УДК 796/799 ББК 75.727
Т 92
Т 92 Турк элдеринин салттуу спорттук оюндары - Tiirk Halklarinin Geleneksel Spor Oyunlari, Тузгендер: А. Мокеев, Ф. Унан, О. Каратаев, О. Йорулмаз, Ж. Алымбаев, Ж. Буйар - Б.: 2015. - 272 б. ISBN 978-9967-27-844-8 Бул китепте 2014-жылдын 20-22- ноябрьында Кыргыз-Турк «Манас» университетинде вткерулген «Турк элдеринин салт т уу спорт т ук ою ндары” Эл аралык симпозиумунун материалдарындан симпозиум редколлегиясы тарабынан тандалган билдируулер басылды.
Bu kitapta 20-22 Kasim 2014 tarihinde Kirgizistan-Tiirkiye Manas Universitesi’nde diizenlenen Tiirk H alklarinin Geleneksel Spor Oyunlari Uluslararasi S em p o zyu m ifn d d sunulan bildirilerden Sempozyum Bilim Kurulu’nun degerlendirmeleri neticesinde belirlenen bildiriler yer almaktadir.
Керкемдвген: Жошкун Кала Техникалык редактор: Ш. Даулятов Кыргыз-Турк «Манас» университетинин башкармалыгынын жана басма комиссиясынын чечими боюнча басылды. Басууга 07.07.2015 кол коюлду. Китептин олчому А4. Колому 8,5 физ. басма табак. Нускасы 250. КТМУнун Басмакана болумундо басылды Бишкек ш., Жал к.р., КТМУнун Ч. Айтматов атындагы кампусу Т 4204000000-15 ISBN 978-9967-27-844-8 УДК 796/799 ББК 75.727 ©КТМУ, 2015
TYPK ЭЛДЕРИНИН САЛТТУУ СПОРТТУК ОЮНДАРЫ” ЭЛ АРАЛЫК СИМПОЗИУМУ СИМПОЗИУМДУН ЖЕТЕКЧИЛЕРИ Проф., докт. Себахаттин БАЛЖЫ Проф., докт. Асылбек КУЛМЫРЗАЕВ Адахан МАДУМАРОВ Сапар ИСАКОВ РЕДКОЛЛЕГИЯ Проф., докт. Алпаслан ЖЕИЛАН Проф., докт. Абдулкадир ЮВАЛЫ Проф., докт. Айман ДОСЫМБАЕВА Проф., докт. Жамгырбек Б0К0ШОВ Проф., докт. Деелетбек САПАР АЛИЕВ Проф., докт. Эргин АЙАН Проф., докт. Экрем АРЫКОГЛУ Проф., докт. Хайати БЕШИРЛИ Проф., докт. Лхагварусен ИЧИНХОРЛОО Проф., докт. Олжобай КАРАТАЕВ Проф., докт. 0зкул ЧОБАНОГЛУ Доц., докт. Канат ЖАНУЗАКОВ Доц., докт. Мехмет ТУРКМЕН Доц., докт. Муратбек КОЖОБЕКОВ Доц., докт. Николай ЕКЕЕВ Доц., докт. Умут АСАНОВА Докт. Уланбек АЛИМОВ УЮШТУРУ ТОБУ Проф., докт. Анварбек МОКЕЕВ Проф., докт. Лайли YKYBAEBA Проф., докт. Фахри УЛАН Проф., докт. Олжобай КАРАТАЕВ Проф., докт. Осман ЙОРУЛМАЗ Проф., докт. Двелотбек САПАР АЛИЕВ Доц., докт. Канат ЖАНУЗАКОВ Доц. м.а. Юнус Эмре ГУРБУЗ Доц. м.а. Женгиз БУЙАР БАШ КАТЧЫ Доц. м.а. Женгиз БУЙАР СЕКРЕТАРИАТ Докт. Кайрат БЕЛЕК Гулбарчын ЖУМАНАЗАРОВА ЖУМУШЧУ ТОБУ Аида АСЕИНОВ А АлиУНАЛ Айгерим ЖАНЫБАЕВА Бегимай ЖЫЛДЫЗБЕК КЫЗЫ Жийде Ж О Л ДОТ 11А ЛИЕВ А Дыйканбек ШАМШИЕВ Гулнур КОЧОРБАЕВА 7 Гулнура САБЫРОВА Илясбек НАРМЫРЗАЕВ КаанЭТЧИ Назгул КЕНