HEMŞİRELİK- YÜKSEK LİSANS PROGRAMI OMÜ SAĞLIK BİLİMLERİ
ENSTİTÜSÜ
HEM 622 –ÇOCUK SAĞLIĞI HEMŞİRELİĞİ DERSİ
DR.ÖĞR.ÜYESİ ESRA TURAL BÜYÜK
0-2 YAŞ DÖNEMİNDE BESLENME
Hafta-8
HEM 622 –ÇOCUK SAĞLIĞI
HEMŞİRELİĞİ DERSİ
İçerik Planı
• Süt Çocuğunun Beslenmesi
• Yapay Beslenme
• Karışık Beslenme
• Tamamlayıcı Beslenme
• Öğün Sıklığı
• Tahıllar
• Baklagiller
• Sebze ve Meyveler
• Meyve Suları
• Hayvansal Besinler
• 0-1 Yaş Döneminde Sakıncalı Besinler
• Ek Besinler Verilirken Dikkat Edilecek Noktalar
• Süt çocukluğu döneminde yeterli ve dengeli beslenme sağlıklı, büyüme ve gelişme için esastır.
• Yetersiz beslenme hastalık riskini arttırır ve beş yaş altı ölümlerin 1/3’ünden doğrudan veya dolaylı olarak sorumludur.
süt çocukluğu dönemi, büyümenin çok hızlı oluşuna bağlı olarak
• mikro ve makro besin ihtiyacının yüksek olduğu,
• beyin gelişimin %90’ının tamamlandığı,
• bağırsak mikrobiyotasının erişkin halini aldığı ve
• yeme davranışının geliştiği çok kritik bir dönemdir.
• Süt çocukluğu dönemindeki besin eksikliği çocukluk ve erişkin dönemdeki sağlıkla da ilişkilidir.
• Hedef boyun kısa, entelektüel performansın daha düşük olması, kardiovasküler hastalıklar, Tip 2 diyabet,
hipertansiyon ve obesitenin en önemli sebebi süt
çocukluğu dönemindeki uygun olmayan beslenmeden kaynaklanır.
SÜT ÇOCUĞUNUN BESLENMESİ
0-6 ay: Emme dönemi
• lAnne sütü
• lHazır mamalar
• lİnek sütü
6-9 ay: Geçiş dönemi
• lÇorbalar (tahıl, sebze), yoğurt, meyve, et, yumurta…
9-12 ay: Modifiye erişkin dönemi
• lBaklagiller, ev yemekleri…
YAPAY BESLENME
• İnek sütü ya da formül sütlerle yapılan beslenmeye yapay beslenme adı verilir.
• Bebek veya anneye ait sorunlar nedeniyle anne sütü verilememe durumunda uygulanan beslenme şeklidir.
• Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması 2010’un
raporuna göre Türkiye genelinde bebeklerin %19.5’inin inek sütü, %84.5’inin formüla ile beslendiği bildirilmiştir.
İnek Sütünün Sakıncaları
• Modifiye edilmemiş inek sütü çeşitli açılardan sakıncalıdır.
• İlk iki ayda böbreğin tubüler konsantrasyon kapasitesi düşüktür.
• İnek sütü de yüksek renal solüt yükü olan bir besindir ve aşırı su kaybına yol açar.
• Bu nedenle inek sütü ilk ayda 1:1 oranında sulandırılır.
• İkinci ayda sulandırma 2 inek sütü; 1 su şeklinde yapılır.
• 4. aydan sonra sulandırma yapılmaz.
• Ayrıca %5 sofra şekeri (1 tatlı kaşığı) ve
• %3 bitkisel yağ (1 çay kaşığı) ilave edilmelidir.
• Diğer sakıncası C vitamin içeriğinin düşük olmasıdır.
• Bu sakınca meyve suları (30 mg C vit) ile giderilebilir.
• İnek sütü gastrointestinal mikrokanamalara neden olur.
• Bu nedenle ile inek sütü ağırlıklı beslenen bebeklerde yüksek oranda demir eksikliği görülebilir.
• Bebeğe 2 mg/kg demir verilmelidir.
Türkiye Beslenme Sağlık Araştırmasına(2010) göre;
• Annelerin çoğunluğu (%62.7) anne sütü olmadığı veya yetmediği için formülaya başlarken
• %20.4’ü doktor önerisi ile
• %12.3’ü ise bebek emmediği için formülaya başlamıştır.
KARIŞIK BESLENME
• Anne sütünün yetmemesi durumunda veya belli bir aydan sonra anne sütü ile birlikte diğer sütlerin ve ek besinlerin verilmesi şeklindeki beslenmeye “karışık beslenme” denir.
TAMAMLAYICI BESLENME
• Anne sütü ilk 6 ay tek başına yeterli olmaktadır, ancak bu dönemden sonra bebeklerin gereksinmelerini tek başına karşılayamadığı için bebeklerin beslenme
programlarına bazı eklemeler yapmak gerekmektedir.
6.ayda ek besine başlanma gerekçeleri;
• Enerji gereksinimin karşılanmasında anne sütünün yetersizliği
• Anneden sağlanan demir ve çinkonun bu aylarda tükenmiş olması
• Çocuğun farklı tatlara ve kıvama alıştırılabilmesi
• Çiğneme ve ısırma becerilerinin gelişimine yardımcı olmaktır.
6.aydan önce ek gıdaya başlanmama gerekçeleri;
• Daha az anne sütü alması sonucu bebeğin anne sütünden yeterince yararlanamaması
• Büyüme açısından fark yaratmaması
• İlk aylarda kaşıkla beslemenin zorluğu
• Baş kontrolünün tam gelişmemiş olması
• İlk 2ayda böbrek işlevlerinin ve sindirim sisteminde enzim salgısının yetersizliği
• Anne sütünün alerjik hastalıklar ve enfeksiyon hastalıklarından koruyuculuğu olması
• Küçük bebeklerde katı besinin aspire edilme olasılığının olmasıdır.
• Ek besinlere başlandığı dönemde anne sütü
kesilmemeli, çocuğun gereksinimlerine, ayına ve
nöromotor gelişimine uygun beslenme oluşturulmalıdır.
• Ülkemizde, bebeklere erken dönemde ek gıda başlanmaktadır.
• TNSA 2008’de bebeklerin %8’si 6.aydan önce ek gıda alırken,
• TNSA 2013’de bu oran %12’dir.
• Oysa uygun ve yeterli emzirme, ardından doğru ek besinlerin verilmesi ile yılda 1.5 milyon bebek
ölümünün önlenebileceği hesaplanmaktadır.
Tamamlayıcı besinlere başlaması için
• Baş boyun kontrolünün tamamlanması
• Bebeğin anne ve çevre ile ilişkiye geçmesi
• El göz eşgüdümünün gelişmesi
• Destekli oturmaya başlaması
• Çiğneme ve yutma eşgüdümünü tamamlaması
• GİS mukoza geçirgenliği ve enzimlerinin yeterli düzeye gelmesi aşılması gerekli gelişim
basamaklarıdır.
Tamamlayıcı Beslenmeye Erken Başlamanın Dezavantajları
• Anne sütü verimi ve anne sütü verme süresi azalır.
• Tamamlayıcı besinlere erken başlama ile anne sütündeki koruyucu etmenler daha az alınır. Bu nedenle bebeklerde hastalık görülme oranı ve bu hastalıklara bağlı ölüm riski artar.
• Tamamlayıcı besinlerin besin değerleri anne sütüne göre daha düşüktür ve anne sütünün yerine
geçemezler.
• Anne sütü ile beslenme süresinin kısalması, bebeğin anne sütünden yararlanmamasına neden olur.
• Anne sütü ile birlikte tamamlayıcı besinin aynı
öğünde kullanılması anne sütündeki demir, çinko gibi birçok besin öğesinin emilimini azaltır.
• Geçici glütenin toleransı, inek sütü bağlı enteropati, çölyak hastalığı, aşırı renalsolüt yük riski vardır.
