretecek ve sonra bu biri­

kime göre hareket edecek ve işlerini yürütecektir.

Bu bilgi üretme kaynağı akıldır. Yalnız, insan akıl­

dan ibaret değil, birçok değişik güçten oluşan bir yapıya sahiptir. Akıl bütün bu güçlerin üstünde yönetici bir konuma sahiptir. Bu güçler akla iz­

lenimler getirir, akıl bu izlenimleri bilime çevirir ve hüküm kaynağı yapar, insana faydalı ve zararlı şeyleri gösterir.

İrade

Fakat, aklın yaptırım gücü yoktur. Yaptırım gücü iradeye aittir. İrade ise birçok gücün etkisi

altındadır. Bundan dolayı diğer güçlerin etkisi altın­

da olan irade, aklı, doğru bildiğini yapamaz ve za­

rarlı gördüğü şeyden kaçamaz durumda bırakabilir.

Aklın doğru düşünmesine karşılık, insana doğruyu yaptırmasına başka güçler irade vasıtasıyla engel olabilir. Bu hususta iradeyi etkisi altına alan, başka­

ları tarafından zihne gönderilen izlenim ve bilgiler­

dir. Bunlar tarihten, çevreden, öğreticiden ve top­

lumdan gelmektedir. Bunlar o kadar etkili olurlar ki, akla yanlış izlenimler getirerek onu bazen yanlış hü­

kümlere varacak kadar şaşırtırlar. Bazıları da aklın yanlış yapabileceğini ortaya atmalarına sebep olur.

Oysa akıl yanılmaz, yanılsa bile yanlışını kendisi bulur ve düzeltir. Aklın sağlam düşünebilmesi için, onu etki altına alan iradeyi bu izlenim ve bilgilerden kurtarıp kendi başına ve özüne göre hüküm verme yeteneğini, başka bir deyişle aklın saf ve arı olarak düşünmesini sağlamak lazımdır. Böyle düşünen akla aklıselim ve sağduyu denmektedir. Bu tür akıl, bü­

tün insanlarda bulunur, insanı şaşırtmaz ve ona an­

cak doğruyu gösterir. Mesela, akıl kişinin babasının katilini öldürmesini uygun bulmaz. Çünkü bilir ki, kişi katili öldürdüğü takdirde karşılığında kendisi de öldürülecektir. Sosyal tecrübe de budur. Ama yine de sosyal ve diğer etkenler, iradeyi rahat bırakmaz, onu öldürmeye zorlar. İrade de aklı hüküm verme­

ye icbar eder ve ondan izin almaya çalışır. Ama akıl onun yanlış olduğunu söyleyerek geri çekilir. Böyle­

ce irade, o yanlışı insana yaptırır ve akıl işlem dışına itilmiş olur.

Akıl-Vahiy

Hz. Muhammed de 610 yılında kendisine yüce Allah'tan vahiy gelene kadar sağduyusu ve aklıseli­

mine göre hareket etti, iş yaptı ve yaptırdı. Kendisine gelen vahiy bilgisi, aklıselim bilgisinin dışında yeni bir bilgi kaynağı getirmiş ve aklıseliminin bilgisini de des­

teklemeyi amaçlamıştır. Böylece insan iki bilgi kay­

nağına sahip oldu. Bunlardan biri tabii bilgi kaynağı olan akıl, diğeri sözlü bilgi kaynağı olan vahiydir. Akıl genel bilgi kaynağı, vahiy ise özel bilgi kaynağıdır. Akıl her insana doğrudan verilmiş, vahiy ise özel kişiler ta­

rafından bildirilmiştir. Bu noktada akıl ile vahiy ara­

sında kişiye yükledikleri sorumluluk bakımından şu farklılık bulunmaktadır: İnsan, doğuştan zorunlu ola­

rak akla göre sorumludur. Vahye göre sorumlu olmak ise, doğuştan değil, irade hürriyetine bağlıdır. İnsanın buradaki sorumluluğu irade hürriyetini kullanmasına bağlıdır. Vahiy bilgisinin bütün gücü ve görevi, aklı desteklemek ve aklı yan etkilerden kurtarıp saf, özüne göre hareket etmeye ve hüküm vermeye yöneltmek­

tir. Vahiy, saf aklın doğru dediğine doğru, yanlış de­

diğine de yanlış diyerek onu destekler. Böylece vahiy bir yandan aklın hükümlerinde sebat etmesini sağlar, diğer yandan da iradeyi yönlendirerek iman gücüyle eyleme geçmeye sevkeder. Vahiy, iradeyi yönlendirir, ama ona baskı yapmaz.

Hz. Muhammed'in İki Bilgi Kaynağı

Hz. Muhammed e vahiy gelmeye başladıktan sonra da akıl işlevini yitirmemiş, daha hür ve baskısız

bir alanda eylemde bulunmaya devam etmiştir. Çün­

kü vahiy, aklın önüne konan engelleri aşmada yol ve yöntem göstermek için gelmiştir, yoksa aklı insana yol göstermekten alıkoymamıştır. Vahiy gelince akıl iki iş yüklenmiştir: Bunlardan biri vahyi anlamak, diğeri de vahyin dışında kalan hususlarda yol bul­

maya devam etmektir. Akıl, nasıl beş duyu ile elde ettiği bilgilerden ve deneylerden istifade etmiş ise, vahiyden de üç şey kazanmıştır: Bilgi kaynağı olarak yeni bir bilgi, yöntem ve amaç. Kur an, bilgi verirken bu bilginin amacını ve kullanım tarzını, yolunu da göstermektedir.

Kur'an'ın Mevsukiyeti

Yüce Allah, tarih boyunca insanoğluna bu iki bilgi kaynağını esirgemeden vermiştir. Ne var ki, insanoğlu tarih boyunca kendisine verilen vahiy bil­

gisini olduğu gibi muhafaza ederek nesilden nesile aktarma imkânına sahip olmadığı için gerçek vahyin kaybolmasına sebep olmuştur.

Yüce Allah, insanoğlunun kendisine verilen bu ilahi mesajı koruyamadığını, tarihî tecrübe yoluyla insanoğluna gösterdikten sonra Hz. Muhammed'e indirdiği ve tüm tarihî vahyin özeti olan Kur anı ko­

ruma işini üzerine almıştır. Hz. Muhammed bundan dolayı son ilahi tebliğci ve Kur an da Allah'ın yeryü­

züne son mesajı olmuştur. İnsanoğluna verilmesi ge­

reken bilgi kaynakları olarak tabii vahiy olan akıl ve sözlü vahiy olan Kur'an insana yol, yordam göster­

mek için yeterli görülmüştür.

Akıl Vahiy Elele

Hz. Muhammed vahiy almaya başladıktan son­

ra, İslam dini iki kaynağa -akıl ve vahiy- dayanarak oluşmaya başlıyor. Hz. Muhammed'in ölümüne ka­

dar, bu iki kaynak beraberce kol kola yardımlaşarak yürüyorlar. Bunlardan birini diğerinden daha üstün ve daha kutsal tutmak, İslam'ın temeline dinamit koy­

mak demektir. Ancak şu var ki, birinin tıkandığı yerde öteki ona yardım etmiştir. Bunun için hiçbir zaman biri önder durumunda olmamış, biri sıkışınca ötekine başvurulmuştur. Çünkü her ikisi de Allah vergisidir.

Birbirlerini bütünlerler. Kuranın akla çok değer ver­

diğini yine akıl ortaya koyar ve anlar. Hz. Muham­

med'in vahyin dışında kalan bütün iş ve hareketleri akıl tarafından tanzim edilmişti. Demek ki, Hz. Pey­

gamber zamanında (632m.) İslam dininin bilgi ve hü­

küm kaynağı akıl ve vahiy idi. Akıl Kur'an'ı yorumlu­

yor ve bu noktada Kurana bağlı kalıyor, diğer yandan da Kuranın amacına uygun olarak Kuranın hüküm vermeyip boş bıraktığı alanları dolduruyordu. Hem Peygamber, hem de sahabe her konuyu genellikle Kurana dayandırıyor, Kuranın dışında kalan husus­

larda ise içtihat ediyor, yani aklını kullanıyorlardı.

Sünnet Hakem

Muaviye'nin iktidarından (30h./660m.) Ömer b.

Abdülaziz'in iktidarının sonuna kadar olan dönemde (101h./719m.) bilgi ve hüküm kaynağı Kur'an ve sün­

net olmuş ise de zamanla sünnet Kur ana hakem ko­

numuna yükselmiş, akıl bir kenara itilmiştir. Sünnet

hakem olup Kuranın önüne geçince bu dönemde ha­

dis revaçta olmuş, bu düşüncenin aşağı tabakalarda da kabul görmesiyle hadis uydurulmaya başlanmıştır.

Bu durumun din için tehlikeli olduğunu gören ile­

ri görüşlü düşünürlerden birisi olan Halife Ömer b.

Abdülaziz, hadisin yazılmasına resmi emir çıkarmış, böylece uydurma hadisin önüne geçmeye çalışmıştır.

Akıl-Vahiy-Sünnet

Ömer b. Abdülaziz'in zamanından Ahmed b.

Hanbel'in (241h./855m.) zamanına kadar geçen süre içinde büyük insanlar ve müçtehitler yetişmiştir.

Bunlar aklı Hz. Peygamber zamanındaki mevkiine koymaya çalışmışlar ve bir dereceye kadar başarı göstermişlerdir. Bu dönemde bu müçtehitlerin uy­

guladıkları metot aslında iki kaynağa dayanıyordu.

Kur an yani vahiy ve akıl ki, içtihat anlamındadır.

Böylece Hz. Peygamberin ve dört halifenin meto­

duna göre hareket etmiş ve içtihatlarını ortaya koy­

muşlardır. Hadisi Kuranın temel hükümleri dışında­

ki feri hükümlerin açıklanmasında kullanmışlardır.

Ancak hakem Kur an ve akıldı. Bu dönemde yetişen büyük müçtehitlerin içtihatları ve fikirleri İslam'ın ilke ve esaslarına göre ileri sürülmüş ve üretilmiş olduğu düşünürlerce genel kabul görmüştür. Bunun­

la beraber, aralarında içtihat ve fikir ayrılıkları, hür düşüncenin ve aklın anlayışının doğal sonucudur.

Buna göre de zıt fikir ve içtihatlardan birisinin yan­

lış olması mantıkî düşünmenin gereği olduğu gibi ittifak ettikleri fikir ve içtihatlarda da yanlış yapmış

olabileceklerini düşünmek bilimin ve hür düşünme ihtimalinin bir gereği olarak kabul edilmelidir.

İçtihatlar Nass Oluyor

Ahmed b. Hanbel'in ölümü (241h./855m.) ile İbn Kemal Paşanın ölümü (941h./1534m.) arasında­

ki döneme tarihi, kültürel, ilmî ve düşünsel açılardan duraklama ve donuklaşma dönemi demek doğru­

dur. Aslında buna geleneksel deyimiyle taklit döne­

mi denmektedir. Bu dönemde imam müçtehitlerin sözleri, içtihatları esas bilgi ve hüküm kabul edilmiş, Kur'an ve hadise ancak bunları meşrulaştırmak ve desteklemek için başvurulmuştur. Böylece Kur'an ve hadis doğruluk kriteri olmaktan çıkmış ve akıl da sadece iddiaları desteklemek için alet olarak maşa gibi kullanılmıştır. İnsanlar bu mezhep imamlarının taraftarları tarafından sahiplenilerek bölünmüş ve mezhepler aşılmaz çelik çitlerle çevrilmiştir. Halkın mezhep değiştirmesi, din değiştirmede olduğu gibi resmî kayıtlarla yapılır hâle gelmiştir.

