R Ü S T EM P A ŞA C A M İİ

R Ü S T E M P A Ş A C A M İ İ

Y ı u n : M u z a f f e r B A T U R

(Geçen sayıdan devam) Çini p a n o deyince, birden fazla birkaç

çini parçanın yanyana gelmesiyle meydana gelen kompozisyonlara diyoruz.

Dışardaki çini panolar :

Pano: 1 — Son cemaat avlusunu örten saçağın dayandığı kemerler arasındaki üç-genler üzerinde ikişer büyük parçadan mürekkep yuvarlaklar içinde Allah, M u h a m -med, Çihar Yar-ı Güzin, Hasan, Hüseyin isimleri lâcivert üzerine beyazla yazılıdır. Etraflarında ince bir bordur vardır. (Şekil: 2)

Pano: 2 — Son cemaat yerinin kıble duvarlarındaki mihraplar içini süsleyen pa-nolardır. (Şekil: 3).

Bunlar beyaz zemine yaprak kıvrımları içinde büyük hatailer halinde yeşil, mavi, kırmızı renklerin verdiği ahenk ve desen-deki hareket fevkalâde güzeldir. Tepelerinde mihrabın m e r m e r istilaktit alınlığının başla-dığı yerde r u m î kıvrımlı mihrap biçiminde biterler. Bu panolar sağ ve solda olmak üzere iki mihrap içini süsleıler.

Pano: 3 — Son cemaat yerinin mihrap-larının yanındaki küçük pencerelerin alın-lıklarında etrafı (Şekil: 3) deki bordürle çev-rili dört köşe yazılı çini panolarda beyaz zemine güzel bir sülüsle lâcivert olarak ya-zılmışlardır. Yedişerden iki sıra halinde on dört parçadır.

Pano: 4 — Son cemaat yerinde büyük çini p a n o (Şekil: 4, 5, 6).

İznik yapısı bu şaheser panonun eni 1.50, boyu 2.70 M. dir. Soldan sağa 5, yu-karıdan aşağı 9 olmak üzere 45 kareden müteşekkildir. Her kare 0,30 X 0,30 M. dir. Panoda devrinin her türlü motifi kullanıl-mıştır. Erik çiçeği, dal ve yaprak, rumî, nar ve nar çiçeği, lâle, karanfil, sümbül, bulut, yıldız çiçeği, gül ve goncası vs. dir. Kompo-zisyon itibariyle bu pano bir seccadeyi an-dırmaktadır. Simetrik gibi görünüyorsa da sağı, solu değişik motiflidir. Ortası k»yu mavi zemin üzerine mor dallar üzerinde firuze yapraklar, beyaz erik çiçekleri dol-durmuştur. Yukarıda bahsettiğim bütün

mo-Rüstem Paşa camii içinden çini bezemelerinin görünüşü

tifler kullanılmıştır. Patronun üstünde mih-rap üçgenleri firuze * m i n e nfr&vi dal ve ha-tailer veya büyük rumî kıvrımlariyle süs-lenmiştir.

Pane: 5 — Son c e » a a t avlusuna çıkı-lan camiin sol yan kapısının alınlığındaki çini pano: ÇŞekil: 7).

mürekkep-tir. Motifleri beyaz zemin üzerindedir. Or-tada büyük bir enginar yaprağı, bu yapra-ğın yarıları panonun altında köşelerdedir. Aralarında mütenazır S biçiminde, içi çiçekli büyük yapraklar bu panoda asıl tesiri uyan-dırıyorlar. Bu büyük motiflerin aralarında dıştan içe helezonî dal kıvrımları üzerinde hatailer. yapraklar, goncalar bulunmaktadır. Etrafında mavi zemine beyaz çiçek ve yap-raklarla ince. hafif bir bordür dolaşır.

F — Ç İ N İ T E Z Y İ N A T I : Ç İ N İ N İ N A D İ : Fransızca karşılığı «Fayans» olan, çini kelimesi muhtelif de-virlerde değişik isimler almıştır. Bir vakitler Çin porselenlerine «Çini», bizim sırlı sera-miklerimize de «Kâşi» denilmiştir. Hattâ «Sırça» ve renkli çiniler mânasına «Sürııcu münakkaşa» tâbirleri de kullanılmıştır (15). C İ N İ N İ N YAPISI : Çininin aslî mad-desi balçıktır. Bunun ve grog'un karıştırıl-masiyle ç a m u r u n hazırlanması, kalıplanması, fırında pişirilmesi, v.s. tekniği hakkında ol-dukça uzun bilgiyi (Bibi. 16) da W. de Mor-gan'ın eserinden öğrenebiliriz.