• Atopik hastalıklar, astım, tip 1 diyabet, alerjik
hastalıkların, enfeksiyon hastalıklarının ve özellikle barsak villus işlevlerinin bozulması riski artar.
Tamamlayıcı Beslenmeye Geç Başlamanın Dezavantajları
• Bebeğin büyüme ve gelişmesi duraksamakta,
malnütrisyon ve çeşitli vitamin mineral yetersizlikleri oluşmaktadır.
• Demir ve çinko gibi mikro besin eksiklikleri
oluşmaktadır. Çünkü 6. aya kadar bebeğe yeterli miktarda demir ve çinko sağlayan anne sütü, bu süreden sonra tek başına yetersiz kalmaktadır.
• Ayrıca tamamlayıcı besinlere geç başlama ile
bebeğin çiğneme gibi yeme işlevlerinin gelişimi ile yeni tat ve yapıdaki besinlere alışması gecikir.
• Eğer ilk 6 aylık dönemde anne sütü azalıyorsa (yanlış emzirme tekniği sonucu veya göğüslerdeki sütün
tamamen boşaltılmaması sonucu), önce anneye
anne sütünün arttırılmasına yönelik eğitim verilmeli, yanlışlar düzeltilmeli ve tamamlayıcı besinlere
gereksiz yere erken başlanmamalıdır.
Tamamlayıcı Besinlerin Yeterliliği ve Uygunluğu
Tamamlayıcı beslenmede kullanılacak besin miktarı
bebeğin günlük enerji miktarının karşılanmasında önemli bir yere sahiptir.
• 6-8. aylarda ortalama 200 kcal,
• 9-11.aylarda 300 kcal ve
• 12-23.aylarda 550 kcal’dir
• Ayrıca verilecek besin bebeğin mide kapasitesine uygun miktarda olmalıdır.
Bebeklerde mide kapasitesi;
• doğumda yaklaşık 30 cc (2 yemek kaşığı),
• 6. ayda 180 cc (1 çay fincanı),
• 1 yaşta 240 cc (1 su bardağı ) ve
• erişkinde 960 cc (1 sürahi) dir.
• Anne sütü miktarı eğer az ise devam sütü ile
desteklenmeli, devam sütü temin edilemiyorsa bir öğün daha fazla tamamlayıcı besin verilebilir .
Öğün Sıklığı
• 6-8. aylar arasında 2-3 öğün,
• 9-11. aylar arasında 3-4 öğün,
• 12-24. aylar arasında 4-5 öğün olmalıdır.
• Eğer her öğünde alınan besinin enerji yoğunluğu düşükse veya bebek emzirilmiyorsa öğün sıklığı arttırılmalıdır.
• Öğün sıklığının gerekenden daha fazla olması, anne sütünün daha az alınmasına yol açar.
• Genel olarak bebeğin sağlıklı beslenmesinde yer alması gereken besin gruplarına baktığımızda;
• tahıllar, baklagiller, sebze ve meyveler, meyve suyu, hayvansal besinler, süt ve süt ürünleridir.
Tahıllar
• Buğday, mısır, arpa, pirinç, çavdar, yulaf başlıcalarıdır.
• Tahıllar artan enerji ihtiyacının karşılamasının yanı sıra lif kaynağı olarak önem taşırlar.
• Vitamin yönünden yetersizdirler ve içerisinde bulunan fitatlar mikro besin emilimini azaltır.
• Bu nedenle hiçbir tahıl tek başına tamamlayıcı besin olarak kullanılmamalıdır.
• Ancak tahıllar B12 dışında B grubu vitaminlerinden zengindir.
• Tahılların etle veya baklagillerle tüketilmesi önerilmektedir.
• Karbonhidrat içeriğinin büyük bir kısmını nişasta oluşturur ve iyi bir enerji kaynağıdır ama saf karbonhidrat içerdiği için bebek beslenmesinde önerilmez.
