DOI : /folkloredebiyat

6

UNIVERSITY

DOI : 10.22559/folkloredebiyat.2016.13 KIBRIS

UNiVERSiTESi folklor/edebiyat, cilt:23, sayi:89, 2017/1

TURK DUNYASINDA ^ALGISAL MUSiKi VE KUGLER

Feza Tansug*

Turk ses dunyasi, ig A sya’nin yuregini kat ederek kuzeydogudan guneybatiya uza- nir; Yakutlar ile Tuvalar ve Hakaslar gibi Altay halklarinin §aman kulturunu, Ozbekler, Turkler ve Turkmenler gibi islamla§mi§ Turklerle birle§tirir. Bu ses dunyasinin merke- zinde telli galgilarla kendilerine e§lik eden gezgin ozanlarin destan seslendirmeleri de yer alir (Tansug 2005).

Turklerin kordofonlari ya da telli galgilari arasinda uzun sapli sazlar ve kemengeler en onemli galgilardandir. Kemengeler, Yakindogu’da galinan kuguk kemengeler (Ozbek ve Turkmen) ile Turk-Mogol kokenli, at kilindan telleri ve buyuk, yari agik gobekli kemengeler (Kazak, Kirgiz, guney Ozbek) olmak uzere ikiye ayrilir. iki telli ditmeli saz­

lar, Ozbekistan, Afganistan, Turkmenistan, Kazakistan, Kirgizistan ve Sincan gibi Orta A sya Turk toplumlarinda yaygin olarak bulunur. Kirgiz, Kazak, ve Turkmen musikiciler, komuz,** dombira ve dutar*** igin geni§ dagarlara sahiptirler. Kirgiz kiyaki ve Kazak kobi- zi**** gibi, kom uz ve dombira ile galinan pargalar da genellikle dinleyicilerce bilinen ya da dinleyicilere agiklanan belirli anlati turkuleridir.

Ozellikle a§iklar (Azerbaycan’da a§ug) ve destan turkuculerince kullanilan en onem- li Azeri ve Turk telli galgisi, farkli sayida tellere ve degi§ik boyutlara sahip uzun sapli

* Prof. Dr, Em ekli O gretim Uyesi..

** Ug telli perdesiz saz.

*** Iki telli perdeli sazlar.

**** ik i t elli kemengeler.

saz olan baglam a ya da sazdir. Uzerinde perde baglari olan armut bi?iminde bir govdesi vardir ve m izrapla ?alinir. Bu ?algiya, Turkiye’de ayni zamanda tum ?algilar i?in genel bir terim olarak kullanilan saz denir. Picken’e gore (1975), saz duzenleri Orta A sya’da dokuzuncu yuzyil oncesine uzanan saz ediminin izlerini tafir.

Qogu Turk halkinin geleneksel musikilerinde ‘ku g’ terimi bugun de kullanilmaktadir (Tansug 2008, 2003a, 2003b). Orta A sya’nin musikibilim yazininda da sik?a rastlanan bu terim, K azak?a’da (kuy)* ve K irgizca’da (kuu)** ?algisal musiki anlaminda kullanilir.

Qogunlukla doga?lama bolumlere yer veren kugler genellikle tek bir ?algiyla yalkin ola- rak seslendirilir.

Ornek 1’de yer alan par?a, Kirgiz ?algisal kugleri i?inde en onemli eserleri veren unlu Kirgiz ozan Toktogul Satilganov tarafindan bestelenip seslendirilmiftir. Toktogul Satilganov’un eserleri, Viktor Sergeevich Vinogradov tarafindan uzun yillar boyunca derlenip yayinlanm iflardir (1952, 1958, 1961). Ornek 1’i yayinlayan Aleksandr Vik­

torovich Zataevich ise yirminci yuzyilin ilk yarisinda ozellikle Kazak ve Kirgiz mu- sikilerini derleyen unlu bir araftirmacidir.*** Zataevich’in, 428 Kirgiz ?algisal par?asini i?eren kitabinin yeniden yayinlamasinin ardindan (1971) Kazak musikisi derlemeleri de iki buyuk derleme kitabinda gozden ge?irilip yayinlanm iflardir (2002, 2004). Ornek 2, Kazakistanli Karshyga Akhm ediiarov’un dombira kuglerini i?eren antolojide (1999) yer almaktadir. Ayni derlemecinin yayina hazirladigi bef ciltlik bir Kazak musikisi antolojisi (2006) de bulunmaktadir.

Musikibilimciler, geleneksel Arap, iran ve Turk sanat musikilerinin ?izgisel ilkeleri ile, kirsal A nadolu’nun ?oksesli saz bi?emleri gibi Turk ses dunyasinin ?oksesli halk musikisi bi?emleri arasindaki belirgin zitligi farkli fekillerde yorumlamaktadir. Kirgiz kom uzuyla ?alinan kuglerde bir, iki ya da u? sesli orguler yanyana konur; u? partta, en pes part tek bir perdeyi yinelerken tiz partlar sik sik kofut dortlu ve beflilerle hareket eder (bkz. ornek 1). Bati K azakistan’daki dombira ve Turkmen dutariyla ?alinan kugler genellikle iki partide seslendirilir; Kazak musikisinde ana ezgi sik sik bir partiden dige- rine yer degiftirir (bkz. ornek 2).

Kirgiz, Kazak ve Turkmen saz ve kemen?e dagarlari, irsal par?alarin uyarlamalarini i?erse de, bu ?algilarda ?alinan kugler genellikle, bir genlik i?ersindeki belirli perdeleri (?atki) vurgulayan ezgisel fekillerin surekli varyasyonundan olufur. B eliaev’in (1962)

‘tek konulu ve tek tonlu’ olarak niteledigi bazi kuglerde varyantlar ayni genel genlik i?ersinde kalir. Orgudeki degifiklikler bu turdeki ?algisal Kirgiz kuglerinde farklidir (bkz. ornek 1). Kazak ve Turkmen musikisindeki kugler ise, en yuksek genlik par?anin orta bolumune egemen olmak uzere genliklerin zitligina dayanirlar. Bu tur kugler genel- likle genlige ve a?ilifin ?atki perdelerine donufle sonlanir.**** Azerbaycan ve Turkiye’nin

* K azak ?algisal kugleri i?in bkz. E lem anova vd. (2006); M ergaliev vd. (2000); M ukham betova (2002) ile Raiym- bergenov vd. (1990).

** Kirgiz ?algisal kugleri i?in bkz. D iushaliev vd. (1999); Slobin (1969); Tum anov (1990) ile Z ataevich (1971).

*** K azak ve Kirgiz m usikilerini i?eren bibliyografya i?in bkz. Tansug (2009).

**** B eliaev’in ‘u? partli yenidenserim b i?im i’, ancak u?ten ?ok daha fazla zit genlik de olabilir.

mugam ve makam sistemlerinde oldugu gibi, Ozbek sanat musikisinin makam sistemi de genliklerin ve ?atki perdelerinin ongorulen sekilemelerini temel alir.

Turk saz ve kemen?e bi?emleri bir?ok bakimdan Turkmen saz ve kemen?elerine benzer. Iklig, gunumuz kemen?esinin atasi olabilir. Oteki Turk dillerinde kemen?eye verilen adlar Anadolu ikligina, Tuva igiline, Altay ikilisine ve Hakas iihina biraz benzer- lik gosterirler. Ba§ka sanat ve folk bi?emleriyle baglantili olan bu m usikilerin ezgisel ve uyumsal dizgelerinin ?ozumlemeleri kar§itliklara konu olan bir sorundur.

Uflemeli ?algilar arasinda ?e§itli kaval tipleri, Yakindogu’da ?alinan neylerin (Oz­

bek) yanisira Tatar ve Ba§kir kurayi ile Altay §uruna akraba olan a?ik ucundan uflenen kavallar (Turkmen, Kazak, Kirgiz) sayilabilir. Tek ve ?ift kami§li uflemeli ?algilar yal­

nizca Yakindogu’ya gorece yakin halklar (Ozbekler ve Turkmenler) arasinda gorulur.

Uzun metal borular* ?ogunlukla Ozbekler tarafindan kullanilir.

