1 S S N 1304-9720
0 0
YAKINDONEM
0 0 o
TURKIVE ARAŞTX
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ATATÜRK iLKELERİ VE İNKİLAP TARİHİ ENSTİTİSÜ DERGİSİ
YIL: 8/2009 SAYI:15=16
İSTANBUL
20
ı ıSURøYE’DEKø MÜSLÜMAN OKULLARI∗∗∗∗
J. Robertson Buchanan Çev. Doç. Dr. Salim AYDÜZ∗∗
Geçen yüzyılın ilk yıllarına kadar Türk hükümetinin e÷itimde kontrolü olmayıp her úey ulemanın ellerindeydi. E÷itimde reform Abdülmecit (1839–
1861) döneminde baúladı; 1856 yılında ilan edilen meúhur ferman –Hatt-ı Hümayun- hükümeti e÷itimle ilgili düúüncelerini yapma konusunda zorluyordu.
Türk devletinin resmî e÷itim kanunu Sultan Abdülaziz döneminde (1861–1876) 1869 yılına kadar yayınlanamadı. Fermanın úartları okullara göre kısaca úu úekildeydi:
1. Her köyde en azından bir ilkokul olacak; 500 aileden fazla nüfusu olan kasabalarda bir de yüksek dereceli bir ilkokul (ortaokul) kurulacak.
2. 1000 kiúiden fazla nüfusu olan her kasabaya bir ortaokul kurulacak ve her eyaletin merkezine bir de lise kurulacak.
3. østanbul’da bir büyük üniversite ve büyük e÷itim komisyonu kurulacak.
Bu úartları yerine getirmek için birkaç yıl içinde çok az çaba sarf edildi.
Ancak Sultan Abdülhamit (1876–1908) zamanında sadece østanbul’da de÷il, aynı zamanda eyaletlerde de yüksek dereceli okulların kurulması için ciddi gayretler gösterildi. Türkçe anayasasının ilanından itibaren Genç Türk Partisi’nin temel görevlerinden biri olarak bu úartların etkili kılınması ve e÷itimin bütün imparatorlu÷un her tarafına yayılması için gayret sarf edildi.
Bugün (yani Birinci Dünya savaúından önce), mevcut devlet ve sivil okullar üç derecededir:
1. ølkokullar –iki alt guruba ayrılıyor a. øptidaiye veya baúlangıç okulları ve
∗ J. Robertson Buchanan’ın bu makalesi “Moslem Schools in Syria” adıyla Transactions of the Glasgow University Oriental Society (cilt IV (1913–22), Ed. Rev. John Muir, B.D., Glasgow 1926, s. 51-53) dergisinde neúredilmiútir.
∗∗ Doç.Dr., Fatih Üniversitesi ve FSTC, UK., ayduz@fstc.org.uk
b. Rüúdiye veya ortaokul.
E÷itim ücreti yok. Okulların her bir bölümü üç yıl sürüyor. E÷itim dili ana dilde yapılıyor, yani mesela Suriye için Arapça. Ö÷retim zorunlu ancak kızlar, erkeklerden ayrı yerde e÷itiliyorlar. Zamanın ço÷u Kuran’dan süre ezberlemekle geçiyor. Pratik olarak úimdi her köyde bir ilkokul var, ortaokullar ise her bir kaymakamlı÷ın merkezinde bulunuyor. Bazı merkezlerde ise kızlar ve erkekler ayrı olmak üzere iki tane bulunuyor. Ayrıca her mutasarrıflıklarda her iki gurup için böyle okullar bulunmaktaysa da kız ö÷rencilerin ço÷u ilkokuldan sonra e÷itimi bırakıyorlar.
Rüúdiye Mekteplerinin son yılının temel müfredatı úu úekildedir:
Kur’an; Din dersi; Türkçe temel dilbilgisi; okuma; Farsça dilbilgisi;
aritmetik; pratik geometri; genel tarih bilgileri; genel ve Osmanlı co÷rafyası;
medeniyet bilgileri ve ahlakî de÷erler; Fransızca.
II. Ortaokullar- iki alt kısımdan meydana gelir a. ødadiye (hazırlık) ve
b. Sultaniye (lise).
Bunlar mevcut bir form halinde olup sadece Lise olarak østanbul’daki Galatasaray olarak bilinen okul vardır. Hazırlık okulları sadece her vilayetin merkezinde bulunmakta olup ømparatorlu÷un içinde Beyrut ile Suriye’deki Halep’in de bulundu÷u on iki eyalette ismi Lise olarak de÷iútirilmiútir. Müfredat yedi seneyi kapsamaktadır (ilk üç yılı Rüúdiye seviyesi, son dört yılı ise ødadiye seviyesi); küçük merkezlerdeki de÷iútirilmiú müfredat ise 5 yıldan meydana gelir (3 yıl Rüúdiye ve 2 sene idadiye seviyesi).
E÷itimde matematik, fen, tarih, øslam hukuku ve yabancı diller veriliyordu. Eyalet son zamanlarda e÷itim dili Türkçe olan bir Türkçe idadiye, e÷itim dili Arapça olan bir Arapça idadiye açtı. Türkçe ve Arapçanın yanı sıra Fransızca özellikle Suriye’nin Beyrut, Halep, ùam ve Kudüs gibi idadiyelerinde önem verilen bir dil olarak konuldu. Beyrut’ta øngilizce ve Almanca da müfredata dâhil edildi.