Tarihî İki Tespit

Şunu tespit etmiş bulunmaktayım: Bu dönemde Kur'an ve hadise dönülüp mezhep müçtehitlerinin yanlış olan fikirleri düzeltilmemiştir. Daha önce söy­

lediğimiz gibi, mezhep imamlarının ve müçtehitlerin sözleri ve hükümleri bütünüyle doğru ve değişmez kabul edilmiştir. Kur'an ve hadis karşısında yanlış ol­

dukları açıkça görülen ve sabit olan hükümler tevil edilerek meşrulaştırılmıştır. Bize göre bir yanlışı tevil

etmek, onun yanlışlığını kabul etmemek ve ona yan­

lış hükmünü vermekten kaçınmaktır. Hâlbuki tak­

litçilerin bu tutumu mezhep imamlarının ilkelerine aykırı idi. Asıl hastalık ise, bu körü körüne taklidin hâlâ devam ediyor olmasıdır.

İkinci tespitim şudur: Bir mezhebin âlimleri ve mukallitleri diğer mezhepleri de okuyup öğrenmiş- lerse de hiçbiri kendi mezhebindeki yanlış bir hükmü diğer mezhepteki doğru bir hükümle düzeltme cihe­

tine gitmemiştir. Eğer bu iki tespitime aykırı hüküm verenler olmuşsa onları istisna etmeye hazırım. Bu­

rada İbn Rüşd, Beyhaki, İbn Kayyım gibi bazı âlim­

leri bu tespitimin dışında tutmak istiyorum. Bu say­

dıklarım ve İbn Hazm, bazı fer'i meselelerde ıslahat yapmak istemişlerdir. Ama kabul görmemişlerdir. Bu dönemde daha geniş bilgi birikimine sahip olanlar da vardır, ama fikrî bir üretime gitmeden kendi mez­

heplerini tekrarlayıp durmuşlardır. Ayrıca mezhep­

ler arasındaki ihtilaflar dolayısıyla birbirlerini yoldan çıkmak, sapmak, şaşkın olmak ve hattâ cehennemlik olmakla itham etmekten çekinmemişlerdir.

Mezhepçilik-Mezhep

Mezhepçilik ile fikir ayrılığını yani mezhebi bir­

birine karıştırmamak gerekir. Mezhepçilik, bir fikre sırf filan mezhebin fikri olduğu için sımsıkı sarılıp farklı görüşlerle mücadele etmektir. Bu taklitçilikten başka bir şey değildir. Taklit edilen düşüncenin deli­

lini bilmek insanı taklitçi olmaktan kurtarmaz. İmam Gazali buna delili taklit etmek der ve delili taklit ile

hükmü taklit arasında fark olmadığını ifade eder.

Fikir yani mezhep sahibi olmak şahsiyet ifade eder ve şarttır, ama mezhepçilik yasaktır. Mezhep sahibi olmak, fikir sahibinin kendi ilmi anlayışı ile bir fikri elde etmesi ve şahsiyet sahibi olmasıdır. Bunda yanıl­

ması önemli değildir. Fikri kendisi ürettiği için yanlış olduğunu anlayabilir, buna bağlı olarak da onu dü­

zeltme imkânına sahiptir. Çünkü fikrinin maliki ken­

disidir, mülkünde istediği gibi tasarruf hakkı vardır ve bu hakkı kullanabilir. Ama mukallit ve mezhepçi savunduğu fikrin sahibi değildir. Onun için benimse­

diği fikir üzerinde tasarrufta bulunamaz ve onu dü­

zeltemez. Zamanımızda mezhepçilik o safhaya geldi ki mezhepsizler dinsizliğin köprüsüdür' şeklindeki slogan ile İslam dünyası bir süre çalkalanıp durdu.

Doğrusu mezhepçilik ve taklitçilik siyasi idarenin çok işine yaramaktadır. Bir mezhebe bağlı insanlar kolay­

ca susturulmuşlardır. Mezhepçilik farklı boyutlarda ortaya çıkmaktadır. Günümüzde bazı müftülerin mezhepçiliğe karşı çıkanları sapıklıkla suçlamaları ne kadar da ilginçtir. Bu durum, din öğütü verenle­

rin ve sözle dinî irşatta bulunanların hâkim zihniyeti temsil ettiğini gösterir. Tarih, İslam toplumlarının zihnî kölelikten kurtulamadıklarına şahittir. Bunu şöyle bir deyimle ifade etmek yerinde olur: Müslü­

man toplumlar, önce kendileri köleliği benimsediler, sonra da yabancılara köle olmaya yatkın hâle geldi­

ler. Müslümanların yabancıların boyunduruğundan kurtulmak için önce kendi kendilerine benimsedik­

leri boyunduruktan kurtulmaları şarttır. İslam tarihi

göstermektedir ki, mezheplerden önceki müslüman¬

lık (ilk üç asır müslümanlığı) mezhepçilikten sonraki müslümanlıktan daha onurlu ve haysiyetlidir. Çünkü onlar hür fikirli idiler. Sonrakiler köle fikirli oldular.

