T 0 R K T A R 1 H K U R U M U
'!C
-
LEL2BE LLETEN
Cilt: Xl
Sayı:43
Temmuz 1947
TERCOMELER :
TORKLERDE VE MOGOLLARDA
DEFİNMERASIMI MESELESINE DAiR *
W. BARTHOLD
Rusçadan çeviren: ABDÜLKADIR INAN
.. Göçebe kavimler tarafından Orta Asya ve Karadeniz bozkır
lannda, geçmiş zamanın hatıraları olarak, bırakılan anıtlar, bil- hassa kurganlar ve Rusçada kamennaya baba
=
taşnine**
diye tanılan heykeller uzun müddet bilginler için muamma olmakta devam etti. Bu anıtların açıklamasında görülen güçlükler, başka
arkeolajik materyellerin açıklamasında olduku gibi, yazılı kay- naklarla ikmal etmek imkanının bulunmamasından ileri geliyordu.
Bu kurganları ve taşnine'leri tarihte malum olan kavimlerden birine nisbet vermek için bunların kesin veya nisbi tarihini tayine
yarıyan hiçbir malumata malik bulunmuyorduk; bugünkü göçe- belerin tetkiki ve bozkırlarda eski zamana ait muhafaza edilen rivayetler dahi kati bir netice vermiyordu.
1889 yılında meydana çıkarılan ve 1893 yılında deşifre edilen Orhon yazıtları sayesinde Orta Asya arkeolojisi üzerinde inceleme yapanlar ilk defa olarak tarihi (date) kesin olarak malfun olan
mat~ryelleri elde etmiş oldular ki, bu anıtın muayyen ve tarihi bir kavme ait olduğunda hiç· şüphe yoktur. Bu keşiflc birçok meselelerle beraber, N. f. Veselovskiy'nin 1915 yılında neşrettili
"Taşnineler meselesinin bugünkü durumu, adlı makalesinde 1
gösterdi~i gibi, taşnine'ler adiyle malum olan ve Moğolistan•
dan IÇaradeniz steplerine kadar yayılan erkek ve kadın hey- kelleri -ki bu heykeller göbekleri bizasında ellerinde bir kadeh tutarlar - meselesi de kesin olarak halledilmiş oldu. Orhon anıtla
rının keşfinden sonra biliyoruz ki bu heykellere yazıtlarda balbal
0 ZWO. dergisinden alıomıftır. C. XXV.
*0 RahQ'Ietli Ragıp Halasi Özden •kamen· bab~• terimini •taşnine• diye tercüme etmiftj, biz de bu tercümeyi kabul ettik. Rusça « kameoııaya baba'•
harfiyyen t. kadın, kan demektir,
ı •Zapiaki lmp. Odesskago Ob. iatorü i Drevnosti• dergisinin XXXD.
cildinden ayrı basım.
516 W. BARTHOLD
denilmektedir. Bunlar Türkler tarafından ölülerin hatırası için konulmUflardır. Önceleri. bu heykeller ölünün hayatta iken old ür·
dütü düşmanlan tasvir eden heykellerdi; sonralan, galiba, başka
maksatlada da dikilmiş olsalar gerektir; çünkü erkek tasvir. eden heykellerle yanyana kadın heykelleri de bulunuyor ki bunların
ölünün kendi heykeli olması da mümkündür. Orhon yazıtlannı bırakan kavim ilk defa miladt VI. yüzyılda tarih meydanına çıkı
yor ; işte bu tarih, bahis konusu olan tipteki heykeller için terminus post quem oluyo.r. Rubruk'un aniattıklarından biliyoruz•ki, daha onun zamanında, yani XIII. yüzyılın ortalarında, Güney Rusya bozkularında yaşıyari Ruslara Polovtsı, Batı Avrupalılar&
Koman adiyle malftm olan Kıpçaklar böyle heykeller dikiyorlardı.
Elimizdeki malilmata göre XIII. yüzyıldan sonra bu gibi heykeller
dikilmemiştir.
Türk defin ayini ve merasimini tetkik edecek müstakbel
araştıncılar için kat'i olarak tarihleneo Orhon anıtlan ve Vese- lovskiy'nin 2 haklı olarak "klAsik, saydı~ı Rubruk'un Kıpçak defni tavsifi başlıca hareket noktası olacaktır. Türkoloji ilmi, Veselovs- kiy'nin de kaydetti~ gibi, bu meselenin halli için pek· az şey ya-
pabilmiştir. Tapıine denilen heykellerio Türkler tarafından
ölünün hayatta iken öldürdütü düşmanların tasvirleri olarak konuldutu işaret edilmiş ise de bu ldetin menşei, heykellerio tipleri, bu tipin raslanan başka insan heykelleriyle münasebeti meseleleri şimdiye kadar halledilmiş de~ildir. Yapılması bugün mümkün olan iptidai çalışmalara bile bqlanmamıştır. Çinli usta·
lann iştirakiyle yapılan Orhon anıtlannın başka yerlerde bulunan
taşnine'lerle mukayeseli tavsiflerine de malik detiliz. Böyle bir tavsif, hangi teferruatın · · Çin li ustalar tarafından yapıldıtım ve hangilerinin bozkır gelenek ve görenekleriyle ba~lı oldutunu belki açıklıyabilirdi. Yalnız Orhon yazıtlarında de~, fakat Yenisey
yazıtlarında da raslanan 8 balbal kelimesi Türkçe sayılmamakta
ve Çince ile izah edilmek istenmektedir. Taşnine'lerin muayyea bir tip defin ile ba~lı oldutunu açıklıyacak arkeolajik tetkikler de
yapılmamıştır.
:ı KameDilaya babı (Tatnineler), aab. 17 ye b. .
• Tacb. M. a yazıtı (6,4), krv. Radloff. Die a[ttiirkiachen Inaehriiten der Mougolei, i. S9S f. Krv. Motoiiitan antikaları, tablo XCIU,. burada bu kelimeyi ancak retiit yapılmıv eatampaida farketmek miimkiindiir.
TORKLERDE VE MO(';OLLARDA DEFIN MERASIMI 517
Veselovskiy'nin kaydettiline göre' Avrupa Rusyası'ndaki
bütün taşnine'ler, kurganlar. (höyükler) ka\dırılmışlardar ; Orta Asya'da birçok tapline'ler Mil yerlerinde (in situ) bulunsalar gerektir ; fakat bunlar da, A. V. Adrianov'un kaydetlikine göre, mezarlardan ayn, tek başianna bulunuyorlar ; ancak Mo~olistan sının dahilinde Adrianov, bu heyketleri mezar höyükleri yanında görmüştür 6• G. N. Potanin'e göre 8 ise bu gibi haller Motolis·
tan'da dahi nadirdir. Nihayet Orhon yazitlarmı bırakan kavmin defin merasimleri hakkındaki haberler, bilhassa Çin haberleri, daha eski ve daha sonraki devirlerde yaşıyan göçebe kavimlerin defin merasimine ait haherlerle karşılaştırılmamıştır. Ilmi eserlerde bu meseleye dair ancak münferit notlar vardır ; elde mevcut bü·
tün materyellerden toplu balinde kimse faydalanmamışbr.