A?iklamali ve betimlemeli par?alar, ?obanlar tarafindan surulerini gutmekte kullani- lan Turk kavali dagarinda da yer alir. Turk ?obanlar gibi Kuzeydogu iran ’daki ?obanlar da ney ya da ko§ma** ile ‘koyunlari gutme ezgisi’ ?alar. M usikibilimciler Kirgiz ?ogur ile Kazak sibizgi dagarlarini buyuk ol?ude yok saymi§lardir, ancak her iki ?algi ile ?alinan bazi par?alar ayni §ekilde ?obanlarin i§leri sirasinda i§lev gorur.

Bir?ok ?algisal par?a, ?ogunlukla belirli turkulerin degi§tirilmesi ve ?algilara uyar- lanmalari yoluyla irsal bi?emlere dayanir. Turkmen ney (tuyduk) ?algicilari bazi irsal bi?emlerde inici ezgiler doga?lar, oysa dilli tuydukun daha az sanatli ezgileri Turkmen halk turkulerine daha yakindir. Slobin’e gore (1976), A fganistan’da kullanilan tum uf­

lemeli ?algilarin dagarlari turkulerde de bulunmaktadir. Turk uzun havalari, saz, kaval, zurna, m ey ve ?ifte dahil olmak uzere ?ok ?e§itli ?algilarla seslendirilmektedir.

Orta A sya’daki bazi uflemeli ?algilarla iki sesli musiki yapm anin ?e§itli yollari var- dir. Turkiye’de kaval ?alanlar, dem sesini degi§ik bi?imlerde §ekillendirirler. Fazla ufle- me yoluyla bazi kavalcilar ikili ve daha az siklikla goruldugu gibi u?lu partlari ana sesle birlikte ayni anda seslendirirler. Turk tulumunun iki dudugu, dortluden altiliya uzanan bir genlik i?ersinde iki ezginin ?e§itli bile§imlerine olanak verir.

Turkiye’de ?ifte, Kuzeydogu iran ’da ko§ma ve Ozbekistan’da ko§nay, vuru§lari ure- tecek §ekilde hafif?e farkli perdeden duzenir; duduklerden biri ana ezginin ustunde ya da altinda bir dem sesi ?ikarmak i?in kullanilabilir. Azerbaycan’da ve Turkiye’de hem zurna, hem de m ey (Azerbaycan’da balaban) yaygin olarak ?iftler halinde ?alinir, bir

?algici,*** usta i?in destekleyici bir dem saglar. Osmanli im paratorlugu doneminde, davul ve zurna a?ik hava musikisi seslendiren m ehter takiminin ba§lica dayanaklariydi. Mehter

* Trompetler.

** O zbek ko§nayina ve T urk ?iftesine benzeyen ?ifte duduk.

*** Dem-ke§.

takimi,* boru,** kos*** gibi ba§ka davullar ile gevgandan**** olu§urdu.

Cift kami§li bir galgi olan zurna ile buyuk gift ba§li davuldan bire§me takimlar A sya’nin pek gok bolgesinde gorulur. Bu galgilarin sesi gok gur oldugu igin her zaman agik havada galinir. Turkiye’de davul ve zurna koy §enlikleriyle kutlam alarda da seslen- dirilir. Kazak, Kirgiz ve Turkmenler pek davul kullanmazlar, Ozbekler ise gogunlukla Yakindogu’daki galgilarla akraba olan kuguk nakkareleri (nakkare, tablak) ve defleri (daira, daf) kullanirlar.

Kuguk metal agiz tamburasi, Orta A sya’nin tumunde ortak olan az sayidaki galgi- lardan birisidir. Agiz tamburasi, Turkler arasinda agiz komuzu, geng, geng kobuz, demir komuz, kobiz ve komus adlariyla da bilinir.

Turk dunyasinda galgisal musikiye Turk halk tiyatrosunun pek gok turunde de onem verilir. Ornegin, Orta oyunu geleneksel olarak her karakter ile birliktelikli galgisal parga- lara yer verir. Turkiye’de, halk tiyatrosu, taklitgilik, kukla oyunculugu, raks, akrobatlik, galgisal sokak musikisi gibi halk eglencelerinin ge§itli bigimleri tek bir etkinlik olarak gorulur, gunku sik sik ayni musikici birkag rol alir.

Turk halklarinin kukla tiyatrosu genellikle turku, raks, taklit ve musikinin ba§ka bigimleri ile birlikte yer alir. Turkiye’de kukla oyunu yok olan bir sanat bigimidir. Kukla tiyatrosu bazen resitasyon igerir ve ba§ kuklaciya yanit veren bir yardimci da bulunur.

Turk kukla tiyatrosu, zeybek gibi halk oyunlarinin taklidine yer verir. Turkiye, Turkm e­

nistan ve Afganistan’da uzun sapli sazlari galanlar bazen kuklalari bilege y a da parmaga bagli iplerle kontrol ederler.

Bugun Turkler amplifikatorlu ve elektronik galgilar gibi m odern musiki ogelerini kolaylikla benimserler. Ornegin, K osova’daki Turk kultur derneklerinde geleneksel ka- nunun, amplifikatorlu bir sazin ve synthesizerin ayni topluluk iginde gorulmesi siradi§i sayilmaz.

Kaynaklar:

Akhmediiarov, Karshyga (1999). Shynar; Kuiler zhinagy (Almati).

--- yay. haz. (2006). Kazak muzykasy; Antologiia, 5 cilt, (Almati).

Beliaev, Viktor Mikhailovich (1962). Ocherkipo istorii muzyki narodov SSSR: M uzykal’na- ia k u l’tura Kirgizii, Kazakhstana, Turkmenii, Tadzhikistana i Uzbekistana (Moskova).

Diushaliev, Kamchybek Shamenovich ve Ekaterina Sergeevna Luzanova (1999). Kyrgyzskoe narodnoe muzykal’noe tvorchestvo: uchebnoe posobie (Bishkek).

Elemanova, Saida Abdrakhimovna, Gul’zada N. Omarova, Saira Shakirovna Raiymberge- nova ve Pernebek Shegebaevich Shegebaev (2006). Kazakhskaia muzykal’naia litera-

* A vrupa’daki adiyla Yenigeri bandosu.

** Trompet.

*** A vrupa’daki adiyla timpani.

**** A vrupa’da Jingling Johnny y a da Turkish crescent olarak bilinir.

tura (Astana).

Mergaliev, Tmat, Burkit Sarsenbai ve Duisen Orynbai (2000). Kazak kuilerinin tarikhy (Al- mati).

Mukhambetova, Asiia I. (2002). Kazakhskii kiui (ocherki istorii, teorii i estetiki) (Almati).

Picken, Laurence (1975). Folk Musical Instruments o f Turkey (Londra).

Raiymbergenov, Abdulkhamit Iskakovich, ve Saira Amanova (1990). Kui kainary: Golosa narodnykh muz (Almati).

Slobin, Mark (1976). Music in the Culture o f Northern Afghanistan (Tucson).

--- (1969). Kirgiz Instrumental Music (New York).

Tansug, Feza (2009). “A Bibliographic Survey of Kazakh and Kyrgyz Literature on Music”

Yearbook fo r Traditional Music No. 41: 199-220 (Canberra).

--- (2008). Novyi vzgliad na muzyku tiurkskikh narodov Evrazii (istanbul).

--- (2005). “Turk Ses Dunyasinda Halk Musikilerinin Dagilimi ve Siniflamasi” Folk- lor/Edebiyat No. 42: 7-14 (Ankara).

--- (2003a). “Vvedeniye v mir turkskikh zvukov” Sosyal Bilimler Dergisi No. 6 (Bif- kek).

--- (2003b). “Music of the Turkic World” Birinci Uluslararasi Turk Uygarligi Kongresi Bildirileri i?inde (Bifkek).

Tumanov, Ybyrai (1990). Kuulor [Kugler]. Boris Feferman, der. (Frunze).

Vinogradov, Viktor Sergeevich (1952). Toktogul Satylganov i kirgizskie akyny (Moskova/

Leningrad).

--- (1958). Kirgizskaia narodnaia muzyka (Frunze).

--- (1961). M uzykal’noe nasledie Toktogula (Moskova).

Zataevich, Aleksandr Viktorovich (1971). Kirgizskie instrumental’nye p ’esy i napevy (Mos­

kova).

--- (2002). 500 kazakhskikh pesen i kiuev (Almati).

--- (2004). 1000pesen kazakhskogo naroda (Almati).

