TARiHTE TÜRKLER VE ERMENiLER

(1)

TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI IV/A-1.5. Dizi-Sayılh

TARiHTE

TÜRKLER VE ERMENiLER

Editörler

Ermeni Nüfusu ve Kilisesi Misyonerlik

VIII. Cilt

Prof Dr. Mehmet Metin HÜLAGÜ

Erciyes Üniversitesi & Tur k Tarih Kurumu

Prof Dr. Musa ŞAŞiviAZ Niğde Üniversitesi &TıirkTarih Kurumu

Prof Dr. İbrahim Ethem ATNUR

Atarürk Üniversitesi & Ttirk Tarih Kurumu

Prof Dr. Taha Niyazi KARACA

Bozok Üniversitesi & Ttirk Tarih Kurumu

Doç. Dr. Mustafa ÇOLAK

Gaziosmanpaşa Üniversitesi & Tıirk Tarih Kurumu

Doç. Dr. Recep KARACAKAYA

MedeniyetÜniversitesi & Tıirk Tarih Kurumu

TÜRK TARİH KURUMU ANKARA2014

(2)

VII

yan'da Amerikan Misyoner Teşkilatının Kuruluşu ve Misyonerierin Faaliyetleri

(1870-1896)

Yi·d. Doç. Dı: Dil,ren İNCE ERDOGAN

Adunıı Mcudcrc.r Üuivcr.rik.ri, Fcu-Edcbiynt Fnkıllte.ri, Ttı ri b Böliimıi Öğretim Üyesi, /!ydın

XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeni sorununun ortaya çıkışında ve bu sorunun uluslararası arenaya taşınarak boyutlarının her . geçen gün artmasındaki en önemli faktörlerden biri Amerika Birleşik Devletleridir. ABD, Osmanlı İmparatorluğu'nun sınırları dahilinde yaşayan Ermenileri, Osmanlı top raldarının kaynak zenginliğini ve pazar imkanlarını elde etme vasıtası olarak görmüştür. Bu bölgede Büyük devlet olmak isteyen ABD, Ermenilere iktisadi çıkarlarını gerçeldeştirmek

amacı ile yaldaşmıştır. ABD'nin Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşayan Ermcoilere yaldaşımında, 1775-1783 yıllarında İngiltere'ye karşı verı:niş

olduğu bağımsızlık mücadelesi sonrasında güçlü devlet olabilmenin, ekonomik ve ticari çıkarların geliştirilmesi ile elde edileceğini kavra-

mış olması yatmaktadır. Halbuki ABD bağımsızlığını ve ülkesinin sahip

olduğu kaynaldan korumak amacı ile '~A.merika Amerikalılarındır" ilke- sini dış politikasının esası olarak benimsemişse de, ekonomik ve ticari açıdan gelişebilmek için bu esası zaman zaman göz ardı etmekten de çekinmcmiştir. Hatta dış po·Iitika, ekonomik çıkarların elde edilmesi için kullanılan bir araç haline gelmiştir¹• 1823 yılında Monreo Doktrini ile benimsemiş olduğu devlet politikasına ters düşmcmek, ancak dün-

yanın bakir topraldarının paylaşılmasına da kayıtsız kalmak istemeyen ABD, özellilde Osmanlı toprakları üzerinde ticari ve ekonomik imti- yazlar elde etmek için açık bir emperyalist politika izlemek yerine, mali- yeti daha az olan farldı bir yöntem takip etmiştir. Misyonerler ve taeider ABD'nin dış politikasına ters düşmeden benimsediği yeni yöntemin baş

(3)

aktörleridir. ABD, Osmanlı İmparatorluğu topraldan üzerinde istediği imtiyazlan, tacirleri ve misyonerleri vasıtası ile elde etmeyi başarmıştıı-2.

Taeider ve özellilde misyonerler, Osmanlı İmparatorluğu'nda yaşayan Ermeniletin düşünceleri üzerinde etkili olacak onların Amerikan çıkar

ları doğrultusunda hareket etmelerini sağlayacak en etkili propaganda aracı olarak görülmüştür-1.

ABD'nin yabancı ülkelere yönelik en güçlü misyoner örgütlerinin başında ·~merican Board of Commissioners for Foreign Mission"

(Amerikan Dış Misyon Komisyonu Kurulu) gelmektedir. 1810 yılında Boston'da kurulan örgüt, 1819 yılında Osmanlı İmparatorluğu'nun top-

raklarını faaliyet alanına dahil etmiştir⁴• Pliny Fisk ve Levi Parson s "en güzel ne yapabilirsiniz?" ve "nasıl yapabilirsiniz?" sorularının cevapla- rını bulmak amacıyla 1820'de Anadolu'ya gelmişlerdir-S. Ocak 1820'de İzmir'e ulaşan Fisk ve Parsons, ilk olarak Yunan okullarını ziyaret etmiş

ler ve Yunanca öğrenmeye başlamışlardır⁶• Board, Anadolu topraklarına gelen misyonerlerden bölgenin ve bölgede yaşayan halkın tanınması için alan.,araştırması yapmalarını istemiştir. Bunun için misyonerler ilk olarak geldilderi bölgede konuşulan dilleri öğrenmişler, hallan kültürü, eğitim düzeyi, eğitime olan yatlanlığı, dine olan bağlılığını araştırmışlar kısacası gittilderi bölgelerde topolojik, coğrafi, jeopolitik incelemeler de bulunmuşlardır⁷• Elnathan Gridley ve Josiah Brewer inceleme gezileri için görevlendirilen ve misyon kurma projesini gerçekleştirmek ama- cıyla İzmir'e gelen diğer iki misyonerdir. Board'un kuralları gereğince, farklı topluluklar üzerinde çalışmak üzere. Osmanlı topraldanna gön- derilen misyonerlerden Gridley, Rumlar; Brewer ise, Yahudiler arasında araştırma yapmışlardırs.

Amerikalı misyonerler, Osmanlı topraklarında ilk olarak Müslümanlar ve Yahudiler arasında çalışmaya başlamışlardır⁹• Amerikalı misyonerlerin, Müslüman ve Yahudiler arasında Protestanlığı yaymak

amacıyla başlattıldarı çalışmalar başarılı olmamıştır. Müslüman halk arasında yapmış olduldarı çalışmalarının başarısızlığının temelinde, Müslümanların İslamiyet'e olan bağlılığı; Osmanlı Devleti'nin din

değiştirme konusunda gayr-i müslimlere tanımış olduğu özgürlüğü

Müslüman halka göstermemiş olması gelmektedir¹⁰• Amerikalı misyoner William G. Schauffer'in Yahudiler arasında yaptığı çalışmalarda da

başarı sağlanamamıştır. Bu da Yahudilerin dini bütünlük içinde-bulun- malarından ve dinlerine olan aşırı bağlılıklarından kaynaldamaktadır.

Müslümanlar ve Yahudiler

arasında başarılı

olamayan misyonerler,

(4)

VAN'DA AMERİKAN MISYONER TEŞKİLATININ KURULUŞU 175

bu defa Rumiara yönelmişlerdir. Nitekim Beyrut'tan İstanbul'a gelen Misyoner William Goodell ve ailesi, Rumların doğru yolu bulması için hemen çalışmalara başlamış, fakat Rumların milliyetçilik duygularının kuvvetli olmasından dolayı kendi bağımsız devletlerini kurma yolunda ilerlemeleri, misyonerierin istedikleri başarıyı elde etmelerini engelle- miştir11. Amerikalı misyonerler, 1829 yılında Malta'da yapılan toplan- tıçla Anadolu faaliyetlerinin sonuçları değerlendirmişler ve Erinenilere yönelik çalışmaların başlatılması kararını almışlardır¹²• Ermeni Ulusal Konsey'i Başkanı (The Armenian National Council) Harrison Gray Otis Dwight bu konuda "Şu an Er,meni halkı için çalışmanın tam

zamanıdır. Faaliyetlerinizi olabildiğince genişletmelisiniz. Her nerede bir misyonunuz varsa, orada on tane olmalı, her nerede bir kitaba sahip- seniz oraya on kitap daha koymalısınız"¹³demiştir. Amerikalı misyoner- Ierin Ermenilere yönelişlerinin arkasında farlclı nedenler bulunmaktadır.

Osmanlı Devleti'nde eğitimli insana duyulan ihtiyaç•·•, Ermenilerin eği

tim faaliyetlerini planlı ve programlı bir şekilde örgütleyememelerP⁵,

Ermenilerin sosyo-ekonomik ve sınıfsal sorunlar yaşamaları misyonerleri Ermenilere yöneiten ana nedenler arasındadır•(•. Eli Smith ve H. · G. Otis Dwight¹⁷'ın Doğu Anadolu'ya yapmış oldukları inceleme gezisi · de misyonerierin Ermenilere yönelişlerinde etkili olmuştur. Amerikan Board tarafından gönderilen iki misyoner Doğu Anadolu'yu ve bu böl- gede yaşayan Ermeni halkı tammak amacı ile bölgeye gönderilmişler

dir. İstanbul'a gelen misyoner Smith ve Dwight, 1830 yılının Nisan ayında gezilerine başlamak üzere yola çıkmışlar ve inceleme gezisin- den elde ettikleri sonuçları iki cilt halinde "Missionary Rescarehes in Armenia"¹⁸adını verdikleri kitapta toplamışlardı.r. Ermeniler ararsında çalışmaya karar veren Amerikalı misyonerler daha sonra hangi yön- temi kullanacakları konusunu tartışmaya başlamışlardır. 1832 yılında

Goodel ve Dwight'ın yazmış olduğu bir m~ktupta, "Sorun Ermeniler için mümkün olan en yararlı işi hangi yoldan yapacağımızdır? Onlarla ilgili olarak işe doğru olan tı?tan başlamak için ilkokullar açmalıyız. Bir çocuğun kafasmda yetişkin insanlarınkinden daha kolay iz bırakılabi- lir ... Üstelik bunların pek çoğu okumuyor hemen hemen tümü yazamı- yor ... iki harfi birbirinden ayıramayan bu insanlara biz Tanrının kitabını versek ne olur? demek ki işe okuldan başlamalıyız" diyerek Ermeniler için izlemeleri gereken yöntemi belirtmiştir¹⁹• Misyonerler ilk olarak Ermeni okullarınm iyileştirilmesi ve geliştirilmesi daha sonra da kendi okullarını açarak burada Ermeni çocuklara eğitim verilmesi çalışma

larını başlatmışlardır²⁰• Misyoner okullarında öğrenim gören Ermeni

(5)

gençler iyi birer vatansever ve misyoneriere hizmet edecek sadık görev- liler olarak yetiştirilmişlerdir. Bu okullarda alınan eğitim Ermcoller ara- sında ulusçuluk fikrinin gelişmesine ve Osmanlı Devleti'nden ayrılarak kendi bağımsız devletlerini kurma düşüncesine sahip olmalarına neden olmuştur2¹• Amerikan okullarında verilen eğitim sonunda Ermeniler imparatorluk içindeki yaşamlarını değerlendirmeye başlamışlar, bir- birlerinden kopuk olarak yaşamalarının ve kendilerini geliştireme

melerinin nedenini Osmanlı yönetimine bağlamışlardır. Bu duyguları

hisseden ve bu düşünceleri taşıyan Ermeniler gün geçtikçe Müslüman komşularından kopmuşlar ve bağımsız Ermeni devleti kurabilmek için Osmanlı Devleti'ne karşı ayaldanmışlardır²²• Görülen odur ki 1880'li yıllarda başlayan1900'lü yıllara kadar devam eden Ermeni isyan ve ted- hiş hareketlerinin en önemli nedeni Amerikalı misyonerler ve onların kurmuş olduldarı okullarda eğitim alan Ermeni gençlerdir.

Amerikalı misyoncrlerin yapmış oldukları inceleme gezileri sadece Osmanlı topraldrrrı üzerinde Ermeniler ararsında çalışma kararı

nın alınmasında değil Osmanlı topraklarında kurulacak olan misyon ve istasyon merkezlerinin belirlenmesinde de etiali olmuştur²³• 1820 yılında İzmir ve 1831 yılında da Beyrut merkezinin açılmasının hemen ardından 1831'de İstanbul'da 1835'de Trabzon'da misyon merkezi kurul- muştur.1835 yılında ilk olarak Osmanlı toprakları İstanbul Misyonu ve Küçük Asya Misyonu(Ermeni Misyonu) olmak üzere ilciye ayrılmıştır.

