ANKARA ÜNİVERSİTESİ
DİL VE TARİH – COĞRAFYA FAKÜLTESİ
DİL VE TARİH - COĞRAFYA
FAKÜLTESİ DERGİSİ
ANKARA UNIVERSITY
JOURNAL OF THE FACULTY OF LETTERS Yılda iki kez yayımlanır / Published semiannually. ISSN 0378-2905
Fakülte Adına Sahibi / Owner on Behalf of the Faculty Prof. Dr. Rahmi ER
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dekanı
Yayın Kurulu Başkanı ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü/Chief of Editorial Board and Editor in Charge Prof. Dr. G. Nazlı ALKAN
Yayın Kurulu Başkanı ve Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Yardımcısı / Vice Chief of Editorial Board and Vice Editor in Charge Arş. Gör. Dr. İlhan KARASUBAŞI Yayın Kurulu/Editorial Board Danışma Kurulu/Advisory Board
Doç. Dr. Şebnem ATAKAN Doç. Dr. Erdal CENGİZ Doç. Dr. Nurmelek DEMİR Doç. Dr. Ülker ÖKTEM Doç. Dr. Tunç SİPAHİ Doç. Dr. Oya G. TAMDOĞAN Arş. Gör. Dr. Zeynep ATAYURT
Prof. Dr. Bedrettin AYTAÇ (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Fahameddin BAŞAR (İstanbul Üniversitesi) Prof. Dr. Melek DELİLBAŞI (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Tuna ERTEM (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Kıymet GİRAY (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet İNAM (ODTÜ)
Prof. Dr. Sekine KARAKAŞ (Ankara Üniversitesi) Prof. Dr. Hasan S. KESEROĞLU (Kastamonu Üniversitesi) Prof. Dr. Oya Batum MENTEŞE (Atılım Üniversitesi) Prof. Dr. Ahmet MERMER (Gazi Üniversitesi) Prof. Dr. Nevra NECİPOĞLU (Boğaziçi Üniversitesi) Prof. Dr. Tuğba ÖKSE (Kocaeli Üniversitesi) Prof. Dr. Metin ÖZBEK (Hacettepe Üniversitesi) Prof. Dr. Nevin ÖZKAN (Ankara Üniversitesi)
Prof. Dr. Ömer Naci SOYKAN (Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniv.) Prof. Dr. Yaşar TONTA (Hacettepe Üniversitesi)
1942’den beri çıkartılan bu hakemli ve yerel süreli yayın, MLA (Modern Language Association of America) International Bibliography’de indekslenmektedir. Amacı sosyal ve beşerî bilimler alanlarında Türkçe ve çeşitli yabancı dillerde özgün bilimsel araştırma makaleleri ile derleme makaleler yayımlamaktır. Makalelerin sorumluluğu yazarlarına aittir.
This refereed and local journal (1942- ) is indexed in MLA (Modern Language Association of America) International Bibliography. The aim of the journal is to publish unique scientific research articles and review articles on social sciences and humanities, both in Turkish and various foreign languages. Authors are solely responsible for the content of their articles.
Yönetim Yeri / Managing Office: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
06100 Sıhhiye-Ankara-Türkiye http://www.ankara.edu.tr/letters Ankara Üniversitesi Basımevi
Basım Tarihi: 15/07/2011 İletişim / Communication:
Prof. Dr. G. Nazlı ALKAN
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü
06100 Sıhhiye-Ankara Türkiye Tel: +90 ( 0312) 310 32 80 / 1679 E-posta: alkan@humanity.ankara.edu.tr
DİL VE TARİH-COĞRAFYA FAKÜLTESİ DERGİSİ
Yayımlayan / Publisher: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Cilt / Volume 50 Sayı / Number 2 Yıl / Year 2010
İçindekiler / Contents
Özer Soysal ● Osmanlı’da Neler Okundu, ‘Kütüphane Kurumu’ Nasıl Algılandı, Kurumlaşan ‘Gelenek’ Yoksa ‘Kütüphane Kültürü’ Müydü?... 163 Vasiliki Petsa ● The Greek Civil War in Fiction and Testimony: The
Mission Box and The Double Book... 177
Volkan Özteke ● Türkiye’de Halkbiliminin Mimarları ... 193 M. Ayça Vurmay ● Edebiyat, Coğrafya ve Uzam: Hardy’nin Yuvaya
Dönüş Adlı Romanı ... 207
Gürhan Kırilen ● Tang Dönemi Şiiri: Üç Şiir, Üç Şair; Li Bai, Lu Zhaolin ve Shi Juanwu ... 221 Seda Pekşen Yanıkoğlu ● The Role of Imagination and of the Confusion of Reality and Imagination in the Predicament of Jim in Conrad’s Lord Jim and of Emma in Flaubert’s Madame Bovary ... 231 Gül Tunçel ● Üsküp Yahya Paşa Camii Haziresindeki Mezartaşları... 243 Damla Demirözü ● İzmir Yangını ve Çağrıştırdıkları Üzerine... 265 Nazan Tutaş ● Style and the Creative Use of Language in
50, 2 (2010) 163-175
OSMANLI’DA NELER OKUNDU,
‘KÜTÜPHANE KURUMU’ NASIL ALGILANDI,
KURUMLAŞAN ‘GELENEK’ YOKSA ‘KÜTÜPHANE
KÜLTÜRÜ’ MÜYDÜ?
Özer SOYSAL
*Özet
İslam Ortaçağı boyunca, kitapları özel mekânlarda okumak yerine yüksek sesle yapılan okumaları dinleyerek öğrenmek daha gözde bir yöntemdi. İslami inanış yalnızca sözle nakletmenin geçerliğini kabul ettiğinden, bir bakıma ‘bellek’ kütüphane işlevini üstlenmiştir. Bilgi’yi bellek yanı sıra bellek-dışı bir ortamda da ‘saklayarak-koruma’ edimi zamanla yaygınlaştı.
Osmanlı’da neler okunduğu sorusuna karşılık ararken kullanılabilecek kaynakların başında, ölen kişinin geride bıraktığı tereke’yi saptayan ‘muhallefat listeleri’ gelir. Bunları, ‘vakfiyeler’ izlemektedir. Anılan kaynakların incelenmesinden, Kur’an başta olmak üzere, Muhammediyye, Enâm-i şerif, Birgivî Risalesi gibi dinsel içerikli kitapların ağırlık kazandığı ortaya çıkmakta.
XIX. Yüzyıl’ın ikinci yarısından başlayarak ‘kütüphane kurumu’na bakışımız hem ‘düşünsel’ hem ‘uygulamaya dönük’ olarak devingenleşmiştir. Ahmet Mithat, Şemsettin Sami örneği yazar ve düşünürlerin yayınlarında bu değişimin izlerine rastlıyoruz. Uygulamada ise devlet etkinliği artar.
Bilgiye yaklaşım biçimimiz, önemli çıkışlara karşın, toplumun ‘eleştirel bakış’ yetisi kazanarak özgürleşmesine olanak hazırlayacak çizgide gelişmedi.’Kütüphane kültürü’ olarak algıladığımız şey de, ana öğeleriyle, aynı düzlemde kaldı. Toplumumuz, bir ‘kütüphane geleneği’ yaratmakla birlikte ‘kütüphane kültürü’ geliştirememiştir. Sahiplendiğimiz ‘kütüphane geleneği’, büyük ölçüde, ‘saklayarak-koruma’ güdüsünden esinlenir. Oysa ‘kütüphane kültürü’nden, toplumda hem
* Prof. Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Kütüphanecilik
‘kullanıcı’ hem ‘kütüphaneci’ kitle bağlamında ‘yaygın bilgi tüketim-üretimine dönük’ bir anlayış ve davranış biçimi oluşmuşsa, söz edilebilir.
Anahtar Sözcükler: Öğrenme-İslam Ortaçağı, Kütüphane Kavramı-Türkiye,
Kütüphane Kültürü-Türkiye, Kütüphane Tarihi-İslam, Kütüphane Tarihi-Türkiye, Kütüphane Geleneği-Türkiye, Okuma-İslam Ortaçağı, Okuma Alışkanlığı-Osmanlılar.
Abstract
What was Read in the Otoman Times? How was the ‘Library Institution’ Perceived? What was it that was Institutionalized: Was it either the ‘Tradition’ or
the ‘Library Culture’?
During the Medieval Islam, it was more popular to learn by listening to the books read aloud rather than reading them at special locations. Because the Islamic faith allowed the validity of oral narration, the ‘memory’ undertook the function of the ‘library’. The practice of ‘protection’ of the knowledge by ‘keeping’ it in an environment other the ‘memory’ developed in time.
When searching for an answer to the question “what was read in the Ottoman Times”, the main sources of information are the ‘inventories of inheritance’ left from the dead person. The ‘deeds of trust’ come next. It is clear from the examination of the mentioned sources that the books of religious content such as the ‘Koran’, ‘Muhammediyye’, ‘Enam-ı şerif’ and ‘Birgivi Risalesi’ were read mostly.
Since the second half on the XIXth Century, our look at the ‘library institution’ has changed both in ‘intellectual’ and in ‘practical’ contexts. We meet the traces of this change in the works of writers and scholars such as Ahmet Mithat and Şemsettin Sami. And in practice, the state action is dominant.
