TürkDünyası İncelemeleriDergisiiJournal ofTurkish World Studies, Cilt: VLSayı2,Sayfa: 289-296,İZMİR2006.
KUTADGUBİLİG'DE"KÜ"· "Kü" in "Kutadgu-Bilig"
ErdoğanBOZ·· Özet
Bu yazıda "şöhret" anlamına gelen "KÜ" kelimesi üzerinde duruldu. Bunun için öncelikle, Kutadgu Bilig'de "KÜ" ve türevi olan "KÜLÜG" kelimeleriningeçtiği beyitler tespit edildi ardından elde edilen malzemeden yola çıkılarak kelimelerinin; ses, şekil ve sözlük bilgisi (dizin)açısındantahlilleri yapıldı ve nihayet kelimelerinçeşitli yapılar içinde kazandığıanlamlar verildi.
AnahtarKelimelerıKutadgu Bilig, Karahanh Türkçesi, Kü/Külüg Abstract
In this article "KÜ" meaning "Fame" was emphasized. Firstly, the verses where "KÜ" and its derivative "KULUG" are mentioned in Kutadgu Bilig were determined. And then, these words were analyzed in the aspect of phonetics, morphology and lexicology with the help of materials received. Finally, the meaning of words taken in the various structures were stated.
Key Words:Kutadgu Bilig, Karahanh Turkish, Kü/Külüg
Yazımızda kullandığımızreferans rakamlan, ReşitRahmeti Arat'ın, Kutadgu Biligi (Metin) adlı
çalışmasındaki beyit numaralandır.ı Yine çeviriyazısı verilmiş beyitlerin parantez içinde verdiğimiz karşılıklaniseReşitRahmetiArat'ıngünümüz Türkçesineaktarmalandır.'
I. Kutadgu Bilig'de "KÜ"
Kutadgu Bilig'de toplam 43 yerde (beyitte) geçen "KÜ" ve türevi olan "KÜLÜG" kelimelerini, ses,şekilve sözlük bilgisi olmak üzere üçbaşlık altındaelealacağız.
ı. Ses Bilgisi
Kutadgu Bilig'de "KÜ" ve türevi olan "KÜLÜG" kelimelerinin ses bilgisi açısından değişken
şekilleriyoktur.
Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü'nekelimenin değişken şekillerini şöyle almıştır:
kö, kög, kö+lüg, küg.
Caferoğluaynca, kelimenin; küü ve küü+lüg şeklindeuzun ünlülü şekillerinidevermiştir.'Söz konusu tespitlere, dahabaşkaeserlerde de rastlamak mümkündür.
• Buyazı, Kırgızistan Atatürk Alatoo ÜniversitesinceBişkek'te 26Mayıs 2005 tarihinde düzenlenen "GünümüzDünyasında YusufHas Hacip ve Fikirleri" sempozyumunda sunulan bildiriden yolaçıkılarak hazırlanmıştır.
•• Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi
ı ReşitRahmeti Arat, Kutadgu BiligiMetin, Türk Dil KurumuYayınları,Ankara, 1979.
2ReşitRahmeti Arat, Kutadgu Bilig II Çeviri, Türk Tarih KurumuYayınları,Ankara, 1991.
Bu bilgilerden, kelimenin Eski Türkçe'nin Karahanh öncesi devirlerinde değişken şekiller
gösterdiğinive uzun bir ünlüye sahipolduğunu çıkartıyoruz.
2. ŞekilBilgisi 2.1.Yapı Bakımından
2.1.1. Kök Kelime
Kü : 87, 102,458, 1711, 2060, 2279, 2320, 2329, 2368, 2945, 3077.'J~'. 3265,3429,4097,4474,5043,5287,5585,5891,6502.
Bu üç neqke bolmayakın koşuısı
Küyer ot akar suv bu begler küsi (4097)
(Şuüçşeye yakın komşuolma; yanarateş,akar su ve bu beylerinşanveşöhreti)
2.1.2. TüremişKelime
Kü+lüg : 852, 1457, 1694, 1797, 2081, 2083, 2286, 2298, 2430, 261X. 3071.
3167,3355,3408,3517,4092,4136,4525,4982, 5180,5782, 57X5 .
Uluğ boldı iş tuşara be1gü1üg
Bedükboldıbegler ara bu külüg (1694)
(Eşi akranı arasında yükselmiş olduğugibi, şöhretiile beylerarasındada büyüklerden oldu.) 2.2. Anlam ve GörevBakımından
2.2.1.AnlamlıKelime Olarak 2.2.1.1.İsim Çawıküsi Kü çaw at kü Kü(si)çaw(ı) : 458. : 1711,2320,6502. : 2329,2368,4097. : 2060, 3173.
Kadaşlığ kişiküsi çawıbedük
Adaşlığ kişi atı savıbedük (3173)
(Akrabalan olan kimsenin nam ve şöhreti büyüktür; arkadaşları olan insanın adı ve sözü muteberdir.)
2.2.1.2.BirleşikFüI (İsfm-ı-YardımcıFüI)
ErdoğanBoz
Bu bilgilerden, kelimenin Eski Türkçe'nin Karahanh öncesi devirlerinde değişken şekiller gösterdiğiniveuzun bir ünlüye sahip olduğunu çıkartıyoruz.
2. ŞekilBilgisi
2.ı. Yapı Bakımından 2.1.ı.Kök Kelime
Kü : 87, 102,458,1711,2060,2279,2320,2329,2368, 2945, 3077.ll~'.
3265,3429,4097,4474,5043,5287,5585,5891,6502. Bu üçnenke bolmayakın koşmsı
Küyer otakarsuv bu begler küsi (4097)
(Şuüçşeye yakın komşuolma; yanarateş,akar su ve bu beylerinşanveşöhreti) 2.1.2.TüremişKelime
Kü+lüg : 852, 1457, 1694, 1797,2081, 2083, 2286, 2298, 2430, 261X. _'071. 3167,3355,3408,3517,4092,4136,4525,4982,5180, 5782, 57X5 .
Uluğ boldı iş tuşarabelgülüg
Bedükboldıbegler ara bu külüg (1694)
(Eşi akranı arasında yükselmiş olduğugibi, şöhretiile beylerarasındada büyüklerden oldu.) 2.2. Anlam ve GörevBakımından
2.2.1.AnlamlıKelime Olarak 2.2.1.1.İsim Çawıküsi Küçawat kü Kü(si) çaw(ı) : 458. : 1711,2320,6502. : 2329,2368,4097. : 2060, 3173.
Kadaşlığ kişiküsiçawıbedük
Adaşlığ kişi atı savıbedük (3173)
(Akrabaları olan kimsenin nam ve şöhreti büyüktür; arkadaşları olan insanın adı ve sözü muteberdir.)
2.2.1.2.BirleşikFül (İsim+YardımcıFül)
athğkülüg bol- : 1797.
çawıküsi bar- : 102.
çawlığkülüg bol- : 2083. 2298, 4092. kü çawın ıd- : 2495.
kü yad- : 5043,5287,5891.
külüg bol- : 5782.
külügçawık- :3371. küsi çawıyet- :87.
küsi çawık- :3077,3265.
küsiyadıl- : 4474.
küsinbedüt- :2279.
L'
küsinyorıt- : 5585. Buyanlığturur bu ajunöndüsi
Yayığdünya devletçawıkarküsi (3077)
(Dünyanınadeti böyledir; dönek dünya ve devletin adıböyleçıkmıştır.)
2.2.2. Görevli Kelime Olarak 2.2.2.1.Sıfat
2.2.2.1.1. Külüg+isim/kelime grubu külüg (kişi) : 1694. külügçawlığersig : 4525. Tümen min külügçawlığersiglerig
Tişiler anıyirke kömdi tirig (4525)
(Bukadınlarbinlerce namlıve şöhretli kahramanıdiri diri yeregömmüşlerdir.)
2.2.2.1.2.İsim+külüg (TersineÇevrilmiş Sıfat Tamlaması)
er külüg : 2286.
Ayıkligtururbu ölüm belgülüg
Ö"i kelmeginçe er ölmez külüg (2286)
(Ölüm için, hiçşüphesizecelin gelmesi lazımdır. Eceli gelmeden hiçbiryiğitölmez.) 2.2.2.2. Ünlem Grubu (Ünlem+isim)
ayatlığkülüg (ay) ersig külüg
: 2081.
ErdoğanBoz
(ay) külüg : 852,2430,3355,3517,4136,4982,5180,5785. ay bilge külüg : 1457.
Kişiketusulmazkişiol ölüg
Tusulğılölüg bolma ersig külüg (3408)
(Başkalanna faydasıdokunmayan insan ölü gibidir, faydalıol, ölü olma, ey mertyiğit.)
3. Sözlük Bilgisi(Dizin)
Asıl dikkat çekmek istediğimiz yer burasıdır. Bizim çeşitli kelime gruplan içinde anlamlanm verdiğimiz yapıların önemsenmesidir. Çünkü, Reşit Rahmeti Arat'ın fişleyip bıraktığı sonradan Osman Fikri Sertkaya, Kemal Eraslan ve Nuri Yüce tarafından oluşturulan dizinde" "kü" ve "külüg" kelimeleri maddebaşıolarak yer almışveyalnızcareferanslarverilmiştir. Ancak bu kelimelerinoluşturduğu-bizim tespit ettiğimiz ve aşağıda anlamlanm verdiğimiz- ikileme, üçleme ve birleşik fiil yapılan dikkate
alınmamıştır.