İstanbul Misyonu'na bağlı 1 istasyon, Küçük Asya Misyonu'na bağlı olan da 4 istasyon bulunmaktadır. Ermeni m.isyonu 1856 yılında kuzey ve güney olmak üzere ilciye ayrılmıştır. Antep, Maraş, Antakya Güney Ermeni Misyonu'na; İstanbul, İzmir, Trabzon, Erzurum, Tokat, Sivas, Kayseri, Araplcir Kuzey Ermeni Misyonu'na bağlanmıştır. Bu kadar

hızlı genişleme, misyon alanların bir defa daha bölünmesini gerektir- miş ve 1860'da Harput'ta yapılan yıllık toplantıda²⁴Anadolu toprakları 3 misyona bölünmüş: Batı Türkiye Misyonu, Doğu Türlciye Misyonu, Merkezi Ttirkiye Misyonu adını almıştır. Batı Ttirkiye Misyonu, Sofya, Filibe, Eslcizagra, İstanbul, İzmir, Bursa, İzmit, Merzifon, Sivas, Kayseri'den oluşan büyük bir bölgeyi kapsamış ve misyona 107 uç istasyon bağlanmıştır. Doğu Ti.irl<iye Misyonu ise, Ermeni Misyonu'nun kuzey kısmını içine alan Van, Harput, Bitlis, Mardin, Erzlll'um istas-

yonlarından meydana gelmiştir. Merkezi Ttirkiye Misyonu ise, 1860'dan önce ilciye ayrılan Ermeni Misyonu'nun güney kısmını oluştunnakta-

(6)

VAN'DA AMERiKAN MJSYONER TEŞK1LATININ KURULUŞU 177

dır. Bu kısım Antakya, Adana, Maraş, Urfa, Antep, Halep ve Tarsus istasyonlarını kapsamaktadıı-2⁵•

VAN İsTASYONUNUN KuRuLuşu ·vE FAALİYETLERİ Van İstasyonu, Doğu Anadolu Misyonuna bağlı olarak kurulan,

Amerikalı misyonerler için büyük önem taşıyan misyon merkezlerinden biridir. Van İstasyonunun bu önemi Van'ın hem stratejik konumundan hem ~e Ermeniler için dinsel bir merkez olmasından kaynaklanmak- tadır. Amerikalı misyonerler Van'ın muhteşem dağlada çevrili bir pla- tonun merkezine yerleşmiş Anadoru'nun en güzel şehirlerinden biri olduğunu²⁶düşünürler, misyoner Herbert Alien Van'ın Ermeni ulu- sunun kalbi olduğunu söyler. Boston Van'a özel bir ilgi göstermekte ve bu ilgi misyonerler tarafından takdirle lmrşılanmaktadır. Misyoner Alien Van'ı tarif ettiği mektubunda bu konuda " ... eğer siz buraya özel bir ihtimam göstermemiş olsaydınız Van'ın ne kadar güzel olduğunu anlayamayabilirdiniz. Bu kasaba duvartarla çevrili. Ünlü Van Kalesi'nin altında uzanıyor. Duvarların hemen yanında yaklaşık 3 mil kadar kasaba uzanmakta ve dof,ruya doğru genişİemekte. Ermeniterin yaşadığı ^en^· büyük klsım Bahçeler mevkii olarak adlandırılmakta. Burada çok güzel oturma alanları ve geniş caddeler var. Caddelerin kenarlarında ise kavak

ağaçları uzanmakt:ı. Ana caddeye dar caddeler bağlanmakta ve bunların yanında ağaçların sulanması ve oturanların ihtiyaçlarının karşılanması

için suyolları var. Ben Türkiye'de Van gibi güzel bir şehir görmedim .... "²⁷ demektedir.

1871 yılının Ağustos ayında Harput'tan Van'a gelen misyoner George C. Raynolds²⁸ve Crosby H. Wheele?J'ın amacı:ıo Harput misyonuna

bağlı bir istasyon kurmaktı. Misyonerler, amaçlarını gerçekleştirmek

için kendi tabirleri ile Van işgal( the occupation of place) edecelderdi.

Eylül ayında Van'a gelen misyoner George"

c.

Raynolds ve Crosby H.

Wheeleı.-3¹bölgenin önemini ve çalışma koşullarının zorluğunu biliyor- lardı ^bunarağmen ^I^-Iarput'abağlı olması düşünülen ^Vanİstasyonunu kurmaya kararlıydılar. Başarılı olmak ve amaçlarını ulaşmak için ilk olarak halkın güvenini kazanmaları ve bölgeyi tanıınaları gerekınekteydi.

Bu nedenle halkın gelenek ve görenelderine uygun davranmışlar ve

bulundukları bölgeye göre farklı yöntemler uygulaınışlardır. Misyoner Alien bu konuda, "Planlarımız her şehre göre farldı olmalı, Harput'ta uyguladığımız çalışma planını Van'da uygulayamayız. Van'ın Harput'tan

(7)

farkı var. En önemli farkı da halkın dağınık halde yaşıyor olmasıdır"

demektediı-3²• Ermeni kadınlar arasında misyonerlik faaliyetlerini sür- düren Bayan Bush ise, "Van'da çalışmak Harput'ta çalışmaktan dalıa zor.

Çünkü Van· dünyanın çok önemli bir bölgesi..." diyerek Van'da çalışma

nın güçlüğünü ortaya koymuşturl³•

Annie E. Scott ve Joseph E. Scott, Van'da çalışmaya karar veren bir

diğer misyoner ailedir Kasım ayında Amerika'dan yola çıkan Scott'lar Van'a gidiş yolcululdannı ve Van'da ki "ilk izienimlerini kaleme ^almış

lar ve yazılarııu Missionary Herald Dergisi okuyucuları ik paylaşmış

lardır. Misyoner Scott, Van'da misyon için seçilen yerin şehre bir saat kadar uzaklıkta ve yüksekte olduğunu; yanından suların aktığını ve Ermeniterin yoğun olarak yaşadıklan Bağlık (Bahçeler) mevkiine de yürüyerek sadece 7 dakika mesafede ^olduğunuyazılarında anlatmıştıı.:ı⁴•

Amerikan Board tarafından 1890 yılında hazırlanan yıllık cetvele göre, 1872 yılında kurulan Van İstasyonunda Amerikalı ve yerli olmak üzere toplam 30³⁵^; 1893 yılındaki yıllık cetvele göre ise, 29 kişinin³⁶ bulunduğ~

1

belirtilmiştir. Van'da Amerikan İstasyonunun kurulduğu ilk yıllardan itibaren, Annie E. Scott(1872-1881); Joseph E. Scott(1872- 1881); Henry S. Barnum(1867-1915); Helen Barnum(1869-1915);

Lauraette Johnson(1882- 1896); Grace N. K.imball(1882-1896);

Ellen R. Ladd(1889-1893); Frederick D. Grene(1890-1894); Bayan Sarah A. Grene(1890-1895); Herbert M. Allen(1893-1898); Bayan Ellen R. A11e(1893-1898); Elizabeth B. Huntington(1894- 1899);

Elizabeth F. Ussher(1899-1915); Clarence. D. Usseher(1898-1935);

Susan R. Norton(1903-1908); Bayan Irma W. White(1917-1920);

Ernest A. Yarrow(1904-1921); Martha J. Yarrow(1904-1921); Henry H. White(1917 -1920) adlı Amerikalı misyonerler hizmet vermiştir¹⁷.