Bu şartlar dahilinde Orta Asya göçebe kavimlerinin defin merasiminden bütün şümuliyle bihsetmek, elbette ki, vakitsiz ol·
dutu muhakkaktır. Bizim bu makalemizin hedefi, N.
1.
Veselovskiy tarahndan yazılan makaleyi ancak bazı done'lerle ikmal etmekten·ibarettir. Bu done'ler evvela • zaman itibariyle son göçebe olup
taşnine'ler dikmiş kavme, yani Kıpçaklara, ikinciden • bütün göçebeler arasında yüksek siyası kudret elde etmiş olan Mo~ol·
lara aittir. MotoHar hakkında, Kıpçaklara nisbeten, daha çok malumata malik bulunmaktayız.
Rubruk, Kıpçaklann aleilde definlerinde bulunan Şeyler ara·
sında birinci olarak mezann üzerine . yapılan kurganı (höyütü) , ikinci olarak ölü şerefine dikilen ve yüzü .dotuya bakan heykeli
saymaktadır. Zenginler ise başka türlü defin olunurlardı; onlaı'Ul
mezarlan üzerine sivri tepeli türbe yahut tu~ladan bir kule, ba·
zan da taştan bir ev yapılırdı. Rubruk'un seyabatinden biraz önce ölen bir Kıpçatın mezan çevresinin dört cihetinde sırıklar konul·
muş ve bunlara, her cihete dörder olmak üzere, on altı tane at
• Kameaaıya babı, •· '1:1.
1 Zapialri R. Geoır. Ob. umumi eotrafya bölimi e. Xl, s. 415 te •1881 yılıada Altaylara n Sayaa ötesiıle aeyalıat• adlı makale. S. R.. MUıtalov (ZWO, XXJU, •· !100) cilt D deye yaalıt gö.termiJtir. A. V. Adriano..-'an soa eaeriııde (Batı Altay 'Uiceolojisine dair. İzveatiya lmp. Arkeolg. ICom., fU. 152, 19115, aab. 45 ve 49) lcargaular yanında (Kara lrtit yakıalanada bir yerde)
.baluun iki tapiae'dea bahsediyor; karg•alardan biriade kazı yapılmıpa· da
hiçbir sonuç elde edilememiştir.
es Oçerlci S. Zap. Moagolii {Kuzey· batı MogoliataD ealı:ialeri),. ll(· a. 62.
W. BARTHOLD
derisi asılmış bulunuyordu; ölünün hıristiyan sayılmasına · ra~en mezarın yanına kımız ve et konulmuştu 7• Rubruk, Kıpçak defnioi tavsif ederken yerli terimleri söylemiyor; bu boşluk, galiba, şim
diye kadar taşnine'ler hakkında yazanların dikkat nazariarına çarpmamış olsa gerektir; bu boşluk XIV. yüzyıla ait olup Venedik
elyazması Kıpçak dili sözlüğüyle kısmen ikmal edilmektedir. Bu söz- lükteki defne ait terimler Almanca izah edilmiştir 8 ki, Radlofrun sözlerine göre, Alman yahut Macar misyonerleri tarafından
toplanan materyeller arasındadır 9• Bu sözlükte "kurgan, kelimesi
"en gihoft grab, yani "mezar üzerine yapılan höyük (tepe), diye izah edilmektedir. Kurgan kelimesi yaşıyan Türk lehçelerinde ve
yazı dilinde,
ta
Orhon yazıtlarındao itibaren " kale, istihkam,anlamına gelmektedir ; bütün lO.gat kitaplarında ve bu cümleden Radloff'un " Türk lehçeleri sözlüğü tecrübesi , adlı eserinde hep bu anlamla izah edilmiştir. Bununla beraber Radloff, sözlüğünün ·
neşrinden önce çıkardı~ Codex Comanicus 10 telkikinde "kurgan,, kelimesini " Grabhügel , yani u mezar tepesi , diye izah etmişti 11•
Bu kelime Rusçaya, galiba, Kıpçak dilinden olsa gerek, bu anlarola
geçmiştir ; Orta Asya'da mezar tepesine u tepe, yahut "tübe, denir. Kıpçak sözlüğünd.e " kurgan , kelimesinden sonra u iv , ke- limesi getiriliyor ve "des toden h vs,, yani " ölü evi , diye izah ediliyor. Görünüşe bakılırsa genel Türkçedeki "ev, anlamına gelen kelime kastolunuyor ki Orhon yazıtlarında ib, Radloff sözlüğünde ıı
öy, üy (muhtelif lehçelerde ib, ip, iv, eb,
n,
üg, üg şekillerinde)dir. Kıpçakçada bu kelime ile Rubruk'lın zikretiiti taş türbe-evler ifade edilmiş olsa gerektir.
lv
kelimesiyle bir sırada " der toden huw., anlamına gelen kasini kelimesi vardır. Orta Atmaneada huw kelimesinin tam7 V. de Rubruk, Dotu ülkeleriDe seyahat, A. 1. Maleiu tercümesi, Peton·
burg. 1911, aah. 80.
8 Codex Cumanieua, ed. Coıhea Geza Kuuu. BudapeatiDi 1880, p. 222.
9 Dıa• türkiaciıcı Spracbmate•ial dea Codex Comanicus, Peterabtırır, 1887·
_(Mem• de L' Acall. t. XXXV, N 6} •· 1.
ıo Radloff Sözlütü, U, 570, 940.
ll Daa türk. Sprachm., S. 29. R. M. Meliorauakiy (Motol devriııde'O Öoce.
Rua yazı diline alıuan tarlc kelime)eri, aah. 14) eaki tiirkçedeki lcrugan k•limeaini faraça ~~J/ kelimeainiu teairiyle yeni aıılam aldıtı bakkındaki fikri
•kabul edilebilir• aaymışt.ı.
a Radloff Sözliijii, ı, 1171, .l!JSS, 1799.
TÜRKLERD~ VE MOÖOLLARDA DEFIN MERASlMl 519 anlamı bence meçhuldür, uzmanlardan izah almaA-a da muvaffak
.olamadım ; sözlütün naşiri Kont Kuun bu kelimeyi fossa, yani çu·
kur 18 diye tercüme ediyor ve kazıntı altaicuma'ya dayanıyor, fakat notlannda 1' des to den huv (sic) tabirini tumulus kelimesiyle tercü·
me ediyor ki, galiba, bunu Haufen kelimesine yaklaştırmış olsa gerek·
tir. W. W. Radloff 16 kazana okumuş ve Grabhügel diye tercüme
etmiştir. Kasana kelimesi Kazak-Kırgızlarda şimdiye kadar türbe ( mozole) anlamına gelir; ezcümle Sırderya eyaletinde Perovski {Akmeçit) buca~ında "Arık Tümen, istasyonundan 4-5 kilometre mesafede Kök Kasana türbesi vardır 16• Bu kelime, yerli Kırgız
lardan birinin tahmin ettiA-i gibi 17, Farsça "kişane, den bozulmuş
ve Kıpçaklara geçmiŞ· olması mümkündür ; Rubruk'un zikrettiA'i.
tuA-ladan yapılmış türbe böyle tesmiye edilmiş olsa gerektir.
En çok dikkati eelbeden son terim olan sin kelimsidir ki des toden bilde, yani " ölünün sureti , diye izah olunmuştur; bu.
kelimenin taşnine'leri ifade etti~ aşikardır. G. N. Potanin'ın
kaydettiAine göre sın kelimesi Çuvaşça ve Tatareada yüz, resim, suret demektir ( kaynak olarak Zolotnitskiy'nin " Çuvaş şözlü~ü,
ırösterilmektedir), Altayca ve Soyotça'da erkek geyik (sıgin) demek·
tir 18• XVIII. yüzyıl bilgin seyyahlanndan Falk, Yenisey yazıUarını
( resimli taşlarını ) tavsif ederken sıntaş terimini Herschfelsen
(sıgıntaşı), yani •geyik resmi bulunan taş, ve "at taş, at sureti bulunan taş, anlamına kullanılmışbr 19• Potanin tarafından Mo~ol
cadaki kisaçilo (hösöçulu) nun müradifi olarak nakledilen Kırgızca sınfaş za kelimesi, şüphesizdir ki, "suret, resim, anlamına gelen 21
"sın, ile "taş, kelimesinin Kırgızca telaffuzu olan "tas, kelimele- rinden teşkil edilmiştir. V. A. KaJlaur'un sözlerine göre, Merke
18 Codex Cum:, 222, 262.
ı• Aynı yer, •· 365.
ıs l'as türk. Spracbm., S. 31; Radloff Söıılütü, ll, 1174.
ı6 Protolcolı Turk. Krujka lyub. a_rbeolorii (Türkietan arkeoloji meraklılan
deraeti 'zabıtları), vı., 98 -.e b.;
·xm,
26.ı7 Aynı yer, XIII, 12.
l l Oçerki S.-Zap. Monıolü, ll, dördüncü baba ait not 4 (nh. 20).
• 19 -Faik. Beitrage znr topogr. Keuntniu des kn11. Reiehes, 1, 349. Krt• A.
S. Uvaroy, Trudı I. Arb. S'yeza, sab. 503; N.
t.
Veeelovskiy, KaDaennıya babı, sab. 4, not I.20 Oç'erki, ll, 64.
n Radloff Sözlü tü, lV, 628.
W. BARTHOLD
yakmmda üzerinde taşnine bulunan bir kurgan (höyük) Simtübe tesmiye olunur ki bunun da sıntübe (sıntepe) kelimesinden tahrif edilmiş olması çok muhtemeldir. Aynı müdekkikin sözlerine gÖre .Evliyaata bucaAında bulunan taşnine'lere de sımtaş denir ki bu da
arntaş'dan muharraf olacakbr (müellif bunlara "suret taşı, denildi- tini de kaydediyor) ; Talas ırmaAının aşaAı taraflannda bulunan
.mahalle dahi smtaş denilmektedir ki •bu mahal vadide bulunan
.iki arşın yükseklitindeki bir taş münasebetiyle bu adı almıştır, •.
Bütün bunlardan şu neticeyi çıkarmak mümkündür : bu heykelleri {taşİıineleri) diken en son kavim bunlar için şimdiye kadar muha- .faza edilen sın terimini kullanmıştır. Bütün Türk lehçelerinde
raslanan ve temiz Türkçe olduA"u anlaşılan · bu kelimenin en eski ·
'Türk yazıtlarında Çinceden gelditi iddia edilen balbal kelime·
.siyle neden detiştirilditini anlamak güçtür. Görünüşe bakılırsa bu balbal kelimesi de bozkırlarda epeyce gen~ sahaya yayılmış olsa ,gerektir. Bununla~ beraber bu kelime, yaşıyan Türk lehçelerinin hiç birinde eski manasiyle muhafaza edilmemiştir. V. A. Kallaur'un sözlerine göre, Evliyaata bucatında bir şehir harabesi ~çinde bulunan küçük bir saha balbal tesmiye edilmektedir 23; ihtimal·
dir ki bu saha taşnineler bulunan mezarlara benzediti için bu
lxılbal adını almış olabilir. Karadeniz bozkırlan göçebelerinde .halbal kelimesi kullanılmış olup olmadıAı şimdilik malfun deti}- -dir ; bu meselenin müsbet veya menfi şekilde halledilmesi Radloff u -.ile Melioranskiy'nin !li Rusça'da put anlamına gelen bolvan kelime- :Sinin -ki bu kelime lgor alayı destanında raslanır-Türkçe balbal'dan
muharref oldtJAıı hak~ındaki iddialannın red veya isbat edilmesine
.baA"lıdır, Kıpçak sözlütüne bakılırsa bu eserin telifi esnasında bal·
bal kelimesi Kıpçak lehçesinde bulunmuyordu; fakat buna bakarak lgor alayı destanı çatında bu kelimenin bulunmadıtına hükme-
·dilemez.
Taşnine heykellerine karşı din! saygı gösterilmesi hakkında
Rubruk hiçbir şey söylemiyor; umumiyetle onun eserinde . Niza~
22 Protolı:oh Tarlı:. Krajka Lyab. Arh. , W, 9 ve b. .
SI Protokol ~ued. Tarlı:. Krajka L •. A. 29 atuto• 1897, ilave, aah. !. K,..
N. M •. Melloraas.lciy ZWO, XII, 4. . ·
:ı• Die altt. İuc:hr. der Mouırolei, S. 235.
u •İıror alayı deataaıoda Türk uuarlan• (1902), nb. 8 ye b. Tiirk aıısar
•lsrı halı:kıodalı:i ilı:iaoi makalesi (1905), sah. lS ye b.
TORKLERDE VE MOtOLLARDA DEFIN MERASIMI 521
mt'nin verdi~ dikkati çeken malQmab teyit edecek hiç done bu·
lamıyoruz. Nizamt'nin verdi~ malOmat benim Orta Asya'ya birinci seyahatime dair raporumda nakledihniştir. Burada bir suvarinin put (heykel) yanından geçerken kendi oklu~undan bir ok çıkanp onun {yani heykelin) okluA-una koydu~ anlablmaktadır se. Bu teferruat dikkatimizi çekmektedir ; sonraları, Mo~ollar devrinde dikilen hey- kcllerde dahi ok konulmuş okluklar bulundukunu görecetiz.
Taşnine'ler hakkında yazılı edebiyatta dikkat edilmiştir ki, Rubruk, Avrupa Rusyası dı§ında heykellerden bahsetmiyor117• Rub·
ruk, Kıpçaklar ülkesinin do~unda ancak taşla örtülü büyükçe sahalardan ibaret mezarlar gördü~ü söylüyor ; bu mezarların
·bazısı daire, bazısı da dörtken şeklinde olup dünyanın dört ciheti
uzuntaşlar'la sıralanmış bulunuyordu. Görünü§e g9re bahis ko- nusu olan bu mezarlar, G. N. Potanin tarafından .teferruatiyle tav·
.sif edilen muhtelif tipteki kereksur'lar olacaktır 28• Bizim bilditimi- ze göre, Rubruk'un bu hikayesiyle bu çeşit mezarların terminus 4nte quem'i tayin edilmektedir. Bazı kereksur'Jann yakınlarında .taşnine'ler bulunmaktadır, fakat bunlar, G. N. Potanin'ın sözle- .rine göre, pek nadirdir 29 ; Rubruk böyle kereksur'lara raslama·
mış olsa gerektir.
Muhtelif kavimterin etnografik, kültürel ve tariht sebeplerdea dolayı defin merasimlerindeki benzerlik ve aynliklar, çok dikkatli
olmasına raAnten, Rubruk tarafından ortaya konulamazdı. Bu mese- leye dair vakalar ancak şimdi izah edilme~ başlanmışbr. Uygur Ham şerefine IX. yüzyılda dikilen Karabalgason 80 anıtının yanmda
taşnine'lerin (heykellerin) bulunmaması dikkate de~er. Bunu Uy·
'gurlann Manihaizmi kabul etmeleri ve yeni dinin tesiriyle izah et-
!Dek de güçtür ; Uygurların bu dini kabul etmeleri çoktan dekiidi;
26 W. Barthold, Otçet, aah. 20, not 4.
21 V. A. Muatafin, Protokolı Turk. Krujka, m, 19.
28 Motollar mez~r höyiiklerini Kıranlara ait sayarlar; höyülı:lere verdilderi
·~r .. a iiir» adı da baodu dolayı olaa aerelrt.ir {bu iaim. Ram.tedt'te Zwei uiguriache Ruoeuchriften, S. 40), .
,
29 Oçerki 8. ·Zap. Monıolii, 1165. S. A. Miotalov'uu ZWO, XXIII. delri Uryauha ülkesinde görülen pek çok karıanlar (aab. ·29S) ve pek ender balııoaa tatnineler (nh. SOO) hakkındaki sözleriyle ht-
so S boru ik trudov Orhons. ekp. deki bu anıt ıD tavsifi Ue krJ., 1, 4, ve b.
W. RadloH, Die altt. lnacbriften, S. 283: yine •Motolistao aDtikalan atlas••
tablo XXVIII, XXX.
522 W. BARTHOLD
bu yeni dinin defin merasimini dekiştirecek kadar muvaffakiyet göstermesi için henüz müsait zaman geçmemişti. Umumiyetle göçebe kavimlerde yeni din defin merasimini kolay kolay kaldıramıyordu;
Rubruk'un hikaye ettiki Kıpçak defini de bunu göstermektedir.
Manihaizmi kabullerinden önce Uygurlarda taşnine ( heyket}
dikmek adeti bulunmuş olsaydı din de~iştirdikten yarım asır
sonra dahi bu adet muhafaza edilmiş olurdu. Ramstedt tarafindan
keşfedilen Uygur hakanı mezarında da taşnine bulunmamıştır.
Bu hakan Uygurların Manihaizmi kabul etmelerinden önce, 759
yılında ölmüştü 81• Türk olmıyan kavimlerden hiçbirinin bu tip keykeller yaptı~ını bilmedi~imiz gibi, taşnine'ler dikmek adeti- nin de bütün Türklerde müşterek bir gelenek oldu~unu isbat ede- cek deliliere malik dekiliz.
XIII. yüzyılda meydana çıkan MoA"ollar, selefieri olan Uygur Türklerinin tesiri altında bulunuyorlardı; bundan başka o zamanki Çin devlet sisteminin kuvvetli nüfuzunu da görüyoruz. Cengiz~den
önce Do~u Mo~olistan'ın en kuvvetli ham olan Kereyit hanı ve
o~lu Çin unvanı taşıyorJardı ve bu unvan bunların şahsi adlarını
bile unutturmuştu. Aynı Mo~ollar Baykal ötesindeki ormanlt kavimlerde muhafaza edilen iptidai Şamanizmin nüfuzu altında bulunuyorlardı; Uygur ve Çin kültürlerinin tesirlerine ra~men
Cengiz torunlarının definlerinde Ö'yle ayin ve merasim yapılıyordu ki, bunlar Türk göçebeleri için çok eski çaA"ların kalıntıları olarak telakki edilmiş olacaklardır.
Ilk kaynaklarda bulunan haberlerin tenkitli tetkikleri elimizde
bulunmadıtından MoA"ollann, hiç olmazsa Mo~ol hanlarının defin merasiminin mükemmel tasvirini yapmak imkansızdır. Kaynaklarm nisbeten çokluttı böyle bir tetkiki kolaylaştırıyorsa da malzeme- nin datınıklı~ı ve pek mutenevvi olması bu işi güçleştiriyor.
- MeselA, Iran Mo~ol hanlannın delinierine ait hikayelerinde öyle teferruat vardır ki, Mo~olistan hanlarının definlerine ait rivayetlerde bu teferruat yoktur ve aksine Moğolistan hanlarının definlerine ait te- ferruat lran kaynaklarında bulunmaz; "bütün Mo~ol Imparatorluğun·
da hanların defin merasimi aynı olmuştur; aynı merasirnin teferruatı
st Aoıbo taribi hakkıoda G. J. Rametedt, Zwei aigar. Raıaeoachriftea, S.
45. Uyırurların mani diııini kabul ettikleri tarih bak. E. Chavanoee ve P. Pellio't JA,
n.
ı (1913) 199.TORKLERDE VE MO~OLLARDA DJ::FlN MERASIMI SU
münferİt kaynaklarda tesadüfen zikredilmemiş olacak br, diye bütün bu haberleri bir kül balinde birleştirme~e hakkımız olup
olmadı~ını da kestiremiyortiz.
Hanedana mensup MotoUan bütün Motol imparatorlutunda
müşkülatıa erişiiecek yerlerde, bilhassa yüksek dat tepelerinde defin
~dildikleri hakkında bütün kaynaklar müttefiktir; han mezarları
asker müfrezeleriyle korulan yasak yerdi; bu müfrezede bulu·
nanlar bile han mezarının nerede bulundutunu bilmiyorlardı; han
mezarına hiçbir işaret konulmazdı. Han mezarı, yaşak yer oldu·
tundan, her yerde aynı terim ile Türkçe kuruk kelimesiyle ifade edilmiştir ki, kurık ve gururuk şekillerinde yazılır 83• Mo~ol
devrinden önce kuruk kelimesinin kullanıldıtma dair ancak bir misal bulabildim; bu misal 1068-1080 yıllarında Semerkant ve
Buhara'yı idare eden Şems-ül-mülk Nasır hakkıoda Nerşehi'nin
hikayesinde bulunuyor. Şems·ül·mülk, Buhara'nın güneyinde, şimdiki
namazgahın bulunduA-u yerde, toprak satın almış, burada malikane kurarak kuruk tesmiye etmiştir. Bu malikane yüksek duvarla
çevrilmiş ve çevresi bir mil, yani 2-3 kilometre kadar bir salıayı
içine almış idi ; duvarın içinde ha nın at sürülerine mahsus otlak, saray, güvercinlik ve yabani hayvaniara mahsus park vardı 113•
Türkçe terimin gösterdi~i veçhlle kuruk mefhumu Karahanlılar tarafından . işgal ettikleri sabık hillfet idaresine giren ·yerli halk- lardan ahnmamış, fakat Uygur alfabesi ve Kutadgu Bilig'de raslanan başka kültür kelimeleriyle beraber M Dotu Asya bölge- sine Karahanlılar ve 'daha sonra MotoHar tarafından getirilmiş
ve bu terimleı·, kültürlü Dotu Türkleri'nden olan Uygurlardan
alınmıştır.
Motol devrinde Islam Orta Asyası'nda kuruk kelimesiyle ya·
bancıların girmesi yasak olan bütün yerler ifade edilmiştir 85• Hu- susi mülk olan toprak, bilhassa hükümdara ait malikane, saray,
82 Mt'eeli Refideddin'de .;tJ.,I keliıneei Berezin netri TWO, VJI, 59: yine orada J,~ sah. 191; Katrıner ne,rinde has. 416; Bloche'de ş~h 592 ve b.
IS Nerehakhy,. ed. Sehefer, p. 27 sq. (JJ_,.) Kr'" W. Barthold, Tnrlc'e•tan;
ll, 112.
14 Ezcümle «kar,t» kelimesi dikkate deter. •Saray» anlamına ıelen bu kelime isl&m miielliflerine ancak Mototea bir kdiıne olarsic ınalOında. Hal·
buki bu kelime Kutadğu Biliı'de raatlanıyor. Kr'" Radloff Sözliip, 11, 207 vo b.
ss Krt• Bndagov Sör.lütii, ll, 52 ve b. Semerkand kurup hak. Babor'da llmioekiy nc,ri, eab. 60; Beveridge netri, nh. 48 burada metin ekaiktir,
5M V/. BARTHOLD
harem dairesi koruk sayılmıştır. Han mezarlarının muhafıziarına
kurukcu denildiA-i gibi, hanın harem dairesinin kapıcdarına da ku-·
rukcu denirdi. Motolistan'da Cengiz Hanın ve bazı torunlarının mezarına bügük koruk 88, Motoica gehe ktıruk den irdi. Motoica
sıfat olan gehe kelimesinin kullanılması gösteriyor ki kuruk keli- mesi han mezan anlamiyle Motolcaya da geçmiştir ; bununla bera- ber bu anlamiyle Motolcada yerleşememiştir. B. Vladimirtsov'un ha- ber verdikine göre, şimdiki Motlcada !Jurıg kelimesi "yasak yer,,.
bilhassa hanın ikametgihı anlamına gelir. Türkistan'a ve Motolis- tan'a sokulan Uygurca koruk kelimesi pek muhtemeldir ki Çin devlet teşkilAtı tesiri ile gelen bir mefhumu ifade için kullanılmış
br; bununfa beraber sonraları Ön Asya despotizm'i gelenekleri tesiri altında meydana gelen aynı mefhumu ifade eden Arapça kelimeyi öATenmişlerdir. Abbasl halitelerin Batdal'taki sarayları
harem lf1 kelimesiyle ifade olunurdu. Bu kelime Türkistan'da kul-
lanılan kuruk kelimesinin hukuki terim sıfahnı ortadan kaldırdı88•
Kuruk kelimesinin Cengiz Handan önce Motolistan'da kulla-
mlmış olduAunu Reşideddin'in bir hikiyesinden anlamak mümkün·
dür; ona göre Kereyt Ham Van Han'ın "korutunun bir kısiİıı.
düşmanları tarafından yatma edilmişti 119• YaA-ma edilen bu yerin
hanın otlatiyle sürüleri mi, yahut Reşideddin'in eserini Rusçaya tercüme eden Profesör Berezin'in tahmin ettiti gibi, .o Hanın "ya~
sak ormanı., mı, ·yoksa bütün muhteviyatİyle ·beraber han~danın mezarlan mıydı, metinden anlaşdmıyor. Yasak olan yalnız hanın
mezarı detil, fakat onun şahsi adı için dahi koruk kelimesi kul-
lanılırdı; Çatatay öldükten sonra "Çaptay., adı konık ilin edil·
di ve bu adı taşıyanların başka ad almalan mecburi oldu u. Cen- giz han tarafından Tangut ülkesinin istilA edilditi yıl dotdutu için Ügedey'in beşinci otluna Kqi adı verilmişti, çünkü Tangut ülkesine Kaşi denirdi (Çince He-si, yani "büyük ırmatın batısın
daki ülke. ) ; bu şehzadenin ölümünden sonra "Kaşi adı koruk
86 Bloche1DİD Detrillde Ju.,J ~ aah. 3!6 ve b~
17 Yakat. U, 255, 2. Kremer, Kaltarıeachichte, ll, !17 •
. aa VI. Barthold, K iatorü orotcoü Tarlı:eataoa (Türkiatao iaka ve irva tari•
bioe dair) aah. sı. .
89 TWO, VII. 126.
40 TWO. V. 99.
tl Ay1n yer • V. 47; VD, 59.
TORKLERDE VE MO(WLLARDA DEFlN MERASİMl !2S oldu,, bü ülkeye de yalnız Tangut denildi 42• Plano Karpini'n n "ölü- nün adını üç göbete kadar. söylemete kimse cesaret ed~mez, 48 dediA-i sözler bu görenete ait olsa gerektir. Türk göçeb~lerinde·
ölülerin adını .söyleme yasatının bulundutunu gösteren mfsallere,.
bizim bilditimize göre, raslanmamaktadır. 1
Umumiyetle Motollarda ölüler kültü ve onunla batlııŞamanı
ayinler göçebe Türk kavimlerine nazaran daha iptidai ve daJıa bar··
harca karakter taşımakta idi.
l.
N. Veselovskiy'nın inandıncı bir suret-- te isbat ettiA-i veçhile" TürklerleMotolların
defin Adetlerinin~sasmda·
aynt Şamani fikir (ide) bulunmaktadır, ki hanın öldürdürıü veya! . onun için öldürülen adamlar öteki dünyada ona hizmet ede~eklerdi.