• Genel olarak tahıl kaynağı olarak hem protein kalitesinin hem de sindirimi kolay olmasından dolayı pirinç
kullanılması önerilmektedir.
• Buğday, çavdar ve arpa gluten içerirler.
• 4-7 ay arasındaki bebek, anne sütü ile beslenirken
buğday içeren besinlerin az miktarda başlanması çölyak riskini yaklaşık %50 azaltır.
Baklagiller
• Protein içeriği yüksek, kompleks karbonhidrat ve lif içeren kıymetli gıdalardır. Vitamin ve mineral içerirler.
• ancak yapısında fitat olduğu için içerdiklerinden emilim yeterli olmayabilir.
• Kurufasulye ve bezelyede tripsin inhibitörü olan lektin içerir, antibesinlerin uzaklaştırılması için pişirmeden önce suda bekletilmesi önerilir.
• Kurubaklagil yemekleri C vitamini kaynakları ile tüketildiğinde demirin biyoyararlılığı yükselir.
• Bebek beslenmesinde mercimek çorbası kıymetli bir tamamlayıcı besindir.
Sebze ve Meyveler
• Çok sayıda vitamin, mineral, antioksidan ve lif içerir.
• Önemli bir C vitamini kaynağıdır ve bu özelliği nedeniyle, tahıllar ve baklagiller gibi bitkisel kaynaklı besinlerle
birlikte verildiğinde demirinin emilimini artırır.
• Özellikle turunç meyveler ve koyu renkli sebzeler A vitamin, folat, magnezyum, potasyumdan zengindir.
• 6-24 aylık bebeklerde günlük A vitamini ihtiyacı 1.5 kaşık havuç veya 1/3 kase pişmiş yeşil sebze ile karşılanabilir.
• Sebze ve meyveler B grubu vitaminleri açısından da zengindir.
• Ayrıca havuç, kabak, yeşil yapraklı sebzeler ve bal kabağı kalsiyum içeren gıdalardır.
Meyve Suları
• Taze sıkılmış meyve suları iyi bir C vitamini kaynağıdır. Bitki kaynaklı besinlerdeki demirin emilimini artırır.
• Ancak fazla miktarda tüketilmesi anne sütünün yerini almasına ve besin değeri yüksek diğer besinlere karşı iştahsızlığa neden olabilmektedir.
• 6 aydan büyük çocuklara günlük 120-180 cc kadar meyve suyu verilebilir.
• Ancak, turunçgillerin suyu bebekte gaza neden olabileceğinden 6-9. aylardan sonra verilmelidir.
• Meyve suyu ana öğünün bir parçası olarak veya ara öğünde tüketilmelidir.
Hayvansal Besinler
• Tamamlayıcı beslenmeye geçen her bebek ayına uygun olarak mutlaka hayvansal besinler tüketmesi önerilmektedir.
• Çünkü tamamlayıcı beslenme döneminde eksikliği en sık yaşanan besinler demir, çinko, kalsiyum, B vitamini ve bazen A vitaminidir.
• Bu besinlerin eksikliği önleyen ise hayvansal besinlerdir.
Et
• Et tüketimi ile psikomotor gelişim arasında ilişki olduğu bilinmektedir.
• Et, önemli miktarda biyolojik değeri yüksek protein ve biyoyararlılığı yüksek demir ve çinko gibi mineralleri, B6 ve B12 vitaminlerini içerir.
• Etin lifli yapısı, bebekler tarafından tüketilmesini
güçleştirdiğinden diğer tamamlayıcı besinlerin (sebze püreleri vs.) içinde, kıyılmış ya da küçük parçalara
ayrılmış şekilde kullanılmalıdır.
• Tavuk, hindi gibi kanatlı kümes hayvanlarının etleri ise koyun ve sığır etine göre daha az yağ, doymuş yağ, kolesterol ve demir ile kırmızı ete göre daha fazla protein, riboflavin, niasin, B6 ve B12 vitamini
içermektedir.
• Az miktarda da olsa bebeğin günlük beslenmesinde önemli bir yere sahiptir.