Okul ücretleri yeni konuldu. Harici sınav ö÷retmenleri, normal ö÷retmenlere yazılı ve sözlü sınavların yapılmasında yardım ediyorlar ayrıca østanbul’daki ileri seviyedeki okullara hiçbir sınav yapılmadan alınmasını sa÷lamak üzere derslerin sonunda diploma veriliyordu. Bu okullar erkek
ö÷rencilerle sınırlı olup kız ö÷renciler seyrek olarak derslere gidiyorlar.
Bununla birlikte østanbul’da erkek ö÷renciler yanında kız ö÷renciler için de e÷itim imkânı sa÷lanıyordu.
III. østanbul’daki Dârülfünun ile çeúitli özel veya meslekî okullar gibi ileri seviyedeki okullar.
Suriye ùam’da bir Tıbbiye bulunmakla birlikte, bu okulun imparatorlu÷un entelektüel bir merkezi olan Beyrut’a taúınması daha mantıklıdır. Beyrut’ta ayrıca birisi Hukuk Fakültesi di÷eri ise normal olmak üzere iki özel okul daha var ki bunlar Suriye’deki ilk ve orta e÷itimin ihtiyaçlarını karúılamak üzere bulunuyor. ùam’da úuan Beyrut’ta oldu÷u gibi normal bir okul var. Suriye’deki hazırlık okulunun görevlileri østanbul’daki normal e÷itim okullarında yetiúmiú kiúilerden iúe alınmaktadır. Halep’te bulunan Lise’de biri sivil di÷eri askeri olmak üzere iki bölüm bulunmaktadır ki ikincisi üzerinde burada durmaya de÷er.
Halk ve devlet okullarının yanı sıra ayrıca camilerde de okullar var ki bunlar hükümetin idare konusunda paylaúma iste÷ine ra÷men hala büyük ölçüde ulemanın kontrolü altındadır.
ølkokul seviyesindeki pek çok cami okulu hükümet tarafından ele geçirilip kontrol altına alınmasına ra÷men yüksek e÷itim veren cami okulları büyük ölçüde ba÷ımsızdır. Onlar Müslümanlar arasındaki eski yüksek e÷itim kurumlarının do÷rudan devamı durumundadırlar ve bugünkü reform denemelerine karúı pek çok temel karakterlerini muhafaza etmektedirler. Ve aynı zamanda onların amacı Kur’an temelli øslâmî kanunlara dayalı hukukî konularda insanlara rehberlik yapabilecek øslam’ın dinî liderlerini yetiútirmektir.
Bu okulların en yüksek ve büyükleri østanbul ve Kahire’de bulunabilir. Bu tür ølahiyat okullarının Suriye’de kurulması konusu Beyrut’ta planlandı. Dersler geçmiúten geldi÷i úekliyle yabancı dil ve ilahiyat olmak üzere iki konuyu ihtiva etmektedir. ølahiyat konularında Kur’an, Hadis ve fıkıh çalıúılırken, dil konularında ise Arapça dilbilgisi, úiir ve belagat çalıúılırdı. Mantık ve ahlak felsefesine de bir yer verilmiútir. Cami okullarına gitmeden önce pek çok kiúi Devlet ortaokullarından birine giderek genel e÷itimini almıútır, fakat daha sonra araútırma veya özgür düúünce için amaç bırakılmayıp, geleneksel bir ortam içine girerler. Otoritenin yok edilmiú eli ilahiyat tartıúmalarında oldu÷u gibi felsefe konularında da etkilenmiú durumdadır. ùüphesiz hafıza çok yo÷un kullanılırken, anlama konusu geliúmemiútir.
Bu okula giren ö÷rencilerin hepsinin ulema sınıfına girmesine imkân verilmedi. øleri konularda kendilerini memnun etmeyecek olan kiúiler okuldan ayrıldılar ve onlara ilkokullara ö÷retmen olarak girebilecekleri imkânlar verildi.
Arapça dilbilgisi konusunda ö÷retmenlik yapamayacak kimseler, Kur’an ve hadis konularında iyi bir e÷itim alarak imam veya vaiz oldular. Bu iki grup düúük seviyede ve tam anlamıyla ulema sınıfının dıúındaydı. Bir sonraki derece olan müderrislik ile cami okulunda ö÷retmenlik ise ulema sınıfına bir baúlangıç noktasını oluúturuyordu. ùayet müderris çalıúmalarına devam ederse, belki de ileride dini konularda tanınmıú bir otorite olabilir ve ileri seviyede bir müderris veya kadı olabilirdi. Daha ileri seviyedeki çalıúmaları onu ùam, Halep, Kahire, Edirne ve Bursa gibi beú büyük úehirde (bilâd-ı hamse) baú kadılık makamına kadar yükseltebilir. Bunların arasında en yüksek makam ùeyhülislamlık olup østanbul’da sultanın yakınında oturur. Bu úekildeki eleme sistemiyle sadece yetenekli kimseler en yüksek makamlara kadar yükselebilir. Bu okullardaki bazı ö÷retmenlerin maaúları hükümet tarafından ödendi. Okul ücreti ve yurt ücreti gibi masraflar ise vakıflar ve di÷er çeúit ba÷ıúlarla karúılanmaktaydı.