Orhon Türkleri'nde bu fikrin yankısı olarak han tarahnd~n öldü-- rülen adamların heykelini (balbal) dikmek ideti vardı ; Motollarda.
ise bu fikir hanın öldütü yerden mezarına kadar nqını ~igötüren. alaya raslanan adamlan öldürmeleriyle ifade olunurdu. Mar~o
Polo'nun sözlerine göre, böylece öldürülen. adamlara "bizi haka-
Dımıza hizmet etmek için öteki dünyaya git 1, diyorlardı &li Mönke·
· Hanın ölümündan sonra böylece öldürülen adamların sayı ı 20.000·
kişiye ba:lit oldutunu Marko Polo temin ediyor. Bu habe n haki- kate uygun oldutunu sanmıyoruz ; çünkü o zaman Motol öreneti.
herkesee pıal6m idi ; bundan başka, Motollar; Hanın tümünü.
müteakip derhal ferman neşrederek yolların kapanmış o~dutunu
bildirirler ve herkesin kasabalarda veya bozkırlarda b~ıunduAu
yerde kalmasını emrederlerdi 48• Binaenaleyh cenaze alayı$ geçe- ceki yolda fazla halkın bulunabilecekini sanmak güçtür. 1
lslim kaynaklannda Motol cenaze alayının heyeti ve dış gö-
rünüşü hakkında hiÇbir malümat bulamadıtımızın sebe~i de bu-: · idet ile izah edilmektedir. Bu kaynaklarda ancak ölününl sandu- kaya koı;ıuldutu ve yola çıkanldıtı kaydedilmektedir. P~adiy, 'ı·
U Bloche lleeri Retidedcliu, aab. 7. Ba
ülkeııiD adı lı.aldnııda ibid~
aalt. 597, barıula ~,;-kelimeaillill trallakripaiyona ve .... ~ ~..ıJ. ~~ ... _diye yaqlıt tercü- .aeai. Benim lneatiya Georg. Ob. derpi.ııdeki makalemle krto cilt XXXv, 703.a Malei.ıı terciimeai, aalt. ll.
1
"' Kamenoıya babı, aalt. 25 ve b.
tS Miaayev terciimeai, aaJı. 87. D'Olı110D ba adeti Jıükiimdarı ölüoıhii··
,izlemek mabadiyle diye yaıılıt izall etmittir (1, aalı. 381).
M Reiııdeddiıı'deki Giiyük llaoıa ölümü Jıakk.ıadald lükiye ile lu - Bloobet::
aqrbade aalı. 250 ve b.
• 7 Tradı Polô.ıı .• miaaü, IV, 251 ye b.
$26 W. BARTHOLD
bitkaç Çin kaynatlna göre, çok mufasscd mal6mat nakletmekte- dir: fakat onun nakletti~ hikAyenin bazı teferruatı şüpheyi davet etmektedir. Bu hikiyeye göre, sandukayı hoş kokulu aıaçtan yapariardı : ölüye elbise giydirirler, yanına da altın kapkacaklar ve başka şeyler, ezcümle çaydanlık, korlardı. Halbuki o zamanda
Mo~ollarda çaydanlık, JDuhakkak ki, yoktu. Motol hamyle bera- ber kıymetli eşya gömüldüA"ü hakkında Islam edebiyatında ancak bir haber buluyoruz ki, o da 1265 yılında ölen Hül!gü'nun defnine dair V assarın hikayesindedir: güja Hülagü ile beraber pek çok .altın, gümüş ve mücevherat gömülmüş imiş 48• Bu mesele Motol
hanlarının ça~daşları için dahi açıkça malum dekiidi; Plano Karpini ölülerle, bilhassa hanın ölüsü ile, Motoilarıo çok altın ve
gümüş gömdüklerini söylüyor ~.; Rubruk ise, bu mesele hakkında
-galiba Plano Karpini'nin sö~leri münasebetiyle olsa gerek -
44ölülerin mezarına hazine gömdüklerini ben bilmiyorum, diyor so.
Palladiy tarafından toplanan done'lere göre tabuta dört çen- ber geçirilirdi ve ak keçe ile babdan yapılan katafalkaya konurdu.
Hanın ölümünden üç gün sonra cenaze alayı hareket ederdi ; en -önde at üzerinde kadın Şaman gider, yedeA"inde çok zengin süs-
lenmiş eA"erH bir at bulunurdu ; yolda her gün koyun kurban edilirdi. Bundan sonra Palladiy, doA"rndan doA"ruya mezara gelin-
·diA"ini ve !))ünün defin edildikini söylüyor. Reşideddin'in mufassal .surette bahsettiA"i han ordusundaki aA"ıt merasiminden hiç bahset-
miyor. Diker hanlarda olduA-u gibi Cengiz Hanın da, dört büyük
{baş) kadının st.tyısına göre, dört büyük ordası (karargahı) vardi.
Ölü her gün sıra ile bir kadının bulunduıtu kararg!ha naklolunurdu;
·bütün merasim üç ay devam etmişti 61• Mönke Hanrn· cenaze me-
rasimi tasvir edilirken aynı şeyler söyleniyor, bununla beraber· teferruattan olarak tabutun taht üzerinde bulunduA-u ilave olu-'
nuyor &ı. . . ,.
Palladiy, bir " MoA"ol rivayeti , ni' naklediyor, ki bu rj~ayete . göre, hanlan n mezarı Kerül~n'e giden yol üzerinde· bul umin.' Dol~n-.,
nor kuzeyindeki Tas da~ı civarında idi. ·ReŞideddin ise ~üsbütün
:;_•
48 Vasııaf, tatbaaıııa aab. 52. Krt• d'Ohaaoıı, Hia. des Moıııols, lll, 40'1.
4 9 Maleiıı terciıııeai, aa b. lİ ve b.
so Ayııı yer, aab. 80. · sı TWO, XV, 144 ve b.
sı Bloehet netr~ aah. 536.