Mezhepçilerin İmamlarına Muhalefeti

Diğer ilmî bir müşahedem de şudur: Fıkıh kitap­

larını gözden geçirdiğiniz zaman, özellikle hanefilerin en meşhur kitabı olan el-Hidaye'ye bakınca, imamla­

rın sözlerinin tartışıldığını ve bir imamın içtihadının ötekinin lehine veya aleyhine delil getirildiğini gö­

rürsünüz. Bu yöntem, İslam'ın temeline, Kurana ve felsefesine aykırıdır. Kimse bunun farkında değildir, farkında olanlar da seslerini çıkarmamaktadırlar. Bu, aynı zamanda imamların tutum ve yöntemlerine de aykırıdır. Bu, aslında imamların sözlerini ve içtihat­

larını Kur'an seviyesine çıkararak onlar gibi kutsal metin saymaktan başka bir şey değildir. Oysa doğ­

ru metot ve tutum, imam-müçtehitlerin sözlerini değil, delillerini tartışmak olmalıdır. Ancak bazen imamların delillerini de tartıştıkları görülmektedir.

Bu durum davamızı inkâra yetmez. Çünkü bunları imamların sözlerini desteklemek için yardımcı ola­

rak zikretmektedirler. Ancak, bunda da taklitçidirler.

Zira imamların delillerini tekrarlamaktadırlar.

Düşüncede Duraklama

Bu döneme taklit, mezhepçilik ve duraklama dönemi denmektedir. Buradaki taklit kavramına, kısa da olsa bir açıklık getirmek gerekmektedir. Taklidin

sözlük manası boyuna tasma takmak, hamail, ger­

danlık takmak, birinin fiil ve hareketinin aynısını yapmaya veya ona benzemeye çalışmaktır.¹ Kur anda bu kökten türeyen 'mekalid' (anahtarlar, hazineler) ve 'kalâid' (gerdanlıklar, tasmalar, takmalar) kelime­

leri kullanılmıştır.² Türkçedeki kilit kelimesinin de (aslında kilid olmalıdır) bu kökten geldiğine kaniyiz.³ Arapçada bu kökten türemiş bulunan iklîd kelimesi (çoğulu ekâlîd, eklâd) anahtar, miftah anlamında yal­

nız kapalı bir şeyi açmak anlamında değil, açık kapı­

yı, hazineyi kilitlemek, kapamak, korumak anlamına da gelmektedir. Türkçede baştaki (i) düşmüş ve 'kilid' olmuştur.⁴

Taklidin İslam hukuk felsefesi yani usuli'l-fıkh ilmine göre terim anlamı şudur: Delilsiz olarak baş­

kasının sözüne göre iş yapmak; sözü, delil olmayan ve delil sayılmayanın sözüne göre hareket etmek;

neye dayanarak söylendiği bilinmeyen bir düşün­

ceyi doğru kabul etmek. Hepsinden daha uygun görülen tanım ise; delile dayanmayan bir kimsenin sözünü delil kabul etmek şeklindedir.⁵ Delili taklit de taklittir.

1 El-Mucemül-Vasit 2/760; Ragıb İsfehani, Müfredatul-Kur'an, 422, Mısır, 1940; İbn Faris, Mu cem Mekayısıl-Luga 5/17, Mısır, 1366h.;

Ş. Sami, Kamus-ı Türkî, 427.

2 Maide 5/12; Zümer 39/63.

3 Muhammed Ali Şevkanî, İrşâdu'l-Fuhûl, 233, Mısır, 1347h.

4 Ş. Sami bu kelimeyi (kâf) ile yazıp kilit olarak Yunancadan gel­

diğini söylemektedir. James W. Redhouse, Turkish-Eng. Lex. (s. 1569¬

70)de hem türkçe hem yunanca demiştir.

5 Muhammed Ali Şevkani, İrşâdu'l-Fuhûl, 233.

Taklit

Bu tanıma göre, müçtehit imamların sözlerini Kur ana dayanmadan kabul etmek taklittir. Mezhep imamlarının delilsiz sözlerine uyana mukallit denir.

Taklit kelimesinin sözlükte yer alan mânâsına göre, bu şu demek olur: Bir söze, sırf filan imamın sözü olduğu için uymak ve taklit etmek dinde yasaklan­

mıştır. Böyle mukallid olduğunu iddia ve kabul eden kimse taklit ettiği imamın, müçtehidin fikrini boynu­

na bir tasma gibi takmış demektir. Şüphesiz buradaki tasma kurbanlık hayvanlara takılan maddi bir tasma değil, daha ağır ve kötü anlamda zihne vurulmuş bir bukağıdır. Bir insan bunu nasıl kabul eder? Evet, şaşı­

lacak şey, ama on bir asırdır sürdürülen mezhepçilik bundan başka bir şey değildir.

İçtihat Farzdır

İlim adamlarının, bir cemaatin feri (fıkhî) me­

selelerde bile taklidin asla caiz olmadığını söyleme­

lerinin yanı sıra Karafi de İmam Malik gibi âlimlerin içtihadın farz, taklidin de batıl (saçma) olduğunu söylediklerini naklediyor. İbn Hazm ise taklidin ya­

sak olduğu hususunda ittifak (icma) olduğunu ileri sürmüştür. Dört imam, insanları hem kendilerini, hem de başkalarını taklit etmekten menetmişlerdir.⁶

Fakih

Fıkıh kitaplarına bakıldığı zaman, tâbi oldukları mezhep imamlarından daha geniş kültüre ve ihatalı

6 Şevkani, A.g.e., 236.

bilgiye sahip fıkıh yazarları görülmektedir. Şimdi usul ilmine sahip birinden bunlara fakih denmeyeceğini öğrenmek, gerçekten durumu değerlendirmek ve geniş malumat sahibi bu zatlara ne sıfat verileceğini tayin etmek zor olmaktadır. Eğer bu zatlar kendileri­

ne fakih diyorlarsa, müçtehit olduklarını ve mukallit olmadıklarını söylemiş oluyorlar. Eğer kendilerini mukallit sayıyorlarsa, o zaman onlara fakih denme­

yeceği şöyle açıklanmıştır:

Amelî, şerî hükümleri tafsilatlı delillerine göre emek verilen bir şekilde bilmeye fıkıh, denir. 'Taf­

silatlı' kelimesi ile mukallidin fıkhî meseleleri bil­

mesine fıkıh değil taklit deneceği anlatılmaktadır.