Our approach to the knowledge, in spite of some important improvements, has not developed in such a way that encourages the society to become liberated by gaining the skill of a ‘critical look’. What we have understood as the ‘library culture’, with its main elements, has stayed at the same level. Our society, although it has created a ‘library tradition’, could not have developed a ‘library culture’. Our ‘library tradition’ is inspired, to a great extent, from the instinct of ‘protection by keeping’. On the other hand, one can only speak of a ‘library culture’, if an understanding and an attitude directed towards an extensive ‘knowledge-consuming’ and ‘knowledge-producing’ practice, both in context of the ‘user’ and of the ‘librarian’, exist in the society.
Keywords: Learning-Medieval Islam, Library Concept-Turkey, Library
Culture-Turkey, Library History-Islam, Library History-Turkey, Library Tradition-Turkey, Reading-Medieval Islam, Reading Habits-Ottomans.
Soru’nun ilk bölümü, gerçekte ‘İslamda ne okunduğu’, derinleştirirsek ‘öğretme ve öğrenme kültürü’nün örgüsü ile ilgilidir. O nedenle, önce İslam toplumu’nda geleneksel okuma ediminin nasıl, hangi koşullarda gerçekleştirildiğini anlamamızı gerektiriyor. Çünkü, Türkler’in islamiyeti kabulü ve Anadolu’nun yurt edilişini izleyen süreçlerde bu alandaki uygulamayı büyük ölçüde din üzerinden süzülen Arap Kültürü’ne özgü davranış biçimlerinin belirlediğini gösterir izler var. Dini öğretmek üzere geliştirilmiş düzenek bunların en vurucusu oldu.
Bilgi’nin kalıcılık kazanması için ‘bellek’ten ‘kayda geçirilmesi/aktarımı’; ‘kaydedilmiş bilgi’ için de o’nun güvenle kullanımını sağlayacak nicelik ve nitelikte düzenlemelere gidilmesi zorunluğu doğmuştur. Nitekim İslam’ın yeşerdiği coğrafyada Kur’an çok önceleri yazıya geçirilmiş bile olsa, Eski Arap Yazını uzun süre okuyanlarının belleğine emanet edilmişti. İslam Ortaçağı boyunca kitapları özel mekânlarda okumak yerine yüksek sesle yapılan okumaları dinleyerek öğrenmek daha gözde bir yöntemdi.1 Diğer deyişle, öğrenciler metinleri ya kendilerine okunurken ya da öğretmene kendileri okurken öğrenmiştir. İslami inanış yalnızca sözle nakletmenin geçerliğini kabul ettiğinden, bir bakıma ‘bellek’, ‘kütüphane’ işlevini üstlenmişti. Bu uygulama zamanla yerini: ‘dağınık olan ne varsa bir araya getirip uzaktakileri yakın, görünmezi görünür kılan bir mekânda toplama’ anlayışına bırakacak,2 böylece bilgi’yi ‘insan belleği yanı sıra bellek-dışı bir ortamda da hıfzetme (saklayarak koruma)’ edimi yaygınlaşacaktır.
‘Bilgi’nin ‘bellek-dışında saklanıp kapsanması’ bu gelişmeyi tanımlayıcı bir ‘terminoloji’nin oluşmasına da yol açtı. Arapça’da: Buk’a/ dār al-óikma/ dār al-kutub…/ òizāna/ hücre/ kamâtır/ mahzen/ maktaba/
savma(a); Farsça’da: Kitābòāna/ketbòāna; Osmanlıca’da: Arapça ya da Arapça-Farsça adlar birleştirilerek üretilmiş: Beyt-ül-kütüb/ hâfız-ı kütüb/ hazîne-i kütüb/ kitâb-hâne/ kütüb-hâne/ mahzen-i kütüb gibi terimler bunun tanıtıdır. Sonuç olarak, bu ‘terminoloji’de ‘bilgi’ ile ‘insan belleği’arasındaki
1 Kültür tarihçisi Roger Chartier, Avrupa’nın ‘okuma düzlemi’nde geçirdiği evrimi irdelerken, ‘yüksek sesle okumadan sessiz okumaya geçiş’in XV-XVI.Yy.’da gerçekleştiğini vurgular. Bu tarihe dek okuma ‘sesli’ yapılan bir eylemdi. Yalnız kaldığında bile kişi ‘metni’ yüksek sesle okur, metnin anlamını böyle kurardı. Antikçağ’da durum budur. ‘Sesli okuma’ uygulamasının Ortaçağ boyunca Avrupa’nın hemen heryerinde egemen olması ya okuryazar sayısının azlığı ya da ‘sesle okuma’nın bir ‘toplumsallaşma’ biçimi oluşuyla açıklanabilir. ‘Sessiz okuma’ ise, ‘bireyselliğin öne çıkışı, yalnızlığın değerli kılınışı’dır. (Chartier, 2003: 46). 2 Görüş ve yorumlar için, bkz. (Çelebi, 1976; Berkey, 1992: 25, 28-30, 79-80, 180-181; Touati, 2003: 326; Manguel, 2008: 55, 275)
doğal ilişki, ya da, belleğin ‘bilgi aktarımı’nda süregelen temel araç olma özelliği şimdi ‘hâfız-ı kütüb/ kütüphaneci’ kimliğinde somutlaşıyordu.
Osmanlı’da neler okunduğu sorusu’na karşılık ararken kullanılabilecek kaynakların başında, ölen kişinin geride bıraktığı tereke (metrûkât: mal, eşya, alacak, borç) yi saptayan “muhallefât listeleri’ gelir. Kütüphane vakfedenler ya da eldekilere sonradan başkalarınca bağışlanmış kitapların listelendiği ‘vakfiyeler’ de böylesi kaynaklardandır.3 Sözü edilen belgeler, Ülke’de kullanım alanı bulduğu gözlenen kitapların niteliğini kestirmemize belli ölçüde yardımcı olabilir.
Bu bağlamda Orlin Sabev (Orhan Salih)’in ‘muhallefat listeleri’ yanı sıra kapsamlı bir bibliyografik tabanda yürüttüğü çalışma vurgulanmak gerekir. Sabev, çeşitli araştırmalardan: Bursa (XV-XVI.Yy.), İstanbul (1595-1668), Sofya (1671-1833), Şam (1686-1717), Rusçuk (1695-1786), Eyüp (XVIII.Yy. ortası), Çorum/ Giresun/ Samsun/ Sinop/ Trabzon (XVIII-XIX.Yy.) ve Selanik (1828-1905) bölgelerindeki kişi malı kitap varlığı (bunların nitelik ve kullanımı) üzerine sonuçlara varmakta (Sabev, 2006: 26-27, 70-74, 243, 272).4 Örneğin, ‘en çok nelerin okunduğu’ sorusu’na, şu sıralamayı getiriyor: 1. Kur’ânı Kerîm (Mushaf/ kelâm-ı kadîm), 2. Enâm-ı şerîf, 3. Muhammed’in yaşamı ile İslâmiyet’e özgü kuralların anlatıldığı (manzum) Muhammediyye, 4. Halk arasında dini öğretimde elkitabı gibi kullanılan Birgivî Risâlesi (ya da Vasiyyet-nâme) (Sabev, 2006: 274-277). Ağırlıkla dini-ahlaki dürtülerden kaynaklanmış ve bağlayıcı bu tür okuma, bir yanıyla öğretici sayılsa bile, düşünmeyi ne ölçüde beslediği sorusu’nun da tetikleyicisidir.
Tereke defterleri ve vakfiyelerde ayrıca kişinin mesleğine koşut olarak akaid, belagat, divan, mantık, tarih ve başka konularda kitaplara da rastlanmıştır. Diğer yandan, çapı yine kestirilemese de, din dışı (aşk, özleyiş, yiğitlik ve benzeri duyguya yönelik) bir yazı geleneğinin varlığı göz ardı edilemez. Daha çok ‘toplumsal söyleşi’nin gerçekleştiği kahvehane türü mekânlarda5 bir ‘bilen’in yüksek sesle okuduğu ve okuma kültürümüzün