Yumurta
• Yumurta, biyolojik değeri yüksek protein ve esansiyel aminoasitleri içerir.
• Alerjik olması nedeni ile 6.aydan önce önerilmez.
• Salmonella besin entoksikasyonu riski olduğundan iyi pişirilmeli ve katı kıvamda tüketilmelidir.
• Besin değerinin yüksek olması ile ucuz ve kaliteli protein kaynağı olması en önemli üstünlüğüdür.
• 6. aydan itibaren yumurta sarısı az miktarlarda başlanmalı ve her gün verilmelidir.
• Yumurta beyazı alerjen etki gösterebileceği için 8.-9.
aylarda başlanabilir.
Balık
• Balık, yüksek protein ve esansiyel aminoasit kaynağıdır.
• A, K ve B grubu vitaminleri, fosfor ve çinko
kaynağıdır. Somon, tuna, sardalya, uskumru, ringa balığı gibi yağlı balıklar, balık yağları, ceviz içi, keten tohumu, semizotu omega-3'ün en zengin besin
kaynaklarıdır.
• Omega-3 yağ asitleri beyin ve gözün retina gelişiminde çok önemli görevler alır.
• Bağışıklık sistemini güçlendirirler.
• Ayrıca yağlı balıklar en iyi D vitamini kaynağıdır.
• Tuzlu su balıkları ise iyi bir iyot kaynağıdır.
Süt ve Süt Ürünleri
• Dünya Sağlık Örgütü’nün inek sütünü bir yaşına kadar önermemektedir.
• Yeterli hayvansal gıda alan bir bebeğin tamamlayıcı beslenme çağında günlük 200-400 ml,
• yeterli hayvansal gıda alamıyorsa günlük 300-500 ml süt tüketmesi uygundur.
• Ayrıca iki yaştan önce yağsız süt tüketimi uygun değildir.
• Çünkü enerji, esansiyel yağ asidi ve yağda eriyen vitaminlerin yetersiz alımına neden olur.
• Süt ve süt ürünlerinden yoğurt ve peynir probiyotik
içeren, kaşıkla yenilebilen, inek sütüne göre daha ideal gıdalardır.
• Yoğurt 4-6. ayda ek besin olarak başlanabilirken,
• peynir 6-9. aylar arasında küçük miktarda başlanır,
• 9. aylıktan sonra miktarı artırılır.
Kuruyemişler
• Kuruyemişler vitamin, mineral, antioksidan, yağ, protein ve lif içerir.
• Çocukların büyümesine gelişmesine ve öğrenmesine katkı sağlar.
• Kuruyemişler alerji riski yüksek olduğu için Amerikan Pediatri Akademisi daha önceki yıllarda 3yaşına kadar önermiyordu.
• Ancak kuruyemişlerin geç başlanmasının besin alerjisi gelişmesini anlamlı düzeyde önlemediği anlaşıldığı için 6aylık bebeklerde katı gıdaların başlanmasıyla birlikte başlanabileceğini bildirdi.
• Kuruyemişe başlamadan önce basit bir alerji testi yapılmalıdır.
• Bebeğin dudağına kuruyemiş sürülerek yarım saat beklenmelidir. Alerjik reaksiyonlara rastlanmadıysa temkinli şekilde bebeğe verilebilir.
• Ceviz ve bademden başlanabilir. Ezilerek yoğurt ya da meyve pürelerine karıştırılarak verilebilir.
• Her kuruyemişe 1hafta arayla başlanmalı ve alerji yönünden sürekli olarak takip edilmelidir.
0-1 Yaş Döneminde Sakıncalı Besinler
• Çay, bitki çayları, bal, bakla gibi besinlerin süt çocukluğu döneminde verilmesi uygun değildir.
Ek Besinler Verilirken Dikkat Edilecek Noktalar
• İlk kez verilecek besinler haftada bir çeşit olacak şekilde verilmelidir.
• Böylece bebeğin yeni besine alışması için zaman tanınmış olur.
• İstenmeyen bir reaksiyon geliştiğinde hangi yiyecekten olduğu kolayca saptanabilir.