1878-1881 yılları arasında, Van'da düzenli misyon faaliyetinin yürü-

tüldüğünü söylemek doğru olmaz. Bunda, Van topraklarının savaş

alam olması ve sıkı sık Rus işgaline uğraması etkili olmuştur. Van İstasyonunda çalışan misyonerierin faaliyetlerinin analiz edilmesi için, istasyon tarafından düzenlenen Yıllık Raporlara(Annual Report) ve

Yıllık Cetvellere(Annual Tabular View) b~kmak gerekmektedir. Yıllık

raporlar, Eğitim(Education); Misyoner Kuvveti(Missioanary Force);

Sağlık Bölüınü(Medical Department); Yerli Misyonerler(Native Force) gibi farklı bölümlerden oluşmaktadırl⁸. 1889 yılma ait yıllık raporda, Van'da yeterli sayıda vaizin olınamasımn istasyonunun en büyük eksiği olduğu ve vaiz ihtiyacının karşılanmak amacı ile, Harput'tan yeni vaizler

(8)

VAN'DA AMERİKAN MISYONER TEŞKILATININ KURULUŞU 179

davet edildiği bildirilmiştif3⁹• Ancak istasyonun kuruluşundan yaklaşık

20 yıl kadar geçmiştir ve buna rağmen; misyoneriere göre, istenilen başarı elde edilememiştir. Van'da misyon çalışmalarının başarılı olması için, aşılması gereken bir çok güçlük vardır. Gençlerin vakit geçire- bilecelderi, sohbet edebilecekleri yerler açılmalı, gençler zararlı alış

kanlıklardan kurtarılınalı ve kitap okumaya özendirilmelidir. Bunun gerçekleşmesi

için ilk olarak,

şehir

merkezinden oldukça uzakta bulu-

nan tek ve küçük kitapçı desteklenmeli özellilde de bu kitapçı merkeze taşınmalıdır'¹⁰• Van İstasyonunda başarılı olunması için atılması gereken diğer bir adım da, hem misyoner; he:m de, yerli yardımcı sayısının artı

rılmasıdır. Özellilde, köylerde çalışacak olan yerli yardımcıların sayılan

nın arttırılması gerekmektedir. Çünkü Van, misyonerler açısından, eğer tohum ekilirse çok kısa zamanda ve verimli bir şekilde ürün alınabilecek bir bölgedir⁴¹• Çözülmesi gereken diğer bir sorun ise, Van İstasyonunun en etkili misyonerlerinden olan Dr. Grace J(jmball·'²tarafindan da belir- tilen, Osmanlı Devleti'nin, memurlanna misyonerierin insanlık adına hizmet ettiiderine inandırmalarıdır. Misyoner !(jmball, bu konuda sağ

lanan başarının, kendilerini istasyon faaliyetlerinde de başanya götüre-·

ceğini düşünmektedir⁴³•

Van istasyonun da, 1890'lı yıllar, misyonerler için oldukça sıkıntılı geçmiştir. Misyoner Alien, herkesin çok yorgun ve bitl<in olduğunu;

fakat ümiderin ve hislerin her zamankinden daha canlı olduğunu rapor-

larında belirtmektedir⁴⁴• 1892'ye gelindiğinde ise, her şeyin fiyatı ve buna paralel olarak borçlanma artmıştır. Bunun için, kişisel harcamalar en aza indicilerek açık kapatılmaya çalışılmıştır. Bu dönemde misyon için en yoğun çalışanların başında, bayan misyoner Frase gelmektedir.

Kuvvetlice yaşanan kolera salgını, hem misyonu n çalışmalarını; hem de misyonerleri n çevreye yaptığı gezilere ara verınelerine neden olmuştur'¹⁵•

1894 yılında ise, Van İstasyonunda büyük bir değişilclik yaşanmıştı. Bu yıl içerisinde Misyoner Grene, sağlık nedenlerinden dolayı Van'dan ayrılıp Amerika'ya gitmek zorunda kalmıştır⁴⁶• 1895 yılında Van'da

yaşananlar, iş hayatmda durgunluğa neden olmuş; bu durum da sadece Van'dal<i yaşamı değil, misyon faaliyetlerinin de düzenli bir şekilde devam etmesini engellemiştir⁴⁷•

1896 yılının ilkbabarına gelindiği Van'da huzursuzluğun artması

nedeni ile misyoner Alien, kendilerine yardım etmesi için Misyoner Chambers'i Erzurum'dan çağırmıştı. Erzurum'dan derhal Van'a gelen Chambers, Mayıs'ın başına kadar burada kaldı. Bu sırada Misyoner

(9)

Knapp da, Van İstasyonundaki misyoneriere yardım etmek için Bitlis'ten gelmişti. Fakat Van'da güvenli bir ortamın olmaması, her iki misyonerin baharın sonuna doğru Erzurum'a; oradan da, Trabzon'a git- melerine neden oldu'¹⁸• Aynı yıl Van İstasyonunda,

5

misyoner ailesi ve

5

bekftr bayan görev yapmaya devam etmiştir. Misyoneriere göre Van'da Ermeniler ve Türkler arasında her geçen gün yaşanan sıkıntılar ve buna

bağlı olarak Ermenileri n onlara olan ihtiyaçları artmaktadır⁴⁹•

1897 yılının Aralık ayında hazırlamin raporda, Amerikalı Protestan misyonerierin üzerinde durdukları iki konu vardır. Bunlardan ilki, Van Vilayetinde durumun gün geçtikçe iyiye doğru gittiği ve iş hayatının geçen balıara göre daha da canlandığıdır. İkinci konu ise, istasyo-

ntın maddi sıkıntısının Osmanlı Bankası ile ilgili yaşanan problemin çözümlenmesi sureti ile giderilmesidir. Misyoneder, yavaş yavaş her

şeyin yoluna girmeye başlamasından memnunluk duysalar da; giyecek

sıkıntısı olduğundan özellikle de yaldaşan kış nedeni ile, falcir köylerden gelen Ermenileri 'giydirememekten kokmaktadırlar. Giyecek yardımı

olarak, yaldaşık 1.200$ toplamışiarsa da; bu para, kısa sürede içinde bit- miştir. Çünkü, köylerden geleıi Ermeniler hala evlerine dönmemişler

dir. Van'da giyecek sıkıntısının yanında; tohum ve hayvan ihtiyacından doğan sıkıntıların yaşandığı, raporlarda belirtilmektedir⁵⁰•