3 Her iki türden örnekler için, bkz. (Soysal, 1980: 108, (dt.16); Soysal, 1998-1999: II.C., 338-339, III.C., 9-89).
4 Selanik üzerine ayrıntılı bilgi için, bkz. (Anastassiadou, 1999: 111-141).
5 ‘Kahvehane’ ile o’nun farklı bir kitleye dönük ikizi ‘kıraathane’ ayrı araştırma konularıdır. Bu alanda yazılanlardan kimi, örneğin ‘kahvehaneler’i “Zamanla Osmanlı aydınlarının türlü fikir sohbetlerinde bulundukları edebî ve ilmî salonlar” (Yurdaydın, 1971: 120) ya da “etrafında edebî kamuoyu teşekkül etmiş” bir olgu gibi yorumlarken (Açıkgöz, 1994: III.C., 1142, 1145, 1164) “Bizdeki eski kıraathanelerin Batı’daki kahvelerin işlevini pek görmediği, oraya daha çok boş gezenin boş kalfası emeklilerle ağırbaşlı orta yaşlıların gittiği, Vardar Kıraathanesi,
başlıca aracını oluşturduğu anlaşılan böylesi kitapların eğitme gücü neydi? Osmanlı’nın son dönemlerinde, Selanikli Fazlı Necip ile Kitapçı Arakel arasındaki tartışma bu ‘güç’ün ne olabileceği işaretini verir:
3 Eylül 1886 günlü Tercümân-ı Hakikat Gazetesi’nde Fazlı Necip, “…Yeni gazel, hitâb-ı âşıkâne, nevha-i me’yûsâne” ve benzeri yazılarla dolu dergilerin yarar sağlamadığı gibi üstelik pahalı olduklarını söyler. ‘Dergileri ucuza satarak okur sınırını genişletmek doğru olmaz mı?’ (Fazlı Necib, 1886: 3) Bir süre sonra Kitapçı Arakel, aynı gazete’de, Fazlı Necip’e çok yönden katılmadığını yazmakta: ‘Önce, okul programlarına girmiş kavanin gibi kitaplar dışında, salt fen konusundaki kitap, dergi ve gazete, ucuz da olsa, yayıncısını (gelir sağlama bir yana) ancak zarar ettirir. Çünkü bunlara pek ilgi yoktur. Ayrıca, yeter sayıda nitelikli yazar bulunmuyor. Basım ve pazarlama konusunda her yayıncıya (Fazlı Necip’in yazısında örnek verdiği)
Kırkanbar Dergisi ölçüsünde kolaylık da gösterilmemiştir. Kaldı ki, bir
dernek eliyle yayınlanan Mecmûa-i Fünûn6 bile ancak dört yıl yaşayabildi…’. Okuma alışkanlığı olmayan kitleye ucuz değil parasız da kitap verilse bu durumun süreceğini savunan Arakel, çözümü zamana bırakır. Arakel’in saptaması, ‘okuyan kesimde beğeninin Aşık Kerem, Aşık Garip, Köroğlu gibi kitaplarda yoğunlaştığıdır. Her yıl taşraya bu türde sandıklarla kitap gider ve satılır. Fiyatı düşük ama değişik tür öykü, roman ve edebi kitap yollansa da ne okunur ne de okunan beğenilir.’(Arakel: 2). XIX.Yy. kapanırken bizdeki okur eğiliminin yazar ve kitapçı/yayıncı çevrelerinde bıraktığı izlenim özetle buydu.
Osmanlı’da nelerin okunduğu (yazınsal beğeni), okuma dilleri ve benzer olguları irdelerken Johann Strauss (Strauss, 2003; Hitzel, 1999;
İkbal Kıraathanesi… (benzeri) içinde gazete hariç, kıraatten başka her şey yapılan…, sigara dumanında zaman öldürülen yerler” olduğunu söyleyenler de bulunuyor. (Taner, 1983: 2).
Peçevi ve Evliya Çelebi’den başlayarak konu üzerinde çok sayıda yazarca şu ya da bu boyutuyla durulmuştur. Yakın tarih’ten: Ahmet Cevat (1929), Rıza Nur (1929?), Osman Ergin/ Halit Ziya Uşaklıgil/ Basri Konyar (1936), Reşat Nuri Güntekin (1938), Sadri Ertem (1940), Selim Nüzhet Gerçek (1941), Osman Nuri Peremeci (1942), Sait Faik (1948), Reşat Ekrem Koçu (1952), A. Süheyl Ünver (1962), Malik Aksel/ Müjgân Cunbur (1964), Salâh Birsel/ Ali Pusane (1975), Attilâ İlhan (1982) bunlardan birkaçıdır.
6 Mecmûa-i Fünûn, Cem’iyyet-i İlmiyye-i Osmâniyye’nin yayın organıydı (1862-1865). 1865’te yaşanan kolera salgını Dernek çalışmalarını engelleyince yayından çekilir. 1883’te yeniden yayınlanmaya başlanırsa da ilk sayısındaki ‘Yıldız Böceği ile Bir Yolcu’ başlıklı fıkra Sarayca hoş karşılanmadığından toplatılır. Dergi bundan böyle yayınlanmayacaktır.
Kenderova, 1999) sorgulamayı: 1. Geç XIX.Yy.’dan bir Osmanlı yazarının okuma eğilimi, 2. Bir XIX.Yy. Osmanlı bilim adamının arka planı, 3. Halk Edebiyatı (halkın okuma beğenisi) olmak üzere üç noktaya yaymakta; özellikle bu ‘beğeni’yi yansıtma bakımından da, İstanbullu basımcı Hovsep Kavafyan’ın 1889’da yayınladığı (aralarında Aşık Kerem, Aşık Garip, Aşık Tahir ile Zühre, Aşık Kurbani, Zeycan ile Esman, Tayyar Zade, Leyla ile Mecnun, Melikşah ile Güllü Hanım, Nasreddin Hoca, Şah İsmail ile Gülizar Hanım, Şirin ile Ferhat ve Köroğlu da bulunan) 25 Türkçe ve Ermenice kitaptan oluşmuş ‘Satıştaki Kitaplar Listesi’ni (Strauss, 2003: 50-59, 4) anmaktadır. Böylesi ‘listeler’ kuşkusuz Kavafyan’la sınırlı değildi. Nitekim Arakel Efendi (1301/1884)’den başlayarak, Asır Kitabevi, Kasbar, Karabet… ve diğerlerince de, düzenli olmasa bile, ‘kitapçı katalogları’ yayınlandığı biliniyor.
1880’e bağlanan yıllarla bu tarihi izleyen süreçte kütüphane kurumu’na bakışımız bir yandan ‘düşünsel’ öbür yandan ‘uygulamaya dönük’ olarak devingenleşmiştir. Düşünsel açıdan, Ahmet Mithat Efendi örneğinde gözlendiği gibi, edinilmiş dolaylı ve doğrudan izlenimlerden kaynaklanan bir özlem ve arayış söz konusudur. Ahmet Mithat Efendi, 1870 sonrasında, bilinen ‘öğretici/yazar’ kimliği ile yaptığı çokluk roman türü yayınlarda bu arayışı simgeler. Uygulamada ise devletçe ya da bürokrasiden önde gelen kişiler eliyle başlatılmış girişimler dikkat çekmekte.
Ahmet Mithat Efendi’yi, 1876’da yayınlanan Paris’te Bir Türk başlıklı kitabında, Nasuh adlı kahramanını Paris’teki Ulusal Kütüphane’nin çalışma yöntemi ve sunduğu hizmetler konusunda konuştururken görürüz. (Ahmet Mithat, 1293: 146-147). Ertesi yıl çıkan Üss-i İnkılâb’ta bu kez Avrupa kütüphaneleri ile bizimkileri karşılaştırdığına tanık olunur: Yabancı kütüphanelerin dermesi zengin, kitaplara erişim kolaydır. Ülke kütüphanelerine gelince, kitaplar konuları bakımından eskimiştir…” bunların mahzâ birer antika gibi hıfz edildikleri görülür ki mülk ü millet içün her saâdetin esâsını terakkiyât-ı ilmiyye ve fikriyyeden bekleyen gayret-keşân-i maârifin bundan dolayı kahrolacağı söz götürmez.” (Ahmet Mithat, 1294-1295: 120-121). Bu, Ahmet Mithat’ı çıkış noktası alırsak, yaklaşık birbuçuk yüzyıllık ve ne zaman sona ereceği kestirilemeyen bir ‘kahır’ olmak yanı sıra ‘bilgi ve bilgilenmenin toplumsallaşması gereği’ni işaret yönünden önemini yitirmemiş bir uyarıdır da.
Ahmet Mithat Efendi, 1881’de yayınladığı Acâib-i Âlem’de, (Ahmet Mithat, 1299: 190) bu kez Petersburg kütüphanelerinden söz eder. Ayrıca, ‘bibliyografya’ konusundaki kavramsal/eleştirel irdelemelerini Tercümân-ı
sayfalarına aktardığı) makalelerinde izlediğimiz7 yazar’ın İstanbul kitapçılarına ilişkin şu değerlendirmesine değinmek gerekir: “… Bizde Osmanlı, Arap ve Acem kitâblarını tanımak ve arayıp bulmak biraz müşkîl olub sahaflar ile kitâbcılar hemen umûmiyyet üzre câhil adamlar ise de ecnebî kitâblarını aramak, bulmak gayet kolaydır. Onların kitâbcıları tahsîl görmüş adamlar olduklarından her nev’î kitâblar içün kataloglar yani defterler tanzîm etmişlerdir.”(Ahmet Mithat, 1308: 104-105).
Toplumun hiç değilse ‘bilgiyi bilinçle tüketme’ konumundaki katmanlarında ‘kütüphane kültürü’ belli düzeye ulaşmamışsa bu kurum’un işleyişini sağlayan düzenekleri algılamada ortaya çıkabilecek sakıncalardan birini Ahmet Mithat’ın Fransa’da yaşadıkları sergiliyor: “… Bibliothèque National’i gezerken kütüphane kataloğundan bir tane edinmek istediğimi, nereden satın alabileceğimi sordum… Bir Kurul’un kataloğu düzenlemek üzre 35 yıldır çalıştığı, beş milyonu geçen koleksiyonun kitap halinde basılacak kataloğunun 20 cildi aşacağı söylenince, utandım.” (Ahmet Mithat, 1307: 635-639, 1005).8
Kütüphane kurumu’nun ‘maarif’ bağlamında gerekliliğini tartışan bir diğer düşünce adamı Şemsettin Sami oldu. Şemsettin Sami, okul sayısını çoğaltmanın yeterli olmayacağı, kütüphane, müze … v.b. tamamlayıcı kuruluşlar yoksa okuldan istenen ölçüde yarar sağlanamayacağı görüşündedir. Sabah Gazetesi’nde (Şemsettin Sami, 1314) “Kütüb-hâne” başlığı ile yayınladığı makale, kimi yanlarıyla, konu’ya kavramsal açıdan da açıklık getirme zorunluğu duyduğunu gösterir. Bu ayrıntı bilinci, libraire ile
bibliothèque terimlerini karşılaştırır, dilimizdeki kitapçı dükkânı/ sahaf ve kütüphane terimlerini tanımlarken de kendini belli etmekte.