Çünkü fukaha fakihin çoğuludur ve fakih, fıkhın kendisinde meleke hâlinde bulunan kimseye denir.

Fıkıh kitaplarını anlayan kimseye ise fâkih (anlayan) denir.⁷ Fıkhın şu tanımı esas kabul edilebilir: Ayrı ayrı delillerden giderek elde edilen şerî, ferî hüküm­

leri bilmeye fıkıh denir.⁸ Fakih müçtehit anlamında hüküm üreten, istinbat eden, hüküm ortaya ko­

yan kimsedir. Müçtehit imamların dışında Kurana ve akla dayanarak içtihat eden kimselere de fakih denmesi doğrudur. Bu iki kaynağa değil de, imam­

ların sözlerine dayanarak fikir ileri sürenlere fakih denmemektedir. Çünkü imamların içtihatları şerî delil -Kur'an, sünnet- sayılmaz. Ancak, maalesef

7 Cemaleddin Ebû Muhammed Abdurrahim Esnevî, et-Tem- hîd, 50-51 Tahkikli, 984.

8 İbn Hacip, Muhtasar Münteha, 4, İstanbul, 1307h. (Adud şer­

hi ile); Şevkanî, İrşâdu'l-Fuhûl, 3, Mısır, 1347h.; Ebu'l-Bereket Nesefi, Keşfu'l-Esrâr Şerhu 1-Menâr, 1/6, Mısır, 1306h.

fakih olmayanlar tarafından delil sayılmaktadır ve bunun için imamların sözleri şerî delil yerine kona­

rak Kur an ve hadis arka plana itilmiştir. Herhangi bir kimsenin müçtehit olmasına veya olmamasına başkası hüküm verme hakkına sahip değildir. Böyle bir hüküm aslında bir tür içtihat sayılır. Bu nokta­

dan bakılınca, imamların dışında fukaha dediğimiz zatlara, kendi mezheplerinin imamlarının içtihat­

larını başka imamların fikirlerine tercih etme hür­

riyetlerini kullanmalarında, onlara bir tür müçtehit denebilmesinin iki şartı olduğu kabul edilmektedir.

Bu şartlardan biri, diğer imamların içtihatlarını iyi bilmek, kavramak; diğeri de, seçme hürriyetinde ta­

rafgir olmamak, hakka ihlaslı olmaktır. Böyle olan­

lara mezhebin içinde mezhep imamının fikirlerine açıklama getirme anlamında, mezhepte müçtehit değil, mezhepler arası müçtehit denebilir. Ama böy­

le mezheplerden mezhep beğenene de pek az rastla­

nabilir. Aslında bunu yapabilecek zat, ancak içtihat­

ların kaynaklarına indiği zaman bu niteliği alır ki, o zaman da müçtehit unvanına hak kazanır. O hâlde sonuç olarak fakih, ne denmek istendiğini anlayana, fâkih ise ne dendiğini anlayana denir.

Düşüncede Gerileme

Yedi asır (241-934h.) süren bu mezhepçilik, taklit, duraklama döneminde yetişen âlimler kendi imamlarının içtihatları ve başka imamların fikirlerini de anlamış, tartışmış ve yorumlamışlardır. Yukarıda işaret ettiğimiz gibi, birbirlerinden istifade ederek

kendi mezheplerindeki bir hükmü değiştirme yönü­

ne gidememişlerdir. Mezhepçilik bu kadar sağlam aşılmaz surlarla ve kırılmaz çemberlerle çevrilmiştir.

Bugün hâlâ bu dava sürdürülmekte ve müslü­

manlar bu kalelerin içinde sıkışıp kalmaktadır. Kale­

lere temiz hava delikleri açmak isteyenlere düşman­

ca bakılmakta ve engellenmeye çalışılmaktadır.

Fikri ve Bedenî Tembelliğin Sebebi

Bu duraklama, taklit ve mezhepçilik dönemi­

nin bu kadar uzun sürmesinin bize göre iki sebebe dayandırılması mümkündür: Birinci sebep, bu yedi asır boyunca bütün dünya coğrafyasında İslam mil­

letlerinden daha güçlü veya onlarla boy ölçüşecek güçte siyasi bir otoritenin olmamasıdır. Bu süreç içinde müslümanlar hem doğuya, hem batıya hâkim idiler. Kendi kendilerine yetmelerinin yanında dış ve yabancı milletlere hem teknik ve ilim, hem de idare bakımından üstün durumda bulunmaktaydılar. Yeni bir şey icat etmeye ve üretmeye ihtiyaç duymuyor­

lardı, oysa icat ve keşifler bir ihtiyaçtan doğar. Daha ileri gitme çabasında en büyük etken, üstün olma ihtiyacıdır.

Siyasetin İlme Hükmetmesi

İkinci sebep, siyasetin ilme hükmetmesidir.

Siyaset yeni bir fikrin ortaya atılmasına ve yeni so­

runlara veya devam eden sorunlara yeni bir çözüm getirilmesine karşı çıkıyordu. Bugün de İslam dün­

yasında siyasetin bilime tasallutu (saldırısı) devam

etmektedir. Aslında bu uzun mezhepçilik döne­

minde, kökten bir değişim ve çözüme muhtaç olan kurumlar mevcuttu. Onlar çözüm bekliyorlardı.

Dediğimiz gibi siyasi otorite buna izin vermiyordu.