Amerikalı misyonerler Van'da eğitim ve sağlık alanında da hizmet vermişler, Ermeni yetimlerle özel olarak ilgilenmişlerdir. Eğitim hizmet- lerinin misyonerlik çalışmalarının temel taşı olduğunu bilen Amerikalı misyon erler, ilk olarak Van'da bulunan Ermeni okullarının iyileştirilmesi

ve geliştirilmesi için çaba harcamışlardır5¹• Hallon arasına karışmayı başaran ve Protestan inancı yaymak adına bölgeye gelen misyonerler, daha sonra kendi eğitim kurumlarını faaliyete geçirmeyi başannışlar

dır. Açtıldarı okullarda özellikle zeki Ermeni gençlerini eğiterek kendi

fılcirierini benimseyecek ve daha sonrada çevreye benimsetecek olan kadroları yetiştirmişlerdir. Bu okullarda eğitim gören Ermeni gençle- rin bir bölümü Amerika'ya yüksek tahsile gönderilmiş, bir bölümü de öğretmen, vaiz, sağlık memuru olarak görevlendirilmiştir. Misyonerler, Amerikan okullarında eğitim gören gençleri yaşadıklan ve çalıştıklan

bölgelerdelci insanları harekete geçiren hafif rüzgftra benzetmişler⁵²ve

onları "warrior" yani "savaşçı" olarak adlandumışlardır. Savaşçı olarak bu okullarda eğitilen Ermeni gençlerin Amerikan çıkarhirına hizmet etmede mutlaka başarılı olacağma inanmışlardır5³•

(10)

VAN'DA AMERIKAN MlSYONERTEŞKiLATlNIN KURULUŞU 181

Van'da Amerikalı misyoncrlerin açmış oldukları kız ve erkek okulları

nın sayılarını belirlemek için Ahmet Zühtü Paşa'nın hazırladığı raporu incelemek gerekmektedir. Bu rapora göre Van'da 1875 yılında bir erkek okulu açılmış ve okul 1892(1308)'de ruhsat almıştır. Bundan biryıl sonra hem erkek, hem de bir kız okulu daha açılmış ve yine 1892'de ruhsat

almışlardır. Van'da 1887 yılında kızlara eğitim ve öğretim vermek için bir okul daha faaliyete geçmiştir. 1887 yılında açılan bu okul da 1892'de ruhsat almışrı.r5⁴• Buradan anlaşıldığı üzere Van'da Amerikalı Protestan misyoncdere ait olan toplam 4 okul vardır. Bu okuUarın 1890'lı yıllarda ruhsat alınaları dilekat çekicidir. Bunun en önemli nedeni II. Abdüllıaınit döneminde kurulmuş olan "Mekatip-i Ecnebiye ve Gayri Müslime Müfettişliği"'nin 1890'lı yıllarda göstermiş olduğu yoğun çabalardır⁵⁵• Van'da çocukların ilkokula başlamadan gereldi olan temel beceri ve eği

timi almaları için bir anaokulunun açıldığı da unutulmamalıdır⁵⁶• Amerikan eğitim sistemini temel alan misyoner okullannın müfredat programları on yıllık planlama dahilinde oluşturulınaktadır. Hazırlanan ders programının amacı, öğrencileri yeteneklerine uygun olan alanlarda iş sahibi yapmak ve bazılarının da yüksek öğrenime devam etmesini·

sağlamaktır. Bütün sistem İngilizceye dayanmakta, yararcı bir anlayış · çerçevesinde yoğun olarak İncil anlatılmaktadır⁵⁷• Bu derste ilk olarak İncil'de yer alan basit hikayelerden bahsedilmekte sonra da İncil'in anlamı üzerinde durularak Risaleler açıldanınaktadır. Misyoner okul- larında matematik, okuma, coğrafya, tarih, Türkçe, İngilizce, astronomi, fiziki coğrafya, yazı, çizim ve müzik dersleri de müfredat programının içinde yer almaktadır. Matematik dersleri sözlü matematik, zihinsel matematik ve yazılı matematil{ olmak üzere üç ana kategori altında öğrencilere öğretilmektedir. Okulun ilk kısmında matematik dersisözlü olarak verilirken, orta kısımda zihinsel matematik, son sınıfta yazılı matematik ve akademi adı verilen yüksekokul kısmında ise ce bir dersleri verilmektedir. Amerikalı misyonerler hem ;rke\{ hem de kız okulunda okuma dersine büyük öneı:n vermişlerdir. Onların en büyük sıkıntısı öğrencilerin okuyacağı din kitapları haricinde yazılı malzemenin bul- maınasıdır. Okuma derslerinde öğrenciler sadece okuınayı değil, okuyup

anladığını yazınayı da öğrenınişlerdir. Van'daki Amerikan okullarında

Dr. Raynolds ve misyoner Alien tarafından verilen tarih ve coğrafya derslerine de büyük önem verilınektedir5⁸• Tarih ve coğrafya derslerinde özellikle bağımsız Ermenistan, yüceleştirilıniş efsanevi Ermeni tari- hinden bahsedilınektediı.s⁹• Ayrıca okullarda Ermeniceye büyük önem

(11)

verilmiş, ders programında yer alan Ermeni ce için "Ermeni halkın kalp- lerinin anahtarlarından biridir" anlayışı benimsenmiştir60.

Van'da asayişinde tam olarak sağlanamadığı, Ermeniler ile Tı.irkler arasındaki huzursuzluklan n giderek arttığı bir dönemde eğitim faaliyetlerinde de aksamalar görülmüştür. Özellikle 1890'lı yıllarda okulların ilk

kısımlarının daha fazla geliştirilmesine çalışılmıştır. Misyonerler oku-

manın gençlerin kendilerini geliştirmelerinde ve hayatianna yön ver- melerinde önemli olduğunu bildilderi için Van'da bir okuma salonunun hizmet vermesi için çok çalışmışlardır. 1890 yılının Ocal{ ayında Van istasyonunda bulunan okulun bir okuma salonuna sahip olabilmesi için bir bina kiralanmış, burada hem bir okuma salonu açılmış hem de Van'da bulunan kitapçı dükkanının sahibine kalacak yer temin edilmiştir⁶¹•

Van Ermeni isyanı başlamadan birkaç yıl öncesi eğitim faaliyetleri

açısından değerlendirildiğinde 1893-94 eğitim yılının sakin ve ses- siz geçtiği görülmektedir. Eylül ayında erkek okulunun kadrosunda değişildikler yapılmıştır. İki yıldır okulda öğretmenlik yapan Spirito Aprahamian, kız okulunda derslere devam eden Yester ile evlenmiş ve Ghenvant Haljian da okuldan ayrılmıştır. Okul, Eylül ayında yeni döneme hiç borcu olmadan başlamış ve 1 Aralık'ta misyoner Allen'a teslim edilmiştir⁶²• Yine bu dönem de hastaların bakılması için kız okulunun bir bölümü kullanılmaya başlanmıştırl'l. 1894 yılında Van'da yaşa

nan kızıl salgını yüzünden misyonerler bir süre okul çalışmalarına ara vermek zorunda kalmışlardı~⁴•

Misyonerler, Van'da özellikle kız çocuklarının eğitimine büyük önem vermişlerdir. Çünkü bugünün küçük kız çoculdan geleceğin çocuklarını yetiştirecek olan anneler olacaklardır. Eğitimli kadınlar yetiştirilmesi için

kız okulları açılmasının gerekliliğine inanan misyonerler, Amerika'dan yeterli sayıda kadın misyonerin gelmesi için de gereiili çalışmaları yap-

mışhirdu·65. Kadın misyonerler hem eğitim için hem de eğitim yaşını geçmiş olan kadınların bilinçli birer eş ve anne olmaları için gereklidir.