‘Niçin kütüphane?’ sorusu ve özellikle ‘kullanıcı’ kitlenin bileşimindeki farklılaşma üzerinde dururken Şemsettin Sami, eskiden bu kitlede ağırlığı genellikle ‘talebe-i ulûm’un oluşturduğunu ancak artık “erbâb-ı mütâlaanın ekseriyet üzre talebe-i ulûmdan olmadıkları olanların da ders kitâblarından başkasına iltifât etmedikleri”ni söylüyor.
Şemsettin Sami’nin konu’ya duyarlığı, İstanbul kütüphaneleri ve bu arada taşıdığı adı hak edebilmesi için Kütüb-hâne-i Umûmî bakımından neler yapılması gerektiğini belirtirken de sezilir: Dermeler yetersiz, hizmete ayrılan ödenek cılızdır. Şunun bunun bağışladığı derme çatma kitaplarla kütüphane olmaz. Ülke’de yayınlanan kitapların Maarif Nezareti’ne teslim
7 Ayrıntı için, bkz. (Soysal, 1994).
8 Ahmet Mithat Efendi’nin konuya yaklaşımı için, ayr.bkz. (Okay, 1975). Özel kütüphanesi konusunda, bkz. (Yazgaç, 1940: 56-57).
edilen nüshalarından birinin Kütüb-hâne-i Umûmî’ye verilmesi yararlı olacaktır.
‘Kütüb-hâne-i Umûmî’, İstanbul aydınlarının gerçek ya da düş dünyasında zaman zaman uğradığı mekânlardandı. Bunlardan birisi, (Gürpınar, 1918: 950) İspanyol nezlesinden yüksek ateşle yatarken sayıklamaktadır:
İçerisi kitâb dolu bir binâ dahilinde iki kişi kavga ediyor… Orası neresi?
Bâyezid Kütüb-hânesi Onlar niye çekişiyorlar?
Kitâblarının çoğunu okutmuş olan ulemâmızdan biri uğradığı bir müşkili hâl içün Bâyezid Kütüb-hânesi’ne gider. Hâfız-ı kütübden Büyük Ansiklopedi’nin bir cildini ister. Hâfız-ı kütüb kari’in eline kırmızı kaplı koca bir kitâb tutuşturur. O zât bu cildin dışına içine bakar, taaccübü artar çünki bunun Londra kütüb-hânelerinden birine âid bir fihrist olduğunu anlar. Aralarında şu muhavere geçer…
Ayol, bu Ansiklopedi değil… Bir İngiliz kütüb-hânesi fihristinin ikinci cildi.
Sen öyle zannedersin… buraya lisân bilen ne âlim efendiler gelir. Bu cildi ellerine sunarım. Akşama kadar okuya okuya bitiremezler. Onun içinde neler vardır. Sen frenkçe okumasını bilmiyorsun galibâ. Gazetelerde, mecmûalarda, risâlelerde tutuşulan bahisler hep bu kitâba mürâcaâtla fasledilir…
A efendim bu cildin içinde esâmî-i kütübden başka bir şey yok. Ya ne olacakdı zannediyorsun! Bizde bahsi kazananlar hep kitâb ismi sayarak kazanırlar. En çok kitâb adı haber verenler en âlim sayılırlar. Bizim memleketde kitâbların içini okuyanlar var sanıyorsan, aldanıyorsun. İsimlerinden bahsetdiğimiz âsârın münderecâtından kim imtihân edib de hakikatı anlayacak?...
Öykülerinden birinde “Kütüb-hâne-i Umûmî’yi durak yeri yapan Ömer Seyfettin’e (1963: 85-86) dönersek:9
…Konuşa konuşa Beyazıt’a kadar geldik.
Biraz işim var. Kütüphâne’ye girelim, dedim. Beraber Umumî Kütüphâne’ye girdik. Sıralar boştu… Kütüphâne’nin nihayet köşesinde masaya oturduk. Yavaş yavaş konuşmaya başladık…
1910’larda ıssız olan kütüphaneler yüz yıl sonra bu kez anlamsız bir uğultunun yaşandığı yerlerdir.
‘Bilgiye yaklaşım’ biçimimiz, önemli çıkışlara karşın, sonuçta toplumun: Okursa öğrenip öğrenirse anlayacağı, anlarsa düşünüp düşünürse eleştireceği ve edineceği ‘eleştirel bakış’ yetisi ile özgürleşmesine ortam hazırlayacak çizgide gelişemedi. ‘Kütüphane kültürü’ diye algıladığımız şey de, ana öğeleriyle, üstte betimlenmeye çalışılan ‘yaklaşım’ doğrultusunda biçimlendi. Öyleki, eğitim kuruluşları başta olmak üzere, pek çok yerden yükselen ‘Bir kütüphane kurduk şimdi kitap bekliyoruz, destek olun’ çağrıları sanki yüz yıl öncesinden gelir gibi.
Bunun yakın tarihimizdeki (1882) yansımalarından biri (aynı zamanda devlet’in Başkent’te ‘halka dönük ilk kütüphane’ girişimi sayılabilecek) Kütüb-hâne-i Umûmî-i Osmânî (yaygın adıyla Bayezit Kütüb-hâne-i Umûmîsi/ bugün Beyazıt Devlet Kütüphanesi)’nin 1301 Yılı Ramazan Ayı (birinci Cuma günü) hizmete girişinde yaşananlarda gözlenir. Kütüphane, II. Bayezit Külliyesi’nin eskiden ahır olarak kullanılan 400 m² lik, iki fil ayağı üzerine oturtulmuş, altı büyük kubbeli bölümünde konumlanıyordu. Buranın ön ve arka yüz duvarlarında yeniden geniş pencereler açılmış, salonun ön yüz duvarı istalaktitli mermer kaplamayla bezenmiş, daha iyi aydınlanması için de altı kubbeden merkezi konumdaki ikisine dörderden sekiz yuvarlak pencere yerleştirilmiştir. Salon zemini, Fransa’dan getirtilmiş ağaç parke ile kaplıydı; çevre duvarları ve fil ayaklarına camekan kitap dolapları konmuş, zemine yer yer değerli halılar serilmişti.
Kütüphane’nin uzun süre müdürlüğünü yapmış bilgin İsmail Saip Sencer’in (ilk müdür hoca/hattat Tahsin Efendi’ye bağlayarak) aktardığı bilgiye bakılırsa,10 (Gökman, 1956: 6, 7) açılışta raflarda kitap yoktur. Duadan sonra, çağrılılardan hemen kitap bağışlanması dileğinde bulunulur. O sırada kimin nereden getirdiği anlaşılamayan bir takım Naima Tarihi’nin ciltleri yine dualarla dolaplara birer birer dağıtılacaktır.11 Bir kütüphane için vazgeçilmezlerden olan ‘fiş katalog’ ise bu Kuruluş’a 1942’de girdi.
Aynı yıllarda (1881-1882), Maarif Nezareti Kütüphaneler Müfettişliği, Kütüphaneler Tahrir Müdür Muavinliği görevlerinde bulunmuş Mehmed Bahaüddin Hayret Efendi ‘Kütüphanelerin Muhafazası Hakkında’ hazırladığı ‘Layiha’da (Son Asır…, 1969: 604) şöyle der: “Müze denilen âsarın vereceği malûmat tarih ve sınaate müteallik altı üstü yok, ufak tefek
10 Bu bilgi’yi birinci el kaynaklarla belgeleme olanağı bulunamadı.
11 Benzeri bir olaya, yüz yıl sonra (Ekim 2000) Adalet Bakanlığı’nda Dr. Cevat Özel Kütüphanesi’nin açılışında tanık olunacaktır. Ayrıntı için, bkz. (Kitapsız Kütüphane…, 2000:17).
parçalardan ibaret olmakla bunlar kütübhânelerin vermekte olduğu malûmatın âdeta döküntüsü ve kütübhânelerdeki cevahiri âsara nisbetle âdi birtakım taş kırıntısından ibaret kalıp rüşdi’ye ve idadînin de kütübhâneler ulûmunun yanında ebced hevvez gibi kalacakları beyandan müstağnidir.” Hayret Efendi’ye kalırsa, kütüphaneler bir ‘cevahiri âsar’ ya da ‘edebî-ilmî eserler’ barınağı idi. “Kitaba müracaat ederek cevap vermek” ise, yine o’nun anlatımıyla, “kabak bağlayıp yüzmeye benzer.”