Yeniden yapılanma fikrine sahip olanlar, etkilerine göre cezaya çarptırılıyor, hapse atılıyor, kovuluyor­

lardı. Beş asır önce olduğu gibi (934-1413h./1527- 1992m.) şimdi de, baskıcı bir zihniyetin sıkıntısını müslüman siyasetçiler değil, müslüman âlimler çe­

kiyor. Eskiler gibi şimdikiler de, din âlimini de, diğer ilim adamını da istedikleri doğrultuda kullanıp iste­

diklerini devre dışı bırakabiliyorlar.

İlimde-Dinde-Siyasette Çöküş

İslam dünyasının ilmen çöküş dönemi İbn Ke­

mal Paşa'dan (934h./1527m.) başlar ve zamanımıza kadar (1993m./1413h.) devam eder.

Burada bir noktaya açıklık getirmek gerekmek­

tedir. İbn Kemal Paşa zamanından 1774 yılına kadar ilim adamı medreselerde yetişti. Burada kastedilen yalnız din adamı değildir. Zamanında okutulan bü­

tün ilimler medreselerde okutulduğu için 1774 yı­

lına kadar ilim adamı denince bu sözcük, her bilim dalına ait bilim adamını kapsar (ilahiyatçı, hukukçu (fakih), astronom, fizikçi vs.). İbn Kemal Paşadan sonra ilim çöküşe geçti, demekle medreselerdeki öğretimin gevşediğini, bozulduğunu, bilgi seviyesi­

nin düştüğünü kastediyoruz. Bundan önceki döne­

me duraklama, taklit ve mezhepçilik diyoruz. Yani duraklama dönemi ile çöküş dönemi arasındaki fark

şudur: Duraklama döneminde yetişen âlimler oku­

duklarını anlıyor ve bazen de ince eleştiriler ve cüzi yorumlar —kendi mezhepleri içinde— ortaya koya­

biliyorlardı. Çöküş döneminde ise, yetişen âlimler okuduğunu anlamıyor, daha önce yazılanların söz­

lük manalarını aşamıyor, böylece düşünce seviyesi düşüyor ve artık medreseden şikayetler gittikçe yo­

ğunluk kazanıyordu.

Medresenin Yıkılış Sebepleri

a) Altı yaşındaki çocukları müderris (profesör doktor) unvanı ile tayin ederek maaşa bağlıyorlardı.

Fen, felsefe ve kelam ilimleri medrese programla­

rından çıkarıldığı için, 1774 yılında medrese dışın­

da Deniz Mühendislik Okulu açılmıştı. Oysa bunun medresenin bünyesinde açılması gerekirdi. Çünkü yegane öğretim kurumu medrese idi. Burada şuna dikkat çekmek gerekir: Siyaset, ilme tasallut ede ede ilmi yıktığı gibi sonunda kendini de yıkmıştır. Ama artık dünya siyaseti değişmeye başlamış ve Osmanlı İmparatorluğu tek güç olmaktan çıkarak arka arka­

ya yenilgilere uğramaya başlayınca dış düşmanların başarılarının teknik ilimlere sahip olmalarına da­

yandığı var sayımı ortaya çıkmışıtr. Siyaset medre­

seyi ıslah edemeyeceğini bildiği için de, medreseyi bir kenara iterek teknik eğitim yapmak üzere teknik okullar açmaya başlamıştır. On dokuzuncu asırda medresenin dışında, yeni ilimleri tahsil eden okullar çoğaldı. Medresenin bel kemiğini teşkil eden fıkıh öğretiminde de medrese yetersiz görüldüğünden

sırasıyla hâkimleri yetiştiren Nüvvâb ve Kudat (ka­

dılar) okulları açıldı. Medresedeki tahsil böylece geriledikçe geriledi. Medrese 1914'de kendini ıslah etmeye yöneldi ise de geç kalmıştı, kervana yetişe­

medi ve kaldırıldı.

b) Medrese 1774'den önce fen, hikmet (felsefe) ve kelam ilimlerini dışlayarak kendini yalnız fıkha vermişti. Zamanla fıkıh anlayışı da zayıflayarak ge­

riledi. Medreseler, ıslah edilerek (1914), istenen nok­

taya ulaşamadan kapandığı için 1774'de medresenin ilim ve din anlayışı medrese vârisleri tarafından ol­

duğu gibi korunmaya alınmıştır. Bu ilim ve din zihni­

yeti daha kötü bir durumda hâlâ devam etmektedir.

İslam toplumlarındaki bu çökmüş geleneksel ilim ve din anlayışını yaşatmaya çalışan resmî ve gayri resmî kurumlar bulunmaktadır. Medreseli zihniyetin en çok direttiği alan fıkıhtır. Tarihsel fıkhi mezhepçilik, eski fıkıh anlayışının yerine yeni bir fıkıh anlayışı ge­

tirmenin şiddetle karşısındadır. İslam toplumu o ka­

dar cahil bırakılmıştır ki, İslam'dan önceki dönemler­

deki din dışı, akıldışı, ilim dışı ve ahlâk dışı hurafeler toplumun alt kesimlerinde ve yüksek sosyetesinde din olarak yayılmaktadır.

c) 1774'den bu yana yapılmakta olan teknik öğ­

retim amacına ulaşamamıştır. O zamandan beri, din ilimleri resmen devreden çıkarılmış bulunmaktadır.

Teknik ilimlere sözde ve fiilen bunca emek ve servet akıtıldığı hâlde bu yatırımların neden amacına ulaşa­

madığını kimse sorgulamıyor ve sorgulama cesareti­

ni gösteremiyor. Biz sorguluyor uz.