• Ek besinler tek öğün olarak ve çok az miktarlarda verilmeye başlanmalıdır.
• Bebeğin alımına uygun olarak verilen öğün ve miktar sayısı arttırılmalıdır.
• Anne sütü ile devam edebilenlerde 6-8 ay arası 150- 200, 9-12 ay arası 300-350 kalorilik ek destek
yeterlidir.
• İlk kez verilecek besinler bebek açken verilmelidir.
• Bebek almadığı besinler için zorlanmamalı, bir süre sonra tekrar denenmelidir.
• Tüm besinler kaşık ile verilmelidir.
• Bebeğe verilecek besinler doğal ve taze ürünler kullanılarak hazırlanmalıdır.
• Konserve, dondurulmuş yiyecekler, katkı maddeli hazır besinler bebeğe verilmemelidir.
• Hazırlanan besinler uzun süre oda ısısında bekletilmemelidir.
• Besinler hazırlanmadan ve bebek beslenmeden önce eller mutlaka yıkanmalıdır.
KAYNAKLAR
• Arlı M, Şanlıer N, Küçükkömürler S, Yaman M, Anne ve Çocuk Beslenmesi, Pegem Akademi, 2017.
• Arslan N, Aydın A, Akbaş A vd, Sağlıklı Süt Çocuklarında Beslenme Tipleri Ve Annelerin
• Bebek Beslenmesi Uygulamaları: Anket Çalışması, Doku Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi Cilt 21, Sayı 1,S:1-5, 2007.
• Balcı E, Anne Sütünün Çocuk Büyüme Ve Gelişmesi Üzerine Etkisi, Türk Aile Hekimleri Dergisi;15(3): 135-8, 2011.
• Gümüştakım R, Aksoy H, Cebeci S, vd, 0-2 Yaş Çocuklarda Beslenme Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi: Çok Merkezli Çalışma, Fam Pract Palliat Care;2(1):1-8, 2017.
• Haseki Tıp Bülteni; 53: 199-203, 2015.
• Köksal G, Tamamlayıcı Beslenme, Klinik Tıp Dergisi;7(2): 35-9, 2015.
• Köksal Hacettepe G, Gökmen Özel H, Bebek Beslenmesi, T.C Sağlık Bakanlığı, Reklam Kurdu Ajansı, Ankara, 2012.
• Conk Z, Başbakkal Z, Bal Yılmaz H, Bolışık B, Pediatri Hemşireliği, Akademisyen Kitabevi, Ankara, 2013, s.251-253.
• Samlı G, Kara B, Ünalan P Vd, Annelerin Emzirme Ve Süt Çocuğu Beslenmesi Konusundaki Bilgi, İnanış Ve Uygulamaları:
Niteliksel Bir Araştırma, Marmara Medical Journal;19(1);13-20, 2006.
• T.C. Sağlık Bakanlığı, Türkiye Beslenme ve Sağlık Raporu Araştırması 2010, Beslenme Durumu ve Alışkanlıklarının Değerlendirilmesi Raporu, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Beslenme Diyetetik Bölümü, 2014.
• T.C. Sağlık Bakanlığı, Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması – 2013, Hacettepe Nüfus Etütleri Enstitüsü, Ankara, 2013.
• Yalçın RV, Sağlıklı Süt Çocuğu Beslenmesi, Türkiye Klinikleri J Pediatr Sci;3(7): 116-9, 2007.
• Yıldırım M, Şahin K, Elevli M vd, Bebeklerde Beslenme Şeklinin Büyüme Üzerine Etkileri, Haseki Tıp Bülteni, İstanbul, 2013.
• Topal S, Çınar N, Altınkaynak S, Süt Çocukluğu Döneminde Beslenme, Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi;
6(1): 63-70, 2016.
• Özyazıcıoğlu N, Polat S, 12 Aylık Çocuğu Olan Annelerin Çocuk Bakımına İlişkin Başvurdukları Geleneksel Uygulamalar, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, 2005.