3.1. Kelime Gruplan 3.1.1. BirleşikFiil
3.1.1.1. İkileme+Yard.Fiil
atıküsi yad- :Namı, şöhreti yayılmak: 3429. Negü tir,eşitgil kişiedgüsi
Buedgü bileyadmış atıküsi (3429)
(İyilikile nam veşöhret kazanmışolaninsanlarıniyisi ne der, dinle) atlığkülüg bol- : Namlı, şöhretliolmak; 1797.
Bayat kimke birse 'inüyetülüg Tilekke tegirboldı atlığ külüg (1797)
(Tann kime inayet eder vekısrnetverirse, odileğine kavuşur, şöhretsahibi olur.) ,~
çawıküsi bar- :Şam, şöhreti yayılmak; 102. Ajunda çawı bardıhakan küsi
Körümegli közlerde kittiusı(102)
(Hakanın namı, şanıdünyaya yayıldı; onu görmeyen gözlerin uykusukaçtı.) çaw(ı)kü(si) yadıldı
Tözü ilke tegdi ilig edgüsi
:Şanı, şöhreti yayılmak;458.
4O. Fikri Sertkaya, Kemal Eraslan, Nuri Yüce; Kutadgu Bilig Dizini, Türk KültürünüAraştırmaEnstitüsüYayınlan, İstanbul,
Ajunkayadıldıbu çawıküsl (458)
(Hükümdann buiyiliği,bütün memlekete sirayet etti; onun nam ve şöhretidünyayayayıldı.)
çawlığkülüg bol- :Şanlı, şöhretliolmak; 2083. 2298, 4092. Yüzi körki körklüg kerek beg yülüg
Bodıortu bolsa ne çawluğkülüg (2083)
(Bey güzel yüzlü, saçı sakalı düzgün,yakışıklıve orta boylu olmalı; aynızamanda nam ve şöhret
sahibibulunmalıdır.)
küçawın ıd- :Şöhretini, şanınıyaymak; 2945.
"
Buyanlığ kişibirle begler bedür
Yağı boyrtıyençer küçawın ıdıır(2945)
(Beyler böyle yükselir,düşmanınboynunu ezer, kendilerinin nam ve şöhretiniyayarlar.)
küsiçawıyet- :Şöhreti, şanı yayılmak; 87. Birikırıda çıktısunup il tutar
Biri küsiçawıajunka yeter (87)
(Birikınından çıkıncaona memleketler sunar; biri nam ve şöhretini dünyaya yayar.) 3.1.1.2. kü/külüg+Yard. FiiI
kü yad- :Şöhreti yayılmak; 5043, 5287, 5891. Negü tireşitgilbökeyawğusı
Ukuşbirleyadmışajunka küsi (5043)
(Aklıile dünyayaşöhretini yaymışolan Böke yavgusu ne der, dinle)
külüg bol- :Şöhretliolmak; 5782.
ÖZÜI]buldıni'metkamuğedgülüg
Yadıldı atınildebolduşkülüg (5782)
(Sen her türlü nimet ve iyilikleri buldun;adınmemleketeyayıldıve sen demeşhuroldun.)
külügçawı~- :Şöhretliolmak; 3071.
Negü tir, eşitgil kutıbelgülüg
Kutıbirle ilde çawıkmışkülüg (3071)
küsi
çawık-ErdoğanBoz
:Şöhreti yayılmak; 3077, 3265. Negü tireşitgiltejik bilgesi
Tejik bilgeleriçawıkarküsi (3265)
(İranlıalim ne der, dinle;İranlıalimlerinşöhretibüyüktür.) küsiyadıl- :Şöhreti yayılmak;4474.
özünbulğaiki ajun edgüsi
atıl]edgübolğay yadılğayküsi (4474)
(Böylece kendin her iki dünya nimetini elde edersin; iyi nam kazanırsınve şöhretin dun~ J~a
yayılır.)
Küsinbedüt- :Şöhretiniyaymak; 2279.
Kılıçıntilesekamıığ arzusın
Urup alsa birse bedütse küsin (2279)
(O bütün arzusunu kılıcı ile istemelidir; vurmalı, almalı, vermeli ve böylelikle şöhrenrıi
büyütmelidir.)
küsinyorıt- :Şöhreti yayılmak;5585.
Budun bulsaötrübegi edgüsin
Begi bulsa inçlikyorıtsaküsin (5585)
(Böylelikle halk beyininiyiliğinigörür; bey de huzurakavuşurve dünyayaşöhretiniyayar.) 3.1.2. Sıfat Tamlaması
3.1.2.1. İkileme+İsim
.1 Külügçawhğersig :Şöhretli, şanlı yiğit;4525.