Hayret Efendi’nin ‘kütüphane’ ve ‘kütüphanecilik’e ilişkin görüşleri böyle iken, başarılı bir asker ve ileri görüşlü devlet adamı (müşir) Ahmet Cevat Paşa’nın sadrazamlığı sırasında kurmaya çalıştığı (Babıali ya da Cevat Paşa Kütüphanesi olarak da bilinen) Kütüphane’nin öyküsü de acı vericidir. 30 Kânunusani 310 gün, Zaptiye Nazırı Nazım imzalı belge’den: “Bâb-ı âli bağcesi derûnunda müceddeden inşâ’ olunan kütüb-hânenin…sadr-ı a’zam ile …nâzırları paşalar…ve…beyefendiler hazerâtı ile…me’mûrlarından ba’zıları hâzır oldukları hâlde…resm-i küşâdı icrâ’ ve…teyemmünen derûnuna birkaç kitâb vaz’ olunduğu”nu öğreniyoruz. (Başbakanlık Arşivi, 1312). Bu dönem tarihinin kaynaklarından İbnül Emin Mahmud Kemal İnal’ın anlattıkları, girişimin amacı özellikle de nasıl sonlandığına ışık tutma bakımından ilginçtir:12 “Paşa, erbabı marifetden olduğıçün marifete ve marifet erbabına riayet ve mearifin terakkisine gayret ederdi. Babı âli me’mur ve kâtiblerinin boş zamanlarında mesleklerine aid âsarı mütalaa ve ilmen istifade etmeleri içün Babı âli havlisinde bir kütb hane inşa etdirdi. Az müddet sonra bir mel’un tarafından sunulan jurnalde me’murların işlerini bırakarak orada toplanub muzır mükâlemelerde bulunacakları ve kütb hanenin inşası hayırlı bir niyete istinad etmediği beyan olunması üzerine (önce müsaade edilmişken) binasının kütb hane ittihazından sarfı nazar edilmesine irade sâdır oldı…(Osmanlı Devrinde…, 1969: 1525, 1531-1532).
Toplumumuz, bir ‘kütüphane geleneği’ne sahip olmuş ama ‘kütüphane kültürü’ geliştirememiştir. Bu görüş, ‘gelenek-kültür ilişkisi’ dikkate alındığında yadırgatıcı olabilir. Bununla birlikte, kültür’ün özelliklerinden olan ‘değişim’ yeteneğini ‘geleneğin ne doku ne de kalıpları’nda bulabiliriz. Gelenek, bir bakıma, genlerin izdüşümüdür. Sahiplendiğimiz ‘kütüphane geleneği’ öylesine güçlü bir ‘hıfz/saklayarak koruma’ güdüsünden esinlenir ki, gerek bireysel gerekse kurumsal düzlemde mesleki kavrayışımızı bugüne dek etkileyegelmiştir. Türkmenbaşı Saparmurad Niyazov (2006) eğer gerçekten “Türkmenler okumaz” diyerek, Aşkabad dışındaki kütüphaneleri kapattırdı ise Türk Dünyası’nda bu çizgiyi de aşan bir örnek oluşturuyor.
12 Ahmet Cevat Paşa, özel kütüphanesini Âsâr-ı Atika Müzesi Kütüphanesi’ne bağışlamıştı.
‘Kütüphane kültürü’, ancak, bilgi’nin yaşamı değiştirmek için bir araç gibi algılanıp bu yoldan toplumsal devingenlik kazandığı ortamlarda yeşerip gelişebilir. Böyle bir algılama ve devinim yaratılmasında temel öğe, ‘eğitim olgusu/süreci’dir. Etkin bir ‘kütüphane dizgesi’, bilgi’nin sürekli devindiği bir ‘eğitim düzeneği’nin sonucu olarak doğar. Kütüphanelerin, ‘bilginin durak yerleri olmaktan çıkarak devinim kazandığı merkezler’ konumuna gelmesi de bundandır. Çok amaç ve aşamalı bir eğitim düzeneği, bilgilenme gereksinimini karşılayıp tırmandıran bir kütüphanecilik uygulaması ile bütünleşiyor, bu uygulama kendine özgü ölçüt ve davranış biçimleri uyarınca gelişiyorsa ‘kütüphane kültürü’nün varlığından söz edilebilir.
Anlaşılıyor ki genel anlamıyla ‘kütüphane kültürü’, topluma egemen ‘bilgi/bilgilenme algılaması’ndan kaynaklanan gereksinim, yaklaşım ve deneyim düzleminde oluşacak, ‘algılama’nın niteliğini ise eğitim sürecinin bilgi ile yaşam arasında kuracağı ilişki belirleyecektir.
Kütüphane kurumu’nun işleyişini toplumun ‘bilgi ve bilgilenme kültürü’ yönlendirdiğinden hem işleyiş hem yönlendirişin, ekonomik/teknolojik göstergeleri yüksek toplumlarla gelişme uğraşı içindekilerde, sorgulanma neden ve yöntemi farklılaşır. Çünkü, ilkinde yaşamı değiştirme açısından bilgilenme edimine nasıl ivme kazandırılacağı sorusu öne çıkarken ikincisinde önce özden bilgilenme gereksiniminin yeşermesini öteleyen etkenleri aramak gerekecektir.
Temel aktörlerine bakılırsa, ‘kütüphane kültürü’ kullanıcı yönünden: 1) Kütüphane kurumu’ndan alınabilecek hizmetler konusunda edinilmiş bilgi birikimi, 2) Kendisini bilgi kaynaklarına bağlayıcı kütüphane düzeneklerini kullanma becerisi, 3) Kütüphane kurumu’nu, ‘bilginin katma değer kazanmış olarak yeniden üretilmesinde toplumun ortak tüketim aracı gibi algılama gücü’nün bireşimidir.
Kütüphaneci açısından söz konusu ‘kültür’: Özellikle tarih, felsefe,
bilgileşim (enformasyon), bilişim (enformatik) ve teknolojileri gibi alanlarla gireceği karşılıklı etkileşimi mesleki uygulamaları için toplumsal epistemoloji (bilgi’nin birey ve toplum üzerindeki etkisi) yönünden yorumlayabilir duruma gelme halidir. Gerçekte kütüphaneci, bilginin yayımı, işlevsel kılınmasında ortaya çıkabilecek bireysel farklılaşmayı giderme ve hizmeti etkinleştirme sorumluluğunu ancak böyle bir yetkinliğe sahipse karşılayabilir.
KAYNAKÇA
AÇIKGÖZ, Nâmık. (1994). “Kahve Etrafında Teşekkül Eden Edebî Kamuoyu”. XI.
Türk Tarih
Kongresi, Ankara, 5-9 Eylül 1990. Kongre’ye Sunulan Bildiriler. III.C. Ankara:
Türk Tarih Kurumu.
AHMET MİTHAT EFENDİ. (1299). Acâib-i Âlem. İstanbul: Tercümân-ı Hakikat Matbaası.
AHMET MİTHAT EFENDİ. (1307). Avrupa’da Bir Cevelân. İstanbul: Tercümân-ı Hakikat Matbaası.
AHMET MİTHAT EFENDİ. (1293). Paris’te Bir Türk. İstanbul: Kırkanbar Matbaası.
AHMET MİTHAT EFENDİ. (1294-1295). Üss-i İnkılâb. İstanbul: Takvîm-hâne-i Âmire.1.ks.
AHMET MİTHAT EFENDİ. (1308). Zâbit. İstanbul: Tercümân-ı Hakikat Matbaası. ANASTASSIADOU, Meropi. (1999). “Livres et ‘Bibliothèques’ dans les
Inventaires Après Déoès de Salonique au XIX Siècle”. Revue des Mondes
Musulmans et de la Mediterranée. Livres et Lecture dans le Monde Ottoman.
(87-88). (111-141).
ARAKEL. “Varaka…”. Tercümân-ı Hakikat. (11 Kânûn-ı evvel) 2.
BAŞBAKANLIK ARŞİVİ. YPE (Yıldız Perakende Evrakı). Maârif 1104, 25 Şa’bân 1312.
BERKEY, Jonathan (Porter). (1992). The Transmission of Knowledge in Medieval
Cairo. A Social History of Islamic Education. Princeton/ N.J.: Princeton
University Press.
CHARTIER, R. (2003). “Metinlerin Dünyasından Okurlarınkine”. Roger Chartier ile söyleşi. (Söyleşi: Levent Yılmaz). Cogito. (34): 40-53.
ÇELEBİ, Ahmed. (1976). İslâm’da Eğitim-Öğretim Târihi. (Çev. Ali Yardım). İstanbul: Damla Yayınevi.
FAZLI NECİB. (1886). “Mektûb-ı Mahsûs”. Tercümân-ı Hakikat. (3 Eylül 1886): 3. GÖKMAN, Muzaffer. (1956). Bayezit Umumî Kütüphanesi. Restorasyon’dan Sonra
Yeni Hüviyetile. Ankara: Maarif Vekâleti.
[GÜRPINAR], Hüseyin Rahmi. (1918). “Döşekden Bir Sadâ”. Edebiyyât-ı
Umûmiyye Mecmûası. IV. (82).
HITZEL, Frédéric. (1999). “Manuscrits, Livres et Culture Livresque à İstanbul”.
Revue des Mondes Musulmans et de la Méditerranée. Livres et Lecture dans
KENDEROVA, Stoyanka. (1999). “Les Lecteurs de Samokov au XIXe Siècle”.
Revue des Mondes Musulmans et de la Méditerranée. Livres et Lecture dans
le Monde Ottoman. (87-88). (61-75).
“Kitapsız Kütüphane Açtı”. (2000). Milliyet Gazetesi. 28 Ekim 2000.