T A R İ H Ç E S İ : Genel Türk çiniciliğinin tarihçesini yazabilmek için, çok eski devir-lere Orta Asya seramikçiliğine girmek lâ-zımdır. Halbuki mevzuumuz Anadolu - İznik çiniciliğinin XVI. asır ikinci yarısına ait olan kısmıdır.

Anadolu'da K o n y a sarayında Selçuk çiniciliği ile başlayarak. Sırçalı. Karatay gi-bi v.s. eserlerden en güzel örneklerini veren. Türk çiniciliği Osmanlılar elinde daha tekâ-mül ederek İznik, Bursa dahil, Edirne ve İstanbul'da en güzel örneklerini, buradaki âbideler üzerinde görebiliyoruz. D ü n y a sera-mik tarihinde önemli bir mevkii olan T ü r k çiniciliğini yerli ve yabancı âlimler bu ko-nuyu ele almışlar, eksik veya yanlış bile olsa neşriyatlarda bulunuyorlardı (Bibli-yografya kısmına bakınız).

Ç İ N İ N İ N R E V İ R L E R İ : (17) Tahsin Öz: Osmanlılar devrindeki çiniciliğimizi başlıca üç devreye ayırmıştır.

I. devre: XV. asırdan, XVI. asrın ikinci yarısına kadar.

II. devre: XVI. asrın ikinci yarısından, XVI. asrın sonuna kadar.

III. devre: XVI. asırdan sonrası, inhitat devresidir. Filhakika bu devreler arasında yapılan eserlerde bariz farklar varsa da, Trük çiniciliğini: T a Orta Asya'dan beri; İs-lâmiyetten evvelki devrelerdeki çiniciliğimiz-den başlayarak. Selçuk ye Osmanlı çinilerini de.-.içine almak ..sureliyle.,ve devirlere ayıra-rak yeni bir tasnif yapılması-hâsıl olmak-tadır. K o n u m u z olan XVI. astın-ikinci

ya-Camiin kubbesini tutan fil ayaklarının çini tezyinatı

rısına ait çini süslemeciliğimizi ilk ve son devre ile mukayese ederek tezyini karakteri belirtelim.

I. D E V R E : 16. asrın ilk yarısındaki çinicüerimiz, 15. asır çinilerimizin bir deva-mı mahiyetindedir. 16. asrın ikinci yarısına kadar devam ederler. Duvar kaplaması ola-rak; Selçuk mozayik tekniği Çinili Köşk ve M a h m u t paşa türbesi istisna edilirse terke-dilerek plâklar, üçgen, dörtgen, kare ve altı-genler üzerine işlenen renkli sırlarla, mah-dut stilize motiflerle yapılan sırlama ve bölmeli «Gloisone» tekniği görülür.

R E N K L E R : Açık ve koyu mavi, lâci-vert, firuze, elma yeşili ve bilhassa sarıdır. Kırmızı tutturulamamış, kiremidî, mat, kahverengine yakın eflâtuna kaçar.

M O T İ F L E R : Mahdut ve stilize olarak umumiyetle panolarda lâcivert zemine yazılı kitabeler halindedir. Etraflarını tezyini bor-diirler çevirir. Cami ve türbelerin kapı ve pencere- alınlıklarında altı ufkî, üstü sivri kemer karakterli.

K O M P O Z İ S Y O N L A R : İçerlerde geniş sarı rıımî kıvrımlarının aralarını hatailer, gül ve goncaları, dal kıvrımları ve yaprak-larla istiflenmiştir. Bunlar 16. asrın ikinci yarısında olduğu gibi naturalist değil, ol-dukça stilizedir.

Ç İ N İ L İ E S E R L E R : in en güzel örnek-leri Bursa'da Yeşil Cami ve türbesinde. Muradiye camiinde. İznik'de Çinili ve Eş-refzade camiinde. Edirne'de Üç şerefeli ye

Muradiye camilerinde, İstanbul'da Fatih, S. Sîlim cami ve türbesi, Şehzade Mehmet türbesi, Ahmet Paşa camii. Haseki

Medre-sesi. Topkapı Sarayında Arz ve Sünnet Odası. Bozhöyiik'de Kasımpaşa camiidir.