Çünkü Osmanlı aile yapısından kaynaldanan nedenlerden dolayı erkek misyonerierin kadınlar ile iletişim kurmalan hemen hemen mümkün

değildir. Sonuç olarak, kadın misyonerler, eğitimli anneler yetiştiril

mekle kalmamış, Ermeni ailelerin içlerine· kadar girerek onların hayata bakışlarını ve alışkanlıldannı da değiştirmişlerdir⁶⁶•

XlX. yüzyılda Osmanlı Devleti'nin halkına eğitim alanında olduğu

gibi sağlık alanın da yeterli hizmeti götürememesi misyonerierin bu alanda rahat hareket etmelerini ve bu vasıta ile halka özellilde de

(12)

VAN'DA AMERiKAN MISYONERTEŞKiLATININ KURULUŞU 183

Ermenilere kolayca ulaşmalarını sağlamıştır. Van'da özellikle Ermeni milliyetçiliğinin doğuşunda eğitim faaliyetleri ne kadar etleili olmuşsa misyonerler tarafindan açılan ve halka hizmet veren dispanserler ve hastaneler de bir o kadar etkili olmuştur. 1872 yılında açılan Van İstasyonunda tıp misyonunda ancak 1890'lı yıllarda canlanma göri.il- müştür. Dr. Raynolds'ın dispanserde yapmış olduğu çalışınalar Van misyonuna bölgede büyük itibar kazandırmıştırc'⁷• Haftanın. üç gi.ini.i misyonda hastalara bakılınakta, hastalardan alınan muayene ücreti ile ilaç paraları ve hastanenin ihtiyaçları karşılanmaktadır. 1892 yılında yaşanan kolera salgını, 1894 yılında buğday fıyatlarının artmasına bağlı olarak kıtlığın baş göstermesi ve hasta sayısının artması misyoner dok- torlara olan ihtiyacı arttırmıştır. Hasta sayısının artması ile yatak sayı

sında sıkıntılar yaşanınaya başlanmıştır. Özellikle salgın hastalıldann ve Ermeni mültecilerin misyona akın ettiği dönemlerde misyoneder bu konuda büyük sıkıntılar yaşamışlardır. Misyonerierin sağlık hizmeti verirken Van'da karşliaştıklan bir diğer sıkıntı ise; Osmanlı Devleti

sınırları içinde doktorluk yapmak için gerekl,ldanndan dolayı tedirgin

olduldarını süreidi olarak Boston'a bildirmektc ve bu konuda Osmanlı.

Hükümetine gerekli baskının yapılınasını istemektedirler⁶⁸•

Sonuç olarak Van, Ermeni milliyetçiliğinin doğduğu ve geliştiği, bağımsız Ermenistan Devleti kurmak adına Ermenilerin 1896 ve 1915

yıllarında isyan çıkardıkları önemli bir şehirdir. Van'da Ermeni milliyet- çiliğinin doğuşunda Ermeni kilisesi ve Ermeni kornitalar ne kadar etkili ise bölgeye Protestanlığı yaymak amacı ile gelen Amerikan misyonerleri de bir o kadar etlcilidir. Açmış olduldarı okullar, hastaneler ve yerimha- neler ile özellilde Ermenilere şefkatli ellerini uzatmışlar ve onları vatan-

daşı olduldarı devlete karşı isyan eder duruma getirmişlerdir. Bağımsız

Ermenistan kurmak düşüncesinde olan Ermeniler misyon merkezlerini

sığınacak bir yer ve misyonerleri de kendilerini her zaman destekleyecek- leri özgürlüğün önderleri olarak görmüşlerdir. Unutulmaması gereken nokta misyoncderin mazlu(l1 Ermeni halkını sözde zalim Türiderden korurken kendi devletinin çıkarlarına hizmet cttiğidir.

(13)

ve Milli Mücadele'nin Önemli Siması: Ahmet Rüstem Bey", Atatüı-k Yolu Dergisi, S. 42, Kasım 2008. s. 256.

122 Morgenthau, Secretsofthe .... , s. 74-75.

VII. Van'daAmerikan MisyonerTeşkilatının Kuruluşu ve Misyonerierin Faaliyederi (1870-1896)

Yı·d. Doç. Dr. Dilşen İNCE ERDOGAN

1 Çağrı Erhan, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, Ankara 2001, s. 70; Erdal Açıkses, Rahmi Doğanay, Amerika'nm Yüzyıllık Ortadoğu Hayali, Chester Projesi, Elazığ 2010, s.S.

2 İlber Ortaylı, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Amerikan Okullan Üzerine Bazı Gözlemler", Amme İdaresi Dergisi, XIV/III, Ankara 1981, s.86;

Şenol Kantarcı, "Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışında ABD'nin Rolü", Ermeni Sorunu Pencereden Balanak ya da Manzaranın Bütününü Görmek, Isparta 2005, s. ll.

3 Mim Kemal Öke, Uluslararası Boyutlarıyla Anadolu ve Kafl<asya Ekseı~inde Ermeni Sorunu, İstanbul1996, s.19.

4 William Strong, The Story of the American Board, Boston 1910, s.20-25.

5 David Brewer Eddy, What Next in Turkey, The American Board Press, Boston 1913, s.57-58; James L. Barton, Daybreak in Turkey, Newyork1908, s.88; Fred Field Goodsell, "Andover Seminary", They Lived, Their Faith, Boston 1961, s.60-61.

6 The Missionary Herald, Vol:16, 1820, s:120-123; James L. Barton, Daybreak, s.120; A. L. Tibawi, American Interest in Syria 1800-1901, Oxford 1966, s.18; Frank Andrews Stone, Academies For Anatolia,

Boston 1984, s.27. ·

7 Uygur Kocabaşoğlu, Kendi Belgeleri ile Anadolu'daki Amerika, İstanbul 1991, s.30-32.

8 David Finnie, Pioneers East, The Early American Experience in the Middle East, Massachusetts 1967, s.37-38; Cyrus Hamlin, ·~merica's Duty to Americans in Tmkey", The North American Review, 163/3, (September 1896), s.277; Stone, Academies, s.30. Esra Danacıoğlu,

·~nadolu'da Birkaç Amerikalı Misyoner (1820-1850), Toplumsal Tarih, XX, Aralık 2003, s.77; Hamlin, "America's Duty", s.277.

9 Erol Kırşehirlioğlu, Türkiye'de Misyonerlik Faaliyetleri, Bedir Yayınları, İstanbul1963, s.92-96.

10 Strong, The American Board, s.80-85.

(14)

DiPNOTLAR 299

l l Joseph L. Grabill, Protestant Diplomacy and Near East, Minncapolis 1971, s.112-115.