Çöküşün Tek Sebebi Dinî Zihniyet

İki asırdan beri teknikte ve modern ilimlerde kal- kınamayışımızın sebeplerini din ve ilim, başka bir de­

yişle dinî ilim zihniyetinde bulmak istiyorum. On ye­

dinci asırda çöküşe geçen din ve dinî ilim zihniyeti hem dindar kesimde, hem de fikren dine karşı olan kesimde öyle etkili bir şekilde sürüyor ki, sadece bu iki kutupta­

ki insanların değil, bütün vatandaşların hareketlerinde, davranış ve fiillerinde açıkça ortaya çıkıyor.

Bu zihniyetin mahiyetini ve amacını iyi teşhis edip belirlemek, bir zorunluluk olarak ortada durmaktadır.

Bu hususta belirli nitelikleri tespit etmeye çalışalım:

a) Çok düşük seviyede taklitçidir. Taklitte bile maharet göstermeyi önemsemez. Doğu ve batı tak­

litçileri aynıdır.

b) İnsana değer vermez. İnsanı köle gibi kullan­

maya çalışır. Onun kendi yaşadığı hayat standardının altında bir yaşam sürmesini ister ve her an kendisine muhtaç olmasına dikkat eder. Bu hususta doğucular ve batıcılar arasında fark yoktur.

c) Şahsiyet düşmanıdırlar, her sahada bilgiçlik taslar ve ukalâlık ederler, başkalarının kendilerinden fazla bilgi sahibi olmasına tahammül edemezler, şah­

siyetleri incinir.

d) Muhaliflerine azılı düşman muamelesi yapar ve hayat hakkı tanımazlar.

e) Bildikleri şeyleri kaset gibi tekrarlayıp durur­

lar. İlmi överler, ama ilim adamına düşmanlık ederler.

f) Sözlerinde durmaz ve verdikleri sözleri yerine getirmezler. Sözleriyle işleri çelişkilidir.

g) Ahlâklarını, hareket ve davranışlarını menfa­

atlerine göre ayarlarlar.

h) Kabahatleri hep başkalarına atarlar, becerik­

sizliklerini hep muhaliflerine yüklerler.

ı) Dinin, milletin, devletin menfaatlerini kendi menfaatleri içinde görürler, kendileri ne kadar şahsî fayda sağlayacaksa devlet işine o kadar önem verirler.

j) Bunların dindarlıklarına da dinsizliklerine de güvenilmez.

İşte toplumu idare eden zihniyet, asırlar boyun­

ca böyle olmuştur. Günümüzde vurgunculuk o kadar ileri gitmiştir ki, sıradan halkın zihni bile felç olmuş gibi, ne düşüneceğini bilmiyor. Aslında bütün bu olumsuzluklar, hedefsiz yokluğa (nihilizm), uçuruma koşuş, her sahadaki beceriksizliklerle hız almaktadır.

Biz bunların biricik sebebini dinî anlayış ve zih­

niyette aramakla şunu ortaya koymak istiyoruz: Bü­

tün bunlar ancak din ile düzelir ve yoluna girer. Ne var ki, beş asır önce çöküşe geçen fukahanın din an­

layışına göre değil, Kur anın getirdiği din eğitimine önem vermekle olacağına inancımız tamdır.

İslam milletleri hâlâ fukahanın anlattığı ve onun­

la on bir asır İslam dünyasını yönettiği din ve ilim an­

layışına sarılarak günümüzün genç müslümanlarını tedirgin etmekte ve onları bunalıma sokmaktadırlar.

Bu zihniyete teknikle karşı çıkılmak istenmiş ise de iki asırlık deneme başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Çün­

kü, bu yapılırken insanı ve onun ruhunu mutlu kılan din ihmal edilmiştir. Tekniğe teknik, felsefeye felse­

fe, ilme ilim ve dine din ile karşı çıkılırsa ve ıslaha

gidilirse, gerçekliği ve geçerliliği ölçüsünde başarı sağlanabilir. Şimdi, bu çöküşe geçen fukahanın din anlayışına alternatif, gerçekçi ve geçerli bir din anla­

yışı ile karşı çıkılıp düzeltilirse din, insanlara müspet yönde hizmet etmeye devam eder ve insanları bu dünyada huzura kavuşturur. Biz burada fukahanın dini anlayışında günlük, haftalık, yıllık ve ömürlük meseleler arasından acilen düzeltilmesini gerekli gördüğümüz birkaç meseleye temas etmeden önce usul hakkında bir iki kaideye değinmek istiyoruz.

Çıkış Yolu

A) Birinci usul kaidesi şu olmalıdır: Mezhep imamlarının usul-metot-kaideleri ve ilkeleri olduğu gibi kabul edilmeyip geçerli olup olmadıkları tekrar gözden geçirilmelidir.

B) Hz. Peygamberin sünneti ve hadisleri tekrar sınıflanmak ve hiçbir zaman Kur ana ilave yapmak için ona eş tutulmamalıdır .

1) İmam Şafii'nin şu görüşü iyi incelenip anla­

şılmalıdır: "Hz. Peygamberin söylediği her şey ancak Kur andan anladığıdır."⁹

2) Hz. Peygamberin idareci, kadı ve bir insan olarak söylediği sözler ayrı ayrı değerlendirilmelidir.

3) Hz. Peygamberin sözleri ve sünnetleri arasın­

daki ihtilaf ve tenakuzlara neshi sokmadan, her birini bulunduğu şartlar içinde ayrı ayrı değerlendirmeli ve her birinin topluma veya toplumun bir durumuna cevap vereceği düşünülmelidir.

9 Mennel-Kattan, Ulumul-Kur'an, 330.

4) Hz. Peygamberin sözleri ve sünnetleri söy­

lendikleri şartlar içinde değerlendirilip aynen örnek alınmayarak söyleniş amaçları tespit edilmeli ve de­

ğişik ihtimallere gitmeye cevaz verilmelidir.