D E S E N L E R : İlk çiniler kalıp ile yapıl-dığı halde bilâhare toprak matlup olan has-saları haiz olunca üstüne bir kat kaolin çe-kilirdi. bilâhare «Gloisone» usulü tatbik olundu: yani levhaların üstüne evvelâ sırlı çizgiler çizilerek bölmeler yapılmakta, ve bunların içleri renkler ile doldurulmakta idi, pişme esnasında eriyen renkler birbiriyle ka-rışmasın diye, yapılırdı (17).

Çizgiler aynı kalınlıkta çift olarak de-vam ederdi.

II. D E V R E : 16. asrın ikinci yarısı çi-nileri (18). Bu devir çiçi-nileri Türk çiniciliğin-de bir inkılâp yaratarak süsleme ve yapısı ve teknik bakımından en yüksek seviyeye ulaşmış dünya seramik tarihinde önemli bir yer almıştır. Bilhassa karolar üzerine yapı-lan desenler birleşince şaheser panolar mey-dana gelmektedir.

Kanunî devrinin zenginliğiyle, M i m a r Sinan'ın dehası birleşerek meydana gelen âbideleri süsleyen çinilerimiz dünya ölçüsün-de bir şerefe ulaşmıştır.

R E N K L E R : Açık ve koyu mavi, mer-can kırmızısı, firuze, yaprak yeşili, siyah ve paltıcanî mordur. Mr. R. L. Hobson (19) renk bakımından çok farklı olarak bu dev-reyi üçe ayırır.

I. grup: En karakteristik olarak

ya mavi yaprak, yeşil, turkuvaz, firuze ve siyah renklerle beraber, parlak domates kır-mızısının kullanılmasiyle diğerlerinden ayrı-lır. Beyaz zemindeki çiçekler tabiîdir.

II. grup: ta domates kırmızısı, manga-nezden istihsal edilen açık patlıcan moru ve yeşil tonu alır. Muhtelif tonda mavi kulla-nılmakla beraber parlak koyu mavi ve siyah tahrir grubundakilere benzer, motifler yine çiçeklerdir.

III. grup: 2 nci grubun diğer bir şekli-dir. Mavi beyaz tekniğini andırır. Bu üç grup çanak çömlek Pottery için yazılmakla beraber: bunlara muvazi olarak inkişaf eden duvar çinilerimizde de avnı devirleri mü-şahede edebiliriz.

M O T İ F L E R : Bu renklerin dolduğu motifler, mavi - beyaz yazılar, natüralist çi-çekler. lâle, karanfil, haseki küpesi, gül ve goncası, şakayik. hatai ve rıımîler, erik çi-çekleri çok kullanılmıştır. Zeminler temiz beyazdır. Sırlar çatlaksızdır.

K O M P O Z İ S Y O N L A R I : Pencere alın-lıklarında birkaçı istisna edilirse, umumiyetle dört köşe içinde motifler simetrik sıralan-mışlardır. Üst tarafında seccade gibi mih-rapları ve etraflarında bordürleri bulunur.

Ç İ Z G İ L E R : Umumiyetle beyaz bir ze-min üzerine, siyah renkte kuvvetli, ince ve zariftir. Bunlarda motif yapılırken, inceden başlanıp, kalınlaşır ve bilâhare, yeniden in-celir. İlk devredeki gibi biteviye kalın de-ğildir.

B U L U N D U Ğ U Â B İ D E L E R : Bursa'da Şehzade Cem ve Mustafa türbeleri, Edirne-de Selimiye. İstanbıılda SLİleymaniye. Rüs-tem paşa cami ve türbeleri, Sokullıı Mehmet Paşa, Piyalc paşa, Kılıç Ali Paşa, İvaz Ef.di, Atik Valide, Bezirgan, Mehmet ağa. Mesih Mehmet Paşa, Ramazan efendi. Takkeciler, camilerinde bulunmaktadır.

Bu devir çinileri Süleymaniye camii ile başlayıp 1 0 2 6 - 1 6 1 7 de bir müddet daha Sultan Ahmet camiine kadar devam eder.