12 George White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, İstanbul 1995, s.31; Harrison Gray Otis Dwight, Christianity in Turkey, London 1854, s.31.

13 Strong, The American Board, s.199.

1~ Desputches From United States Minesters to Turkey, T: 681, Roll:2, Vol:2, Sivas Scptcmber 15, 1887.

15 James Field, From Gibralter to the Middle East, Maerica and the Mediterranean World, 1776-l882, Chicago s.177-178; Stonc, Academies, s.29.

16 Esra Danacıoğlu, ·~merikan Board Okulları ve Enneniler", Çağdaş

Türkiye Tarihi Araştırmalan Dergisi, III/9-10, İzmir, 2000, s.135-140;

Hagop Barsoumian, "Dual Role of the Armenain Amira Class wit- hin the Ottoman Goverment and the Armenian Millet 1750-1850", Christians andJews in the Ottoman Empire, Ed. Benjamin Braude and Bernard Lewis, Vol:l, Holmes and Meier Publishers, Newyork s.117.

17 Fred Field Goodsell, "The Dwiglıt Family", They Lived, Their Faith, · American Boaı·d of Commissioners for Foreign Missions, Boston 1961, s.170-172.

18 Barton, Daybreak, s.123-126.

19 Kocabaşoğlu, Anadolu'daki Amerika, s.68.

20 Strong, The American Board, s.92; Açıkses, Harput, s.42-43.

21 Abdülkadir Yuvalı, "Ermeni isyanlarında Misyoner Okullarının Rolü",

Yakın Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu(20-22 Haziran 1991), Kars 1991, s.6.

22 Bilal Şimşir, "Ermeni Propagandasının Ermeni Boyutu Üzerine", Tarih Boyunca Ttirlderin Ermeni Toplumu ile İlişkileri Sempozyumu(12 Ekim 1984), Atatürk Üniversitesi Yayıııları, Ankara 1995, s.90-95;

Suzanne Elizabeth Moranian, The American Missionaries and the Armenian O»estion 1'915-1927,( Doctorate Thessis), University of Wisconsin, Madison 1994.

23 White, Merzifon Amerikan Koleji, s.31.

24 Leon Arpee, "A Century of Annenian Protestantısm", Church History, V, 1936, s.153; Kacabaşoğlu, Anadolu'daki Amerika, s. 169-173-1 76;

Joseph Grabill, Missionaries Amid Conflict: Their Influence Upon American Relations With The Near East 1914-1927,1964, s.15.

25 White, Merzifon Amerikan Koleji, s.46-50.

(15)

26 The Treatment of Arınenians in the Otoınan Eınpire, Docuınents

Presented to Viscount Grey of Falladon, Hodder And Stoughton, London 1916, s.32-33.

27 American Boaı·d of Coınınissioners for Foreign Mission Arşivi

(ABCFM Arşivi), 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695, October 20, 1890, from Herbert Alien to Dr.Judson Smith.

28 Kocabaşoğlu, Anadolu'daki Amerika, s. 77.

29 Açıkses, I-Iarput, s.155.

30 The Missionary Herald, Eastern Turkey Mission,January 1872, s.26.

31 "Van, Eastern Turkey", The Missionary I-Ierald, Eastern Turkey Mission, LXXI,June 1875, s.162-163.

32 ABCFM Arşivi, 16. 9. 7., Eastern Turkey Mission , Reel:639, Deceınber

7, 1891, Haı·put.

33 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission, Reel:639, October 189, from Busi1 to Judson Smith.

34 "From Boston to Turkey", The Missionary Herald, Eastern Turkey Mission, LXIX, 1873, s.121-122.

35 ABCFM Arşivi, 16.9. 7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695, December 31, 1890.

36 ABCFMArşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Recl:695, December 30, 1893.

37 Van'da bulunan Amerikalı misyoncrlerin listesi, Doğu Türkiye

·Misyonu' ndan gönderilen mektuplar incelenerek tespit edilmiştir.

38 Bu bilgiler, 1889 yılından 1894 yılına kad~r incelenen yıllık raporlar ve

yıllık cetvellerden elde edilmiştir.

39 "Annual Report ofVan Station, 1889",ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695, s.4-5.

40 · ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695, December 7, 1891, Haı·put.

41 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695, December 10, 1891, I-larput. Örneğin 1890 yılına ait yıllık raporda, 16 yerli yardımcı; 1893 yılına ait olan yıllık raporda ise, 39 yerli yardımcı olduğu belirtilmektedir. "Ammal Tabular View, 1890", ABCFM Arşivi,

16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695, December 31, 1890; ·~nnual Tabular View,1893", ABCFM Arşivi, 1().9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695, Deceınber 31, 1893,

42 Grace Kiınball, "Van Industrial Bureau", Lend a Hand, (May/ 16), 1896, s.364-365.

(16)

DIPNOTLAR 301

43 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission1890-1899, Reel:695, June 13, 1896.

44 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:695,

Deceınber 20, 1893, from Herbert Allen to James Barton. Misyoner Allen, 1893 yılında V.ın'a gelişini ve ilk izienimlerini Barton'a şöyle aktarmaktadır. " ... çalışınnlarıınıza başlamak için hazırdık. Gelir gelmez Dr. Raynold'un evine yerleştHe Bir kaç tane kutumuz bize ktŞ,tan dolayı ulaşınadı ama biz onlarsız da burada kışı geçirebilirdik. ... Van'daki misyonerierin hepsi yorgun ve bitkin görünüyor. Fakat ümitler ve hisler her zaman olduğundan daha diri. Bizler onları çok çnlışırken bulduk.

Burada yapılan işler çok önemli V!_! etkileyiciydi. Onlar birçok çalışanını kaybetmişti. Bazen dört duvar arasında sıkışıp kalıyorduk çünkü bir yere gitmek çok zordu."

Deceınbcr 30, 1892, from Dr. IGmbnll to Judson Smith.

46 ·~nnaul Report of Genernl Work Van Station, 1894", ABCFM Arşivi,

16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:693,August 28,1894.

1895. .

48 "Van Station Report for the Year 1896", ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:693, May 24, 1898.

Noveınber 12, 1896, V.ın.

50 "Report of Van ReliefWork December 1897", ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Recl:694.

51 İknur Haydar Polatoğlu, Osmanlı İmparatorluğu'nda Yabancı Okullar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990, s.180; Henry Finnis Lynch, Armenia: Travels and Studies, Beriut 1965, s.93; Açıkses, Harput, s.78.