Ornek 1: “Toktoguldun Arman K uu” Aleksandr Viktorovich Zataevich, Kirgizskie instrum ental’n y e p ’esy i napevy, M oskova, 1971, s. 173.

Ornek 2: “A tiray” Karshyga Akhmediiarov, Shynar; Kuiler zhinagy, Almati, 1999, s. 169.

OZET

TURK DUNYASINDA QALGISAL M U S iK i VE KUGLER

Turk halk ve geleneksel musikileri genif bir cografyaya yayilmif ?ok ?efitli bolgesel tur- lerden olufur. Bu makalede tanimlandigi bi?imi ile Turk musiki kulturleri Azerbaycan, Kaza- kistan, Kirgizistan, Ozbekistan, Turkiye ve Turkmenistan’daki ?algisal musiki geleneklerini (kug) i?erir. Bu alti Turk cumhuriyetine ek olarak, Afganistan, Qin, iran, Kosova ve Rusya gibi diger ulkelerde yafayan Turk halklarinin ?algilari da ele alinmaktadir. Qokanlamli bir terim olan ‘kug’, Asya’nin her yerinde Turk dilleri konufan halklarca ‘?algisal musiki’, ‘ir- sal musiki’, ‘ezgi’, ‘tartim’, ‘turku’, ‘besteleme’, vb. gibi anlamlarda kullanilmaktadir. Turk dunyasinin musikibilim yazininda sik?a rastlanan bu terim, Kazak?a ve Kirgizca’da ?algisal musiki anlaminda kullanilir. Qogunlukla doga?lama bolumlere yer veren kugler genellikle tek bir ?algiyla yalkin olarak seslendirilir. Geleneksel ?algilari da i?eren bu makalede, aye- rofonlardan (uflemeli ?algilar) balaban, boru, ?ifte, ?ifte duduk, ?ogur, dilli tuyduk, kaval, kuray, kofma, kofnay, mey, ney, sibizgi, fur, tulum, tuyduk, zurna; kordofonlardan (telli ?al- gilar) baglama, dombira, dutar, iklig, igil, iih, ikili, kanun, kemen?e, kiyak, kobiz, komuz, saz; idiyofonlardan agiz komuzu, agiz tamburasi, ?eng, ?eng kobuz, ?evgan, demir komuz, kobiz, komus; memranofonlardan, daf, daira, davul, kos, nakkare, tablak; elektrofonlardan amplifikatorlu ve elektronik enstrumanlar ile synthesizer yer almaktadir.

Anahtar Sozcukler: Qalgisal musiki, Kugler, Turk dunyasi

ABSTRACT

INSTRUMENTAL MUSIC (KUG) OF THE TURKIC WORLD

Turkic folk and traditional musics consist of a huge variety of regional genres spre­

ad over a vast geographical area. Turkic music cultures as defined in this paper comprise the instrumental musical traditions (kug) in Azerbaijan, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Turkey, Turkmenistan, and Uzbekistan. In addition to the instrumental musics of the six principal republics, the musical instruments of some other Turkic peoples living in Afghanistan, China, Iran, Kosova, and Russia are also discussed. A polysemic term, ^‘kug^{, ’} is used by the Turkic speaking peoples throughout Asia with such meanings as ‘instrumental music,’ vocal music,’

‘tune,’ ‘meter,’ ‘epic singing,’ ‘composing music,’ etc. In musicological literature of the Tur­

kic world works on the kug genre abound. Both Kazakh and Kyrgyz traditional music use the term kug to refer to instrumental pieces commonly performed by a soloist and often contained improvised sections. Traditional musical instruments discussed in the article are aerophones (balaban, boru, gifte, gifte duduk, gogur, dilli tuyduk, kaval, kuray, koqma, koqnay, mey, ney, sibizgi, qur, tulum, tuyduk, zurna) ; chordophones (baglama, dombira, dutar, iklig, igil, iih, ikili, kanun, kemenge, kiyak, kobiz, komuz, saz^); idiophones ⁽agiz komuzu, agiz tamburasi, geng, geng kobuz, gevgan, demir komuz, kobiz, komus^{) ;} memranophones ⁽daf, daira, davul, kos, nakkare, tablak^); and electrophones (synthesizer, amplified and electronic instruments).

Keywords: Instrumental music, Kugler^, Turkic world