Tümen mil] külügçawlığersiglerig Tişiler anıyirke kömdi tirig (4525)
(Bukadınlarbinlercenamlıveşöhretli kahramanıdiri diri yeregömmüşlerdir.) 3.1.2.2. Külüg+İsim
Uluğ boldı iş tuşara be1gülüg
Bedükboldıbegler ara bu külüg (1694)
(Eşi akranı arasında yükselmiş olduğugibi, şöhretiile beylerarasındada büyüklerden oldu.) 3.1.2.3.İsim+külüg (TersineÇevrilmiş Sıfat Tamlaması)
Ayıkligtururbu ölüm belgülüg
Öçli kelmeginçe er ölmez külüg (2286)
(Ölüm için, hiçşüphesizecelin gelmesilazımdır.Eceli gelmeden hiçbiryiğitölmez.)
3.1.3. Ünlem Grubu
3.1.3.1. Ünlem+İkileme
Ay athğkülüg : Ey namlı,şöhretli;2081. Talu beg bolayıntise belgülüg
Talututğuerdem ayatlığkülüg (2081)
"
(Seçkin bir beyolabilmek için, faziletekıymetvermelidir, eynamlı meşhur.)
ı:
3.1.3.2. Ünlem+Sıfat Tamlaması(TersineÇevrilmiş) (Ay) ersig külüg : (Ey) şöhretli yiğit; 2618,3167.3408. Tükel baybolayıntise belgülüg
Könülbaylıkıkol ay ersig külüg (2618)
(Tammanasıile zengin olmak istersen, hiçşüphesizgönülzenginliğidile eyşanlı yiğit.)
Ay bilge külüg: Eyşöhretlibilgin; 1457. Negü tir eşitgilay bilge külüg
Bu sözdin kötürgil öZÜIJke ülüg (1457)
(Ey hükümdar,meşhuralim ne der, dinle; bu sözden kendine hisse çıkar.)
3.1.3.3. Ünlem+Külüg
(Ay) külüg : (Ey) şöhretli; 852,2430,3355,3517,4136,4982,5180,5785.
Sanakıldıilig kamug edgülük
Yanutıkereksizmü yandru külüg (5785)
(Hükümdar sana her türlü iyilikteriyaptı,eyşöhretliinsan, buna mukabele etmek gerekmez mi?) 3.1.4. İkileme
Kü(si)çaw(ı) :Şöhret(i), şan(ı);2060, 3173.
Adınma bubişnenyırak tutğubeg
Atıedgü bol sa kü çawbolğuteg (2060)
ErdoğanBoz
3.1.5. Üçleme
Küçaw at :Şöhret, şanve nam ; 1711, 2320, 6502. Tilemedim özke kü, çaw,eQgÜat
Kişi asğıkoldum öz erse ya yat (6502)
(Ben kendime şan ve şöhret veya iyi ad dilernedim; yakın olsun uzak olsun ben her iyiliğini istedim.)
3.2. Kelime
3.2.1. kü :şöhret;2329, 2368, 4097. Bu erdem bile bolsa sübaşçısı
Yağı sançğa yadğa yağınmküs! (2329)
(Ordukumandanıbu faziletlere sahip olursa,düşmanınıvurur ve onunşöhretiniyere serer.) Sonuç
Kutadgu Bilig'de geçen "KÜ" ve türevi olan "KÜLÜG" kelimeleri üzerineyaptığımızbuçalışma sonucunda; kelimelerin ses bilgisi açısından değişken şekillerine rastlanmamıştır. Ancak Eski Türkçenin Karahanlı öncesi devirlerinde kelimelerin değişken şekilleri olduğu gibi ünlüsünün de uzun olduğu anlaşılmaktadır. Şekil bilgisi açısından bakıldığında ise; basit (kök) kelime sayısı 21, +lüg ekli türemiş kelime sayısı 22'dir. Anlam bakımından "kü" kelimesi; 9 yerde isim ve 18 yerde birleşik fiil (isim+yardımcı fiil); görev bakımındanise 3 yerde sıfat ve i3 yerde ünlem grubu olarak kullanılmıştır. Sözlük bilgisi (dizin) açısından ise kelimelerin değişik yapılarda(kelime grubu; isim(ikileme)+yardımcı fiil yapısında; 9 kez, isim+yardımcı fiil yapısında; iO kez, sıfat tamlamasında; 2 kez, ünlem grubu
yapısındaise; 13 kez, ikileme; 2 kez, üçleme; 3 kez ve tek kelime olarak; 3 kezkullanılmıştır.) kazandığı
anlamlarverilmiştir.