TORKLERDE VE MOllOLLARDA. i>EFIN MERASIMl 527 başka bir yeri gösteriyor; ona göre hanların mezarı B urban-
tlal·
dun'da idi; bu daA-a "Budda undur, da denirdi 68 • MoA-ol desta-
nından anlaşıldıA-ma göre, bu dag Tola ırmaA-ından Onon 56 ırma
A"tna giden yol üzerinde bulunuyordu. Yuan- cao- bi-şi'nin tarihi Süy-sün Burban daA-ını Gentey'de Onon ırmaA-ının kayna A"tolan Teler•
Çji (telergi de yazılır) daA"tnın aynı saymaktadır 1i6. Rus edebiyabnda benim bildiA'ime göre, Onon ırma~ının yukarı başlarına, yani kay- naklanna kadar, buradan da Gentey daA-ları üzerinden Kerulün
kayankiarına kadar ancak bir gezinti zikredilmetkedir ki,· o da Dorjitarov'un seyahatidir. Bu seyahatin mufassal tavsifi elimizde yoktur ; neşredilen şey, ancak seyyahatte gidilen yolun planından
ibarettir. Bu planda ırma~n kaynaklarında sıcak maden sulan ve daha yukansında avcıların çadırları bulunduA-u zikredilmektedir 66•
MoA-ol rivayetine göre, Burban·ljaldun kültü daha önce, Cengiz
zamanında, ·meydana gelmiştir; Cengiz'in mezariyle ilgisi yoktu. Bu rivayete göre, MoA-olistan'ı ele geçirmek için yapılan savaşlardan
birinde Cengiz Han bir başarısızlık neticesinde bu daA-da saklan-
mış; düşmanları daA-ı üç defa dolaşıp aradıkları halde onu bula-
mamışlardı. Cengiz Han böylece kurtulduktan sonra bu daA-a kur- ban sundu, dokuz defa yükündü, kımızdan saçı saçlı; bu kurtulu-
şun hatırası olarak bu daA-a kurban sunmalarını torunlarına vasiyet etti 67• Cengiz Han zamanından öace dahi· Burban-ljaldun daA-ında orman bulundu~ söyleniyor 58• Rivayete göre bu daA-da mönferit duran bir aA-aç vardı: Cengiz Han bu aA-acın altında gömülmesini arzu etmişti. Ölümünden sonra Cengiz Han bu aA-acın ~lbnda. gö·
müldü ve bu. atacın çevresinde aynı yıl içinde . öyle sık orman peyda oldu ki "eski korukçular bile mönferit aA-acın yanına, Cen- giz'in mezarına, nasıl vanlaca~ırü bilememişler.dir 69• Hanların · gö·
ss Bloohet'nin o le ırand Boaddha~ Ci iye batarıSIZ tercümesiyle krt ı bn tercüme lceliin~lerin airaaı bakım1odan da reddedilmektedir; Motoilarıo •Budu adını bu şekild~ lcullıiıidıklimna da misal y9ktı;r.· •Uodur• lcelimeaioin Reşided·
din'de isim' olarale ·uah edildikine 'de ·blc: TWO; Vi 97; VII, 124. · · ·
· 54 'fradı Pele. ~issii, IV, 53 ve b: · · ·,. · .· ·
65 Ay o ı yer , 143. Men·gu·yÜ·mu-tszi müellifi (P. S. Popov tercümesi, sa h.·
S47) ayni datı Tola ırmatınııı güoey kıyısında gösteriyor.
56 K"t· Zapiski Sibir. Otd. İmp. Rus. Geogr. Ob., VIII. ·148.
57 Trudı Pek. miBiii, IV, 52.
118 Reoideddin'iıı hikayesi TWO, V, 66 ve b.,· VII, SS (bilhaua 85}. ·
$9 TWO, XV, 1-14 ve b.; metin, aah. 191 ve. b. .
SH W. BARTHOLD
müleceti yer, galiba, umumiyetle orman kültü ve apç dikme ile tayin edilmiş olsa gerektir. Plano Karpini ve arkadaşları bir çalılık yanından geçmişlerdi; bu çalılar Ogedey Han tarafından "ruhunun istirabati için, dikilmiş idi; buradan bir dal kesmek ölüm cezası
tehdidiyle yasak edilmişti 80• Yazık ki bu çalılann bulunduAıt
yer
kesin olarak gösterilmiyor; pek muhtemeldir ki Plano Karpini yukan lrtiş bavıasındaki datın yanından geçmiştir; Reşideddin'e
.göre Oged~y Hanın korutu. burada bulunuyorçlu 61• 1291 yılında
Iran Hanı Argun'un gömüldü~ yerin Motoica adını d'Obsson
"Avize, okumuştur; bu kelimeyi Our (yani orman) okumak daha dotru olsa gerektir 62• Mezarlık üzerinde orman yetiştirmek ölü~
nün gömüldü~ yeri belirsiz etmek için en iyi çare idh bununla beraber, Veselovskiy'in kaydettiA'i gibi, gerek Çin kaynatında
ve gerek Plano Karpini'de tavsif edilen definde mezarın ot (y~
şillik) ekmek suretiyle örtüldütfi, bundan sonra mezan bul- mak mümkün olmadıtı söylenmektedir 68•
Plano Karpini'nin sözlerine göre MotoUar yalnı2 hanlan de-
til,
fakat büyük adamlan da "gizlice kırlarda, defnederlerdi 66• Bununla beraber bu adetin bütün Motol kavminde ne dereceye kadar müşterek ve bunun ne dereceye kadar Mol'ollann ırkt bu·susiyetleri oldutunu söylemek giiçtür~ Mezarlar üıerinde kurgan·
lar yapmak adeli bu gizli defin idetiyle çok ayrılık göstermekte·
dir; Motol .riyaletlerine bakılırsa kurganlarda defin ldeti de Mo- tollua yabancı detildi. A. N. Pozdneyev'in ıikrettiA'i bir· yuvar- lak kurgan, MotoUarın rivayetine göre, Kubilay Hanın çatdaşı
olan Manlay Babadır'an mezan sayı1maktadır66• Diter cihetten biz
eo Maleio terciimeai, aö. U. N. 1. Vea.,l~aJ'aiıı JMNPr, ·1916. No 7; ltt•
tım ll, a. 95 teki tözleriyle lu•
•ı Buraya tekabiil eılea motia Bloehet'Dm. -oriade yoktur; Umamt triitiip- baoeoaıa yazma Dütb.eaıoıo V, 3, 2, aah. 1060 lle lut. ı barada dat bakkııada:
;,~o/ .;,i;,l J .ı.:;ı,..:- .r.,l Jl ..ıil li i~~} iJ.I J .t....ı~ Jr.-'. o,JI,... J ~/.,...\i Jl.ıl..t, ljl
•I.J o)pp ~>.JI ~· oy Ul.)l J ~:,_ ~ g>.JI \ıi.•J.J .P ;t .ı.J ll (~) Ji .J~JI tJ\fi J iJI.J.p
~ .:;~ ~\:.. •J.J ;,'r ·~ .P .J~':-J .ı.4 Meurhta •Ibe (Yebe) oir (biiyGk ol!DaD)•
doailditi bnetlo taınlabilir. Bo kelimeaiıı batka tiirli kıraaliyle krt: RaYert;r, Tabaqat•i-Naairi, p. Uts.
a D'OiaaaOD1 ıv. 58; Vaaaaf'ıa tatbamaaıada. aü. 245 Jf'JI.
• KameDDıya babı, 12.
·66 Maleiıı terdmen, sab. 10 qatıda.
" Moogoliya 1 Moaıolı, ll, SU.