52 White, Merzifon Amerikan Kolej i, s. 121.

53 ABCFM Arşivi, Eastern Turkey Mission 18~0-1899, Reel:696, 1889- 1890 Van Erkek Okul\ı ,Raporu, s.2.

54 Atilla Çetin, "Maarif Nazırı Ahmet Zühtü Paşa'nın Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Yabancı Okullar hakkındaki Raporu", Güney- Doğu Avrupa Araştırınaları Dergisi, Sayı:10-11, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1983, s.212. Okulların sayısı, niteliği ve kuruluş tarihleri ile ilgili bilgiler Şamil Mutlu'nun kitabında

da yer nlmaktadır. Burada farklı olan 1290'da üç okulun, 1303'de bir

kız okulunun açıldığı konusudur. Şamil Mutlu, a.g.e., s.302; Lynch, Armenia, s.95. 1903 yılında Van'da Amerikan Sefiıreti'nin Hariciye

(17)

Nezareti'ne sunduğu Amerikan kurumlarını gösteren listede bir erkek ve iki de kız okulu olmak üzere toplam üç okul bulunmaktadır. Şnmil

Mutlu, a.g.e., s.325-27/ 314-32.

55 Faik Reşit Unat, Türk Eğitim Sisteminin Gelişmesine Tarihi Bir Bakış,

Ankara 1964, s.148; bu konuda ayrıca bkz. İlhan Tekeli, Osmanlı İmparatorluğu'ndan Günümüze Eğitim Kurumlarının Gelişimi, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, III, s.654.

56 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission, Reel:701, August 19, 1899, from Kimbali to James Barton; BOA, ZB, Dosya no:427, Gömlek no:59, 14 Temmuz 1324; Amerikan misyonerleri okullarda

kullanılmak üzere yiyecek, giyecek, kitap gibi bazı eşyaları Amerika'dan getirmektedir.

57 ABCFM Arşivi, Eastcrn Turkey Mission 1890-1899, Reel:694, Vol: ll, s.422-423.

S8 "Catologue of American Missionary Academey for Boys 1889- 1890", ABCf1.1 Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission, 1890-1899, Reel:694, bu raporda Van Erkek Okulu'nun örnek müfredat programı

bulunmaktadu.

59 Öke, Ermeni Sorunu, s.73; Nejdet Sevinç, Osmanlıdan Günümüze Misyoner Faaliyetler, İstanbul 2004, s.291.

60 ABCFM Arşivi, Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:69S, November S, 1893, from Herbert Alien to Dr.Judson Smith.

61 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1817-1919, Reel:676, January 27, 1890, Van, From ABCFM Arşivi, Eastern Turkey Mission 1817-1919, Reel:696, s.168.

62 "The Report of Van Boys School, 1892", ABCFM Arşivi, Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reci:693.ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reei:69S, November S, 1893, Van, from Herbert Alien to Dr. Judson Smith.

63 "Report of the Medicak Department of Van Station, 1893", ABCFM

Arşivi 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Recl:693,August 28,1894.

64 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Eastern Turkey Mission 1890-1899, Reel:69S, May 30, 1894.

6S ABCFM Arşivi,16.9.7., Eastern T~ırkey Mission 1890-1899, Rcel:69S, March 30, 1890, Van, from Alien to Dr.Judson Smith.

66 Seçil Akgün, "Amerikalı Misyonerierin Ermeni Meselesinde Rolü", Atatürk Yolu, I, Ankara Mayıs 1988, s.8-9.

(18)

DIPNOTLAR 303

67 ABCFM Arşivi, 16.9.7., Enstern Turkey Mission 1817-1919, Reel:676, Jnnu:ıry 16, 1890, Van.

68 ABCFM Arşivi, 16.9.7., E:ıstern Turkey Mission 1890-1899, Reel:701, December 20, 1895, Van.

VIII. Amerikan Misyonederinin Ermeniler Arasındaki

Faaliyetlerine Dair Rus ^MiralayıPotiyata'nın Raporu Doç. Dı: Mithat AYDIN

1 Potiyntn'nın "Kuzey Amerika Misyoner Cemiyeti" adıyla zikrettiği misyoner cemiyeti Arnericnn Bpard of Commission:ırs for Foreign {ABCFM)'dir. Bu misyoner teşkil:ıtı, Presbyterian ve Congregation:ılist kiliselerinin üyeleri tarafından Boston'da kurulmuştur. 1810 yılı

Eylül'ünde yapmış olduğu toplantıda ınütevclli heyetini belirlemiş ve bir iş dağılıını yapmıştır. Kuruluşundan bir süre sonra üyelerini I-Iav:ıi,

Çin, Y."lkındoğu gibi bölgelere göndermeye karar veren ABCFM, bu çerçevede 1820 yılı başında Levi Parson ile Pliny Fisk adındaki iki misyonerini Osmanlı topraldarına göndermiştir. Bu ilk misyonerleri daha sonra başka ABCFM misyonerleri takip etmiştir ki, bunlar Osmanlı Ermenileri arasında getecekteki kapsamlı misyoner fnnliyet-. lerinin de habercisi olmuştur. Filistin bölgesinde başlayıp Anadolu'da

yoğunlaşan bu ilk misyoner çalışınaları için bakınız: American Board of Commissionars for Foreign Missions-ABCFM Project, The Ne ar East- ABC:16.5.1- Recl:502; Mission to the Armenians-Miscellaneous- ABC:l6.7.2, Reel: 534. ABCFM'nin kendi kayıtlarından hareketle Osmanlı toprnldarındaki f.'laliyetlerinin gelişimini esaslı bir şekilde ele alan Uygur Kocabaşoğlu, ABCFM'nin Anadolu'daki misyoner çalışma

larının ilk on yılını (1820-1839) Hazırlık Dönemi, sonraki otuz yılını

(1840-1870) Yerleşme Dönemi, 1910 yılına kadar süren otuz yılını ise Hasat Dönemi olarak tanımlamıştır. Bakınız: Uygur Kocabaşoğlu, Anadolu'daki Amerika- Kendi Belgeleriyle 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Amerikan Misyoner Okulları, 3.Baskı, Ankara 2000.

2 ABCFM'nin Anadol~ı'oaki Ermenileri yakından görme fırsatını 1830

yılmda Eli Smith ve H.G.Otis Dwight adındaki iki misyonerinin yap-

mış oldukları geziyle bulmuşlardır. Bu gezi, Smith ve Dwight'in 1830'da İzmir'de Anadolu topraklanna ayak basıp Balıkesir üzerinden İstanbul'a gelmesiyle başlamıştır. Burada Ermeni patriği ilc görüşen ve daha sonra Anadolu'ya geçen söz konusu misyonerler; İzmit, Ankara, Tosya, Merzifon, Amasya, Tokat, Erzincan, Erzurum, Kars, Arpaçay, Tiflis, Şuşa, Datev, Nahçivan, Erivan, Eçmiyazin, Tebriz, Urmiye ve Trabzon' u ziyaret etmişlerdir. 1831 Temmuzuncia gezilerini tamamlayacak olan