MANGUEL, Alberto. (2008). Geceleyin Kütüphane. (Çev. Dilek Şendil). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
OKAY, Orhan. (1975). Batı Medeniyeti Karşısında Ahmed Midhat Efendi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Osmanlı Devrinde Son Sadrıâzamlar. (1969). Dördüncü basılış. Ankara: Milli
Eğitim Bakanlığı.
ÖMER SEYFETTİN. (1963). “Memlekete Mektup”. Gizli Mâbet. (Haz. Tahir Alangu). İstanbul: Rafet Zaimler Yayınevi.
SABEV, Orlin. (2006). İbrahim Müteferrika ya da İlk Osmanlı Matbaa Serüveni
(1726-1746). Yeniden Değerlendirme. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
SAPARMURAD NİYAZOV. ((2006). Skytürk Haber Bülteni. (21 Aralık 2006).
Son Asır Türk Şairleri. (1969). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı.
SOYSAL, Özer. (1980). “Geleneksel Türk Kütüphaneciliği’nin Toplumsal-Ekonomik Yapısı’na Yaklaşımda Metodoloji ve Kaynak Sorunu”. Türk Tarih
Kurumu Belleten. XLIV (173): 108.
SOYSAL, Özer. (1994). Geriye Dönük Türk Bibliyografyası’nda Bir Öncü ve
Kaynak Olarak Joseph v. Hammer-Purgstall. Ankara: Milli Kütüphane
Başkanlığı.
SOYSAL, Özer. (1998-1999). Türk Kütüphaneciliği. Geleneksel Yapı’dan Yeniden
Yapılanış’a. Ankara: Kültür Bakanlığı.
STRAUSS, Johann. (2003). “Who Read What in the Ottoman Empire (19th-20th Centuries)?”. Arabic Middle Eastern Literatures. 6 (1): 39-76.
ŞEMSETTİN SAMİ. (1314). “Kütüb-hâne”. Sabâh Gazetesi. (23 Teşrîn-i sânî 1314 günlü sayı).
TANER, Haldun. (1983). “Bir Kahve, Bir İnsan, Bir Tarih”. Milliyet. 20 Şubat 1983. TOUATI, Houari. (2003). L’Armoire À Sagesse. Bibliothèques et Collections en
Islam. Paris: Aubier.
YAZGAÇ, Kâmil. (1940). Ahmet Mithat Efendi. Hayatı ve Hatıraları. İstanbul: Tan Matbaası.
YURDAYDIN, Hüseyin G. (1971). İslâm Tarihi Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi.
50, 2 (2010) 177-191
THE GREEK CIVIL WAR IN FICTION AND TESTIMONY:
THE MISSION BOX AND THE DOUBLE BOOK
Vasiliki PETSA
*Özet
Roman ve Kanıtsal Anlatımda Yunan İç Savaşı: The Mission Box ve The Double Book
Yunan İç Savaşını (1946-1949) temporal düzlemin merkezine oturtan, Aris Alexandrou’nun roman kategorisine giren The Mission Box adlı eseri ile Stamatia Barbatsi ve Tassoula Derveniotou’nun tarihsel anlatım çerçevesinde kanıtsal bir açıklama niteliğindeki The Double Book adlı kitabı, eleştirel bağlamda İç Savaş söyleminin ayrışık parçaları olarak ele alınmıştır. Her iki metnin biçimsel ve içerik çözümlemeleri, ideoloji ve tarihe ilişkin geniş kapsamlı konular bağlamında yapılmıştır. Çalışmada söz konusu iki metnin tartışmalı bir ulusal geçmişe odaklanan bellek politikaları içindeki konumu değerlendirilmiştir.
Anahtar Sözcükler: İdeoloji, Bellek, Yunan İç Savaşı, Savaş Sonrası Yunan
Edebiyatı.
Abstract
Placing in the epicenter of the temporal horizon the Greek Civil War (1946 – 1949), the Mission Box by Aris Alexandrou and The Double Book by Stamatia Barbatsi & Tassoula Derveniotou are critically evaluated as differential components of the Civil War discourse, the former falling within the category of fiction and the latter constituting a testimonial account framed by historical exposition. The formal and content analysis of the two texts is informed by wider considerations, pertaining to issues of ideology and history, judging their positionality in the politics of memory focusing on a disputed national past.
Keywords: Ideology, Memory, Greek Civil War, Post- War Greek Literature.
* PhD Candidate, University of Peloponnese, Department of Political Science and
Intrastate uprisings constitute thorny landmarks in national history, leaving their indelible trace in the social imaginary, a trace that subsequently forms a site of contest and indefinability. In so far as the historical discourse defines, constructs and circumvents as its object of analysis specific instants of lived experience in a continuous process of signification, it invites utterances from the implicated parts. In this context, the ensemble of historical occurrences under the rubric Greek Civil War with a specific chronology (1946-1949) have been the focus of fiery interest in a process of national past reflexivity. For the purposes of this paper two illustrious cases of Civil War-centric enunciations are critically examined with regard to their positionality in the national historical discourse. The Mission Box (Το
Κιβώτιο, 1974) by Aris Alexandrou and The Double Book: the narration of Stamatia Barbatsi/A historical approach by Tassoula Derveniotou &
Stamatia Barbatsi (To διπλό βιβλίο: Η αφήγηση της Σταματίας
Μπαρμπάτση/Η ιστορική ανάγνωση, 2003)1 will constitute the axis of our discussion, raising issues of ideological, historical and representational concern. This article will trace the formation of the ideological currents that underlie the production of the texts and evaluate their function in the general discourse concerning the thorny issue of the Greek Civil War.
The Mission Box belongs broadly to the category of fiction, as although Alexandrou belonged to the Left, he never entered the insurgents’ ranks and the mission he describes has not met with verification from historical sources. It consists of first – person narrative epistles, written at the final stages of the Civil War (27th September 1949 to 15th November 1949) by an unnamed partisan. The book itself was written in Athens and Paris from 1966 to 1972, but was first published integral in 1974. The Double Book consists of two sections: a first-person autobiographical account of memoirs recollected by Stamatia Barbatsi. Barbatsi was strongly affiliated to the Communist Ranks, she participated in the body of Democratic Army against the Right-Wing troops during the Civil War and retained through her whole life her communist beliefs. Her combined oral and written memoir is occasionally interspersed with fragments of interviewing and is complemented by a historical reading by Tasoula Derveniotou, along with a reflective account of the difficulties and the methodological issues dealt with during this research.
Any attempt to approach the two books’ commonalities and divergences should move beyond commonly held assumptions and conventions which stem from the counterpoising of the factuality of testimonies to the essential
1 Translation of the author.
fictitiousness of literature and the privileging of the former. As Natia Charalambidou notes, testimonies have been utilised consistently by official history as evidential means of its narrative in advantageous comparison to the literary speech (Charalambidou, 1997:258). However, the transition from the macro- to the micro-perspective in historical research has altered the norms in categorisation and revealed concealed affinities between fiction and life-telling personal narratives. If both the micro-historian and the novelist from the standpoint of the present embark on an exploration of a long-gone past, then they both rely on conjectural means in their re-construction of a cultural context. Both micro-history as a form of historical investigation and literature abandon the traditional narrative technique, the “history of events”, whose time “is made up of a series of discontinuities described in the mode of the continuous” note Furet and Le Goff (1973:231) Their motifs centre on incidents that capture the past in its more obscure apparition, while history is deprived of its reductionist formal sequence of events in order to incorporate a functionalist logic of symbiotic, interrelated collective intentionality. As Walter Benjamin notes, “it is half the art of storytelling to keep a story free from explanation as one reproduces it…the psychological connection of the event is not forced on the reader” (Benjamin, 1968:16) It is undoubtedly an amelioration to the strict, positivist spirit of official history that seeks to unravel an uninterrupted order of events with a macro-scopic methodology disregarding the polymorphous spectrum of individual experience and the multi-causal form of progression that permeates it.
We can assert that The Double Book is based on the method of micro-history that reconstructs the cultural ‘milieu’ of a given era by focusing on the lives of individual citizens rather than employing broad generic categories, as historical analysis does2. Micro-histories constitute subjects’ chance to “speak out”, to express themselves and provide an alternative, less-overtly ideological reading of history. Furthermore, another added advantage of micro-history compared to official historiography consists in its linguistic means of expression. In micro-history, the language by means of which the speech is articulated acquires the form of a natural everyday idiom that flows and functions as an almost direct transfer of memories, rather than as a technical, deformed linguistic representation of incidents, which is the case of history. An added advantage that testimonies as a form of micro-historical recollection possess in contrast to formal History is the investment of events with the emotional response they provoked. Τhus, the recording of
2 “I would like to write briefly about our own generation that has been so horrible what with the wars and…I will write, of course, according to my own life”(Derveniotou and Barbatsi, 2003:10 )
past is enriched with the addition of the emotive level and as such a restoration of a life-world is made possible.