İH. V E SON D E V R E : 17. asrın ilk yarısında Bağdat ve Revan köşkleriyle Üs-küdarda çinili camide görülen mavi beyaz çi-niler bundan evvelki devre nazaran hayli değişiktir. Renkler umumiyetle açık ve koyu mavi ve firuzedir. Kırmızıya yok denecek kadar nadir tesadüf edilir. Motifler umumi-yetle bulut, rumî, vedal kıvrımlarıdır.

K O M P O Z İ S Y O N : Büyük panolardan ziyade karo ve bordürler halindedir. Maa-mafih Bağdat köşkünde büyük panolarda yaprak aralarında kuşlar görülür (20).

17. asırda biraz sonlarına doğru tamamen bozulan çinilerimiz 18. asırda T e k f u r sarayı çinileriyle kalkınmak istese bile o kadar kö-tü örnekler vermiştir ki bugünkü çinileri-mizden daha fenadır.

C A M İ N İ N Ç İ N İ L E R İ Rüstem Paşa camiinde çiniler kubbe-lerin başladığı yere kadar her tarafı kap-lar. Dışarıda son cemaat yerinde ve sol çı-kış kapısının dış alınlığında bulunurlar. Çini

panolar muhtelif değişiklikler arzederler bunlar ilerde birer, birer tekrar anlatılacak-lardır.

Ç İ N İ P A N O L A R D A E S A S L A R

Gerek kubbe ve gerekse motiflerin üç-gen yerlerinde bulundukları yere göre sipa-riş edilerek yapılmıştır. Mihrapta öyle. fa-kat sol çıkıştaki panonun benzerini sağ çıkış kapısı alınlığında da olması bekleniyor. Ay-nen son cemaat yerindeki büyük panonun da sağda bir tane daha bulunması gerek-mektedir.

1 — Çini panolar camiin içinde ve dı-şındadırlar.

2 — Bulundukları mahalle ve şekle göre şekil alırlar.

3 — Orta kısımlarda dallar ve erik çi-çekleri bulunur, bahar gibidir.

4 — Daima etrafları bir boıdürle çev-rilmişlerdir.

5 — Hayvan motifleri Hırkai saadette-ki kıışlu p a n o müstesna, yoktur.

6 — Uzaktan ve yakından tesirleri fev-kalâdedir.

Ç İ N İ K A R O L A R D A E S A S L A R

T a m kare ve dikdörtgen esasına göre birkaç tanesi bir arada kendi cinslerinden panolar meydana getirirler. Kenarlarındaki ve köşelerindeki yarım ve çeyrek motifler tamamlanarak yeni bir şekil meydana gelir.

Karoları içindeki en hâkim motife göre birkaç bölüme ayırarak sıraladım. Meselâ:

1 — Lâleli ve karanfilli karolar

2 — Rumîli » 3 — Bulutlu » 4 — Geniş yapraklı » 5 — K â b e motifli > Camideki lâle motiflerini F . Dayıgil ve talebelerinin müşterek çalışmaları neticesin-de (21) 42 çeşit lâle motifi resmedilmiştir.

Ç İ N İ B O R D Ü R L E R D E E S A S L A R

I — Bunlar umumiyetle bütün çini kaplamalarının bittiği yerlerde ve çini karo-lardan mürekkep panoların etraflarına çer-çevelik yaparlar keza çini p a n o kompozis-yonlarına da bordürliik yaparlar.

1 — Lâleli bordürler.

2 — Yaprak ve hataili bordürler. (15) Tahsin Öz, Türk Çiniciliği. Aylık Ansiklopedi sayfa 1271.

(16) VVilliam de Morgan. Kataloque of

Works, Victoria and Albert Museum. 1925. (17) Tahsin Öz, T ü r k Çiniciliği Tarihi, Geçit mec. No. 1, S. 14 de.

(18) Tahsin Öz, En nadir T ü r k çinileri, T ü k r Tarih Arkeologya ve Etnografya der. (19) R. L. Hopson, Turkish pottery -British Museum, A. Guide to the İslamic pottery. 1932. page 78.

(20) Tahsin Öz, Çinilerimiz. Güzel sa-natlar mec. C. 2, 1940.

(21) Feyzullah Dayıgil, Çini lâleler Vakıflar der. C. 1.