5) Hz. Peygamberin sözleri ve sünnetlerine da­

yanarak imamların verdikleri hükümleri ve yaptıkları değerlendirmeleri yeniden değerlendirmeye alma­

lı, başka hükümler çıkarmaya gayret etmeli ve fikir üretmelidir.

6) Hz. Peygamberin kimi sözlerinde yanıldığını ortaya koymakla ne sahabe dinden çıkmış, ne de Hz.

Peygamberin peygamberliğinden bir şey eksilmiştir.

Sahabenin döneminde yanlış olduğu ortaya kona­

mamış olan bir hadisin sonradan yanlış olduğunun anlaşılması ile insan dinden çıkmayacağı gibi, Hz.

Peygamberin peygamberliğinden de bir şey eksilme­

yeceği kabul edilmelidir.

C) Sahabenin sözlerinin hiçbir surette Hz. Pey­

gamberin sözleriyle denk tutulmaması gerektiği ve bunu mutlaka peygamberden duymuş olabileceği gibi yanlış bir kural ile tevile de asla gidilmemelidir.

D) Rivayetlerdeki ihtilafa önem verilmeli ve ih­

timal olan yerde istidlale gidilmeyeceği kaidesi yü­

rütülerek hadisin doğruluğu ve sağlamlığı şüphe ile karşılanmalıdır.

E) Hadis âlimlerinin ve fukahanın hadislere çok müsamahalı baktıklarını, mevzu olan hadise çoğu kez zayıf demekle onu sahih olmaya yaklaştırıp bir nebze de olsa hadise meşruluk tanıdıkları göz önüne alınmalıdır.

F) Her râvinin ideolojisi, siyasi tutumu, anlayışı, tahsil durumu ve çevresi incelenerek rivayetleri ona göre ele alınmalıdır. Sahih denilen her hadis sahih ol­

mayabilir, kaidesi unutulmamalıdır. İslam en büyük sıkıntıyı hadisten çekti, hâlâ da çekmektedir.

G) İmamların sözlerine değil, delillerine bakıl­

malı ve delilleri de ayrıca teraziye vurulmalıdır.

H) Yeni usul kaideleri koyma yönüne gidilmesi düşünülmeli ve buna iyi niyetle cesaret edilmelidir.

Şimdi değişmesi gereken birkaç fıkhi meseleden örnekler verelim:

1. Günde beş vakit farz namazların önünde ve sonunda bulunan, önceleri nafile sonraları da sünne­

ti müekkede denilen fazla namazların yerlerini değiş­

tirmeli ve bunların nafile olduğu, nafilenin de zamanı, mekânı ve sayısı olmadığı ortaya konulmalıdır. Nafile namazın, hiçbir işi-gücü olmayan yaşlı veya genç in­

sanları meşgul etmek üzere meşru oldukları açık açık anlatılmalıdır. Vazifeye, derse, otobüse, dükkana, işe zamanında gitmenin farz namazdan daha çok farz olduğu, gecikildiği dakikaya tekabül eden kazancın haksız kazanç olduğu vurgulanmalıdır.

2. Cuma günleri iki ezandan biri içtihâdîdir ve artık gereksizdir, kaldırılmalıdır. Zuhru âhir diye uy­

durulan namaz kaldırılmalıdır. İbadetlerde içtihat olmaz, dendiği hâlde bu yanlış uygulamanın aklî ve naklî delili yoktur. Zamanımızda saniyenin bile bü­

tün hayatı durdurduğu her an yaşanan bir durum ol­

duğu için saniyeye bile değer verilerek, şeklî ve vakitli ibadetler ona göre ayarlanmalıdır.

3. Müslümanların hâlâ haysiyet ve şerefi ile oy­

nayan üçten dokuza yani bir sözle üç boşu verme hükmünün yanlışlığı açıkça anlatılmalıdır. Hâlâ yay­

gın bir boşanma usulü olan bu yol, Hz. Ömer'in bir içtihadına dayanmaktadır, geçersizliği vurgulanma­

lıdır. Sonra fıkıh kitaplarında da böyle bir boşanma ifadesi yoktur. Yemin hükmü verilip yemin kefareti cezası verilebilir.

Fukaha istediği zaman hadis ve ayetlere istediği manayı verip, tevil getirdiği hâlde on dört asırdır, aile­

leri perişan eden bu boşama şeklinin yanlış olduğu ve geçerli olmadığı, bütün sonuçlarının İslam'a aykırı ol­

duğu anlatılmalı ve halkın şerefine önem verilmelidir.

Bir içtihattan dolayı geçmişten günümüze kentlerde bile bu gibi boşanmalara rastlanmakta, fıkıh kitapları mutlaka ayrılmayı öngörmekte ise de kafasız ve ah­

lâksızlar hülleyi çözüm yolu olarak göstermektedirler.

Adamın hemen pişman olması da karısını boşamaya niyetli olmadığını göstermektedir. Bir ailenin yıkılma­

ması ve şerefinin bir içtihatten daha kıymetli olduğunu kabul etmeyenler, Kur'andaki, şeref ve izzetin müslü¬

manlara ait olduğunu anlamayanlar, ancak münafık­

lardır,¹⁰ hükmüne girmektedirler. Boşanmanın, ancak iki şahidin huzurunda olabileceği iyi anlatılmalıdır.¹¹

4. Millet bu kadar geri kalmışken, fabrikası, si­

lahı, savaş uçağı, yolu, okulu, okuyacak kitabı, yurdu ve gece on ikiye veya sabaha kadar açık kütüphane­

si yokken nafile olarak hacca ve umreye milyonlar

1 0 Münafikun 63/8.

11 Talak 65/2.