One half of The Double Book consists in Stamatia Barbatsi’s recounting of her revolutionary past, her remembering filtered through the veil of her present Subjectivity (she remains left-wing). Her memory remains ideologically fashioned to fit the version of the brutally beaten Left, a partisan view of history which gained legitimacy due to the belated revindication sought from the Left after many years of anti-communist governance in Greece (Marantzidis and Antoniou 2004). If we accept the notion of ideology in its potential plural form (different ideologies) as a system of beliefs distinct in the various social groups - actors (Williams, 1977:55) of a certain socio-historical context, it is precisely this definition of ideology that The Double Book adopts. What it attempts to accomplish with its historical reading is to trace the ideological positioning of an individual consciousness and then, from a seemingly vantage point of objectivity provide a hermeneutics of action. As such Derveniotou embraces the notion of ideology as “a system of illusory beliefs-false ideas or false consciousness –which can be contrasted to scientific truth” (Williams, 1977:55). In contrast to Barbatsi’s ideologically impregnated discourse, then, Derveniotou purports to provide her value-free empathic Verstehen. A broader definition of ideology would incur substantial objections to the historical task of the author, for what she uses as an experiential account of the Civil War period is not a reflection of a unique ideological position. As Althusser notes, “in ideology the real relation is inevitably invested in the imaginary relation, a relation that expresses a will, a hope or nostalgia” (Althusser, 1994:89). This suggestion sets the first layer of ideological working located in the individual’s relation to his experience. As Wittgenstein argues, however, “the concept of the ‘inner picture’ is misleading, for this concept uses the outer picture as a model, and yet their uses are no more closely related than the uses of ‘numeral’ and ‘number’ (cited in Schulte, 1993:104). The recounting of the experience then, presupposes added levels of ideological positionings, which Derveniotou conflates to the level of left-wing ideology. She attempts to merely contextualise the events, intentions and actions of her heroine, in an attempt to insert the transcendental Subject in the exact historical conditions of her time as sketched by the latter. This elaborate process produces what Barthes has termed “effet de reel”, whereby the importance granted to “concrete detail” establishes the “referential illusion” so much dotted by historians (Barthes, 1982:16). Therefore, she disregards the fact that the phenomena narrated constitute a mental construction
mediated by the negotiation of the various discourses at play and are not the direct product of a single ideology that can be unveiled or dispersed.
Furthermore, Derveniotou accepts that “the historian arranges the events into a hierarchy of significance by assigning events different functions as story elements […] with a discernible beginning, middle, and end” (White, 1973:7). To her benefit, Derveniotou acknowledges that the documents she possesses (Barbatsi’s narration) are story-elements that through a process of editing, repetition, establishing of causal relations and narrativisation she has to arrange into a formal structure. She renders visible this process in the double organisation of her book with the presentation of the written and oral elements and her own subsequent account. In this sense, the book resembles Dimitris Chatzis’s To diplo vivlio (το διπλό βιβλίο, 1976) with Sigrafeas’ (the main protagonist) musings enveloping the accounts of the multiple narrators of the text. Derveniotou acknowledges this affinity by stating that “after all this is all about a double book with multiple speeches” (Derveniotou and Barbatsi, 2003:110). However, the alteration of the narrative voices undermines the authority of the Sigrafeas over Kostas (the other main narrator), with Kostas moving from silence to speaking and Sigrafeas following the reverse trajectory over the course of the narration (Filokyprou, 1992). As such, it can be asserted that while Sigrafeas’ status as a coherent Subject is contested revealing a person “at variance with his own identity” (Saunders, 1990:224), Derveniotou retains a uniformity of style and speech and a stability of discursive techniques. She expresses herself exclusively as a micro-historian and is never robbed of her authority. Compared to Barbatsi’s polymorphous narration as a Storyteller and the inevitable gaps and inaccuracies of her speech, the totalising form of Derveniotou’s discourse supersedes the validity of the former and is re-invested with the privilege it sought to abandon. Even thought the reverse structure of the book invites a dialectical reading of interrelated facets of historical discourse and points to a lifting of the researcher-interviewee hierarchy and the power embedded in this relationship, ultimately, it is the historical discourse which is charged with the explanatory role of the events and their re-arrangement within a clear-cut narrative order of chronological and causal order.
Secondly, the broader categories Derveniotou attempts to sketch are a cultural construct and do not exist as such; they constitute transcendental, ideological categories of purely analytical value. What Saunders notes in the case of Sigrafeas of Τhe Double Book fits accordingly the case of Derveniotou: they both sketch ‘titles without a story’ which they attempt to fill in by means of individual experiences (Saunders, 1990:218). Even if
what emerges of the testimony is not treated as a generalised condition of experience during the Civil War it creates, combined with the syncretic filing of other women’s testimonies, normalising categories. Broad groupings such as “Women from the city and women from the village” (Derveniotou and Barbatsi, 2003:147), “The ideological identity of a communist woman belonging to National Liberation Front” (Derveniotou and Barbatsi, 2003:187), “The member of the national resistance” (Derveniotou and Barbatsi, 2003:187)3 constitute an attempt to stabilise and categorise individual experiences in allocated threads of identity. Therefore, Derveniotou operates within a systematising logic that ‘transform(s) the document into a monument’ (Foucault, 1972:7). In other words, in so far as it proposes a certain naturalised categorisation of experience in schematic unities, in so far as it proposes a regulated way of speaking about the world, it falls within the concept of ideology, rather than unmask it. In sum, it would be fair to say that although Derveniotou attempts to shed light on obscure parts of the past, although she presents the latter as lived experience of ordinary people rather than within the bounds of any overarching historical scheme of continuity, her venture is marred by the epistemological flaw of disregarding the various planes on which ideology works. Methodologically, on the other side, the book suffers from the reductionist tropes entailed in the inevitable mediation between remembering (Barbatsi) and re-collecting (Derveniotou) the past.
Having assessed the combined effort of Derveniotou and Barbatsi in the restoration of the historical past, it is imperative to counterpoise it to the
Mission Box and by means of its formal examination to assess its implication
with ideological issues. Τhe Mission Box, originally published in 1974, is characterised as “mimicry of realism” (Raftopoulos, 1996:285) and as “anti-fiction” (Tsirimokou, 1997) retaining the form of epistolary novel. It is constituted by the confession of a member of the Greek Communist Party imprisoned right after the Civil War and the accomplishment of a secret mission: the transfer of a box with unconcealed content from one site (town K) to another (town N). During the course of the trip, undertaken by a task force of party members, after continuous displacements and deviations ordered by the Party Headquarters, each one of them is eliminated apart from the Narrator, who finds himself incarcerated when the box reaches its destination and is found to be empty. First of all, it is important to note that the Narrator of the letters-memoirs retains throughout the novel his
3 «Πρωτευουσιάνες και επαρχιώτισσες»
«Η ιδεολογική ταυτότητα μας εαμογενούς κομμουνίστριας» «Ο αντιστασιακός άνθρωπος» (Translation of the author)
anonymity. There have been some suggestions that the Narrator wishes not to disclose his real identity; he leaves only hints at his being Telemachus, who is being sketched as the Narrator’s mirror-image (Kantzia, 2003:121-123). Along this line of analysis, the instant at which he insinuates his real identity constitutes the crucial point of revelation, after which the first part of the book is revealed as a pseudo-confession in an attempt to secure his innocence. However, such an approach would entail the formation of a dipole with the Narrator oscillating between two ideological positions: he would either be dogmatic or renounce his previous party identity and become anti-dogmatic, always along the space circumscribed by his Communist beliefs. In so far as the Subject according to Lacan becomes alienated by the moment of his naming, which signifies his subjugation to the linguistic system (Lacan, 1977), the concealment of the Narrator’s name or his deprivation of one, signifies his attempt to flee from the arbitrariness immanent in the linguistic representation and stand outside of the symbolic order in the quest for objectivity.
If the first half of the book constitutes a deliberate attempt of the narrator to align himself with the interrogating authorities, then it lays bare the mechanism by which each testimony is ordered: its abidance by the codes of naturalism, the historical propensity towards elaboration and the technologies of interrogating (both direct interviews and the implicit existence of a researcher). The anonymity of the Narrator can be perceived as a critique to the “privileged witness” (Burgos-Debray, 1984) of the micro-historical method and the equation of his/her experience with a collective way of living. It is in the first half that the Narrator assumes the rationale of official History by establishing coherent sequences of actions and intentions and narrating events in full precision. It is also in this first half that his formal tone echoes the ratiocinations of the official Party4. The tone of the narration is explanatory rather than apologetic; as Crist notes, the narrator, the mission box was never meant to be delivered, a plan that the narrator was oblivious of and therefore cannot establish his guilt, having acted as an “executive instrument” (Christ, 1983:39). As Althusser puts it: “all ideology has the function of ‘constituting’ concrete individuals as subjects” (Althusser, 1994:107). On the semiotic level, the transfer of the mission box
4 The enunciations of the Mayor, “So that we do not play with words keep in mind that we are a suicide mission” (Alexandrou, 1996:51), “we belonged to the Popular Forces, or rather, not to play with words, we were a small unit of the world-wide Red Army” (Alexandrou, 1996:54) manifest a propensity for literalism, echoing the Narrator’s intention in his apology to “record the details of the operation” (Alexandrou, 1996:10) and “call a spade a spade” (Alexandrou, 1996:16)
constitutes an attempt from the part of the fully Enlightened Subject to reach meaning, to arrive to safe conclusions and to justify the myth around which his actions are based. The Narrator attempts to provide an elaborate description of the course of the signifier to find its final destination, to be fulfilled so that his lived experience may be stabilised in a historical narrative. As Thalassis shows, the transfer is not uni-directional: the mission box (as a concrete object and as a fully fledged signifier) is being carried from the city K to the city N at the same time as it is being carried from the Other to the Narrator and from the Narrator to the Other (Thalassis, 1992:102). The mission box constitutes the displaced object of desire, its transfer being a quest of truth and meaning and the attainment of an incessant will to achieve gratification. During the first half of the confession, the Narrator shifts constantly positions, he is both the actor (in the execution scenes) and the receiving end (when he stands against the wall of execution), signifying the signifiers of others, while on the other part, trying to correspond his signifiers to the signified provided by others (Thalassis, 1992:100). He is therefore, portraying the mechanisms through which his subjectification and his subjection to ideology had been accomplished.