TORKLERDE VE M00öLLAlU)A DEFIN MERASlMl Sit Tiirk hanlarının mezarlannkn halka malQm olup olmadı~nı ve bu
flieıatlua iŞaretler konulup konulmadıA-ını da bilmiyorUz. Orh0n
Uöıt seferi heyeti tarafından Bilge Han anıh yarunda yapılan ka•
ztlarda mezar çukuru bulunmamış, buna göre W. Radloff şu ne- ticeye vatmışhr: •alen Türk hanları ve prensleri vereline dikilen bu anıtlar mezarlardan uzak yerlerde yapılan yuA' merasimi hab•
i'asına dikilmişlerdir, 66• Oriiıanlarda yaşıyan b\lgiinkü Türk-MoQ'ôl
pı:öanistlerinde görül~n bir defin Adeti hakkında Motol devrlöe ait yaztlı kaynaklar bir şey söylemiyorlar. Bu Adet ölüleri. bilhaır-
88 kamların na~larlnı ataçlar Üzerinde oda yahut sedir gibi tey yaparak dallar arasına asmakhr.67• Motol destanında geçen bir sözün bu Adete işaret etmiş olması mumkündür; bu söz, CengiZ Hantb rakibi Camuba öldütüldükten sonra yapılan •mutantan de ..
fib mel'asifni, hakkıtıdöki ri vayete geçer~~>~, B. Vladimirbiov'un baa
fia afılattıA-uıa göre b\l destanın Motoica aslanda harfiyen •kemik
kaldırmak, tabiri ktıllanılmaktadır.
Dikkate deter ki Islam kaynaklan hanın defin merasiliıİt1de
~insan ve hayvan kurban edilditini umlıliıiyetle söyleüıiyorİat; yal·
nız Vassit'ın 69 Hüllg(i Hanın defni hakkıiidakl hikiyesind~ Haır
la beraber gayet güzel giyinmit birka~ g'{i.tei kızııı miice'l"
herleriyle mezara gömüldükleri söyle
mekttdit.
Piano karpinivo
Ue Marko Polo 7ı ancak atlar, Sanan-seçen ise atlarla develer kurbatıCi6 S&tttatk Ttudo-. O;honakoy ebpeditaü, IV, 7.
117 Ki1- G. N. Potaobı, Oçerki 5-Zap. Moııgolil, IV, 36-SS (altaylılar, Utyau- lıalar .-e Alar Buryatları hakkında); Soırotlar (Uryaubalar hakkında yiue S. it
Miııulov'ta, ZWÖ, xnı. 2~4; J~De Gerclizi'~iD ran lravırıt hakkıiıaaki iiiiierl iÔtçet o poyetdlı:e v. Sr. Aıııya• tth. (lıietbı) 81, (tete.) Ut. XVI. ilin· Öib1a.ah miiellifl S•yti
(e.
Sckefetı H~itblre de l1Aaiıı Ciiıt.tale1 p. 302) Karfııı;lat tıdı~liıtcla da ıi)ili f6jl (dıtimiıl ki tlrill brnaklaraaclaa alarak) •ö,liiyor. Lerif"
Jaııma uiiahaaına göre (No 917, aah. 22) metin flldar: ~ ~~~ w:.ı,ı ıı).NT
~JJP ~; or~.UP.- .s)t'~ h,J ....tı~ •k~T J,ı ~~ ıi~~· .»JIJ J...~i o!l.4., )-;."ı
61 Tndı Pek. miBSii, IV, 114. ·
69 Tatbaama, aah • . 52; d'Oiuaon, W, 407; Kattıtter. nh, 416•
TO Malei.n terciimeel, aalı. ll. Baıidtıla beraber 1111e orada ölün611 t~ıvıill
lr31ul b.tdııında bit blklf6 9arcbrt B1l llili:aye~tı fire kölefi öliiııiüı altarıcia yat- maya iiç defa maabar etmifler f i ölilfıfJu flltiiltla ô kadar uun müddet ratar- mıtlar ki, •can çelı:ifmeye• baalamıflır; bu itkc!icıiWJ a\lattıktaa toara blb aer- beft btrakmıtfarı biı köl-8 mani~ atl;ml•rdlıb öliabtt Wör6ni,e töre ftkeJıdfe da- yaaaaiıyaD köle efeaclleiyle beraber ırömülirdö. • .
'11 Miııayev tercümesi, aah. 87.
s.u..a c. zı~ F. ,_,
5SO W. BARTHOLD
edilditini söylüyorlar; Sanan-seçen bu Adetin adı .bayılga oldutunJl da zik.rediyor 72• Ölü için insan kurban etme, istisnai bir olay olarak, Motollarda XVI. yüzyılda görülmüştür:. Sanan-seçen'in naklettiti hikayeye göre Motol hükümdan Molon ljatun biricik otlunun ölümünden sonra bu şehzadeyi öteki dünyaya teşyi' etmek üzere yüz çocuk ve yüz tay botazlamata emir vermiştir '11•
Kurbanların kemikleri yakılırdı; kadınların kurban kemiklerini
"ölü ruhlarının islirahatları için, yakmak üzere topladıklarını Pla- na Karpini bizzat görmüştür. Çin kayaatının dedikine göre me-
zarlık yanında, mezardan 5 li ( yani 2 1/ 2 kilometre) mesafede üç memur bırakılmıştı ; bunlar üç yıl devamınca her gün bir çu- kurda kurban yakariardı 7'. Vassaf'ın hikaye ettikine göre 7i Argun Hanın ölümünden sonra kendi onlutuna (Motolca arbaten terimi kullanılıyor) giren 76 emirler onun mezarına üç güne kadar her gün yiyecek göndermişlerdi. Reşideddin'in Cengiz Han içiıı
üç ay atıt yapıldı~ı hakkındaki sözleri, cenaze alayının ölümüQ üçüncü gününde hareket ettiği ve üc; yıl boyunca her gün kurban kesildiki hakkında Çin kaynağının hikayesi, mezara üç gün yiye-.
cek gönderildiki hakkında Vassaf'ın sözleri, ölünün sevgili köle- sine üç defa işkence edilditi hakkında Plano Karpini'nin anlat~
bkları Motoilarıo üç sayısına önem verdiklerini tahmin ettir- mektedir.
Ölülerin diriler üzerindeki hakimiyeti hakkında Matolların
tasavvurlan bize az malumdur; ölülerin adını söylemekten ve
bıraktıkları eşyadan ·kurkmaları ve bundan başka Cengiz Hanın
rakibi Camuna'yı kendine koruyucu ruh edinmek için kanını alcıtmadan ( batdurarak ) öldürmesi 77 ve umumiyetle Han sülAlesine mensub olanların kanlarını akıtmadan idam edilmeleri 78 ölülerin .. diriler üzerinde hakimiyetleri bulundutuna dair
1a Ssananır • Saet.sen, Scbmidt terciimeai, aab. 235.
11 Aynı yer, sah. 249.
74 Trudı Pek. misaü, IV, 252.
75 Tqbaama, s. 248; d'Obsson lV, 58. ·
• 16 Metiıade .;,"lt~ ; kelimenin önaeai hakkıoda bk. P. M. Melioranakiy, Arab·
Filoloır o mooıolııkom yaıake, ZWO, XV, 162. ·
· 77 Trudı Pek. miuii, IV, 114.
~~ Nayaıa'io idamı bakkındaki Mulı:o Polo'ıaau sözleriyle krt- ( Miıaayev
terrümesi, sab. 112).