A crucial schism occurs in the middle of the narration (fourteenth report, 22 September 1949), one that marks the passage to a self-revelatory poetic form and incurs anti-ideological effects. This schism is accompanied by lack of certainty that an apology entails and instead of a testimony addressed to an interrogator, the Narrator recounts the facts to himself:
Comrade or Mr. Interrogator, whoever you are … I am directing this to whoever happens to be in charge, for now the issue of whether you happen to be Leninist or dogmatist or even a government interrogator is of secondary importance to me, since I have begun to have doubts about something even more crucial: I suspect that you aren’t even reading my deposition (Alexandrou, 1996:177).
During the first half of the text the dominant ordering is the chronological and the hierarchical, whereas in the second half the associative-psychological takes the lead and incites a number of crucial alterations (Raftopoulos, 1996:296). In the first half of the book the structure is cyclic: the apologiser constantly revises his account and proves to be unreliable, albeit not carelessly. His is not the confusion of mind tormented by Fury, but “games” thinly disguised as acts of resistance against his – supposed- interrogator and the ineffable obligation to write that the blank papers piled up in his cell imply (Katsan, 2003:73–74). The confession is interrupted for nine days, a period of time that heralds the abandonment of the Narrator’s certainties and the activation of involuntary memory. The
inquisitor to whom the confessions were addressed gives place to the reader, whereas the apologiser becomes Narrator producing an explosive narrative that strives to speak out the truth while acknowledging in self-defeat the unavoidable failure of such a mission (Katsan, 2003:303). The rest of the letters, the incessant meaning-loopholes that are created, are not the product of a purposive subjectivity determined to baffle the inquisitor as retribution to the latter’s silence: they are the dream-like effect of involuntary memory. The fundamental difference is well articulated by Wittgenstein: “memory [is] involuntary, but calling something to mind is voluntary” (Wittgenstein, 1980:848, cited in Schulte, 1993:109). Whereas Barbatsi’s written and oral account constitutes a staged narrative, an act of wilful recollection succumbing to the laws of representation that never seem to free themselves of their ideological bonds, the second half of the Mission Box abandons the certainties it had garishly overburdened itself with, and runs on metaphorical writing. Barbatsi’s narration is the product of the articulation of the various discursive subject-positions she has assumed (prisoner, woman, fighter, etc). In contrast, the Narrator in an act of personal resistance refuses to be hailed into the subjectivity that corresponds to the category of “political prisoner”. Against a law, that as Voglis notes, produces illegality by randomly considering some deeds as crimes (Voglis, 2004:145), the Narrator presents a continually revised version of his actions; the truthfulness of his account is contested, as is the supposed naturalness of legal (or for that matter any) discourse.
The above mentioned process signifies the gradual corrosion of myth, be that party ideology, or the Enlightenment, project of coherent explanatory narratives. From another stance, this inability to reach closure of meaning can be expressed in terms of “desire-production”. A contiguous loss, gratification/meaning, is suspended in the continuous displacement of the desire/signification. The female bodies in the text are mutilated: both the nymph Avarvarei and Rena, the narrator’s wife, have lost their left hand. Following Domhoff’s argumentation Thalassis holds that the right side is considered primarily masculine and rational being the side of the signifieds. Feminine, diffuse characteristics, or else, the signifiers are attributed to the left side (Thalassis, 1992:111). The Narrator holds his documentation on his left hand side but he is unable to decode it, and he never will, since his wife has lost forever her left side and subsequently the ability to accomplish the demands of the symbolic order. She has become phallogocentric herself, displacing once again the stabilisation of the meaning. Unable to be gratified forever, deprived of any stable meaning, the instinct of life is sentenced to death and emptiness. In this sense, the Narrator’s testimony is unable to
contribute to any historical discourse, unlike Barbatsi’s account that is ultimately accountable to historical interrogating. Thus, it resembles the function of storytelling as posited by Benjamin (1968), whereby death becomes the axis of narration and natural history the continuous point of reference. The interplay between voluntary and involuntary memory, life and death, the futility of speaking and the necessity to testify, is further portrayed in Alexandrou poem entitled Memoire written in French, where the return of a traumatic memory rooted to reality (the death of comrades) can only occur through poetic language (Sawas, 2008):
Amidst the thymes, admidst the rocks (Don’t speak, you had better shut up) Beneath the blue sky, spring sky,
(You have to forget, that was thirty years ago) On the branches, the thymes full of flowers (They were young my three friends) One April day, day of sun
All three of them were lying amongst the deads. 5 Parmi les thyms, parmi les pierres
(ne parle pas, mieux vaut se taire) Sous le ciel bleu, ciel de printemps (il faut oublier, ça fait trente ans) Sur les épines, les thyms fleuris (Ils étaient jeunes mes trois amis) Un jour d’avril, un jour ensoleillé tous trois gisaient parmi les fusillés (cited in Sawas, 2008)
The 1, 3, 5, 7 verses refer to the natural environment, whereas the 2, 4, 6, 8 are imbued with death (or the traumatic memory of it). The poem along with other eight comprising the unprinted collection Exercises de redactions was written during Alexandrou exile in France. Τhe writing of the exile, given the mediation of languages, histories and imaginaries, constitutes “a writing between the two” - “écriture de l’ entre deux” (Huston, 1999), which permits the writing subject to “inhibit” an imaginary world, more intimate and personal, despite, or even because, of the symbolic confinements. In analogy, the apology of the Narrator oscillates between the official Party ideology and discourse and its equally teleological negation.
5 Translation of the author
However, following Vardoulakis (2009) the Narrator manages to transcend, rather than simply negate, “autarchic utopia” (asphyctic teleology of victory, necessity to speak) by establishing an “anarchic utopia” (deconstruction of the teleology, endless suspension of meaning).
The fact that meaning and a definite subject-position in the historical discourse appear as an irretrievable loss in the Mission Box should not be a source for lamentation. For if we follow Derrida in his arguing that “the determination of absolute presence is constituted as self-presence, as subjectivity” (Derrida, 1974:16), then speaking about the past inevitably presupposes an absence, or a dissolution of subjectivity. The Narrator’s only fate in his attempt to make sense of the past is death since the symbolic order he has been engaged in serving presupposes his transfer to the past, to the non-existent. So long as he searches for the past, he prolongs his life. The continuous deferral of signification, the revision of his confession opens up possibilities of a performative reading of the text (Kantzia, 2003:120). Memory is activated by loss, by empty signifiers that are receptive of various significations and the dissolution of any absolute ideology. Any attempt to freeze the meaning and deny the absence of the past will lead either to forgetting or to the effacement of subjectivity. Likewise, Barbatsi has been assigned forever to the archives of the past by means of her stabilised version of the events; her existence will remain there locked and petrified, a still image devoid of content. In an opposite manner, by refusing to procure a unique version of the events, the Narrator remains outside of the discursive realm and appears as empty as the mission box. He is not a subject anymore and thus his only fate can be death: “but if you believe that the box will be filled with my corpse, what you are waiting for, why don’t you place me at six paces against the wall, or, rather, against the steel double-door?” (Alexandrou, 1996: 333). What can be inferred then by the critical comparison of the two books is that History, as a formative discourse, as a mission with a destination to accomplish, cannot remain a blank narrative, an empty box, but has to travel along possibilities and different versions in order to retain the past alive. After all, as Bataille suggests, “Life is never situated at a particular point: it passes from one point to another (or from multiple points to other points), like a current […].Thus, there where you would like to grasp your timeless substance, you encounter only a slipping” (cited in Burnett, 1995).
In overall, this essay purported to approach the thorny issue of the representation of lived experience as a testimony in its dual form: fictional and factual accounts and discuss the fundamental underlying issues of
ideology and accuracy that run through the texts. Τhe Double Book and the
Mission Box constituted the starting points and our field of our investigation,
being primary representatives of more general tendencies. On a first level it has been demonstrated that while they coincide in their giving voice to the marginalised, hidden Subjects of History, it is in their intrinsic construction that fundamental differences occur touching upon issues of writing, ideology and memory. Furthermore, what ensued was a critical evaluation of The
Double Book, a critique based on its oppositional ideological strategy that
complements –and occasionally contests- the grand historical narrative of official Civil War historiography. Finally, the Mission Box was analysed as an alternative method of historical remembering that despite its deceptive realism overturns its internal order and continuously undermines itself. Both texts constitute invaluable complements to national history, enriching it with the perspective of autobiography (The Double Book) and fiction (Μission
Βox) that focus on personal aspects, rather than on historical facts per se.
However, it is important to note that to the concretisation of a personal past proposed by The Double Book, the Mission Box counterpoises the undecidability of truth and as such remains profoundly anti-ideological (but not outside ideology). On the other side, the Mission Box lacks the communicability of experience offered by Τhe Double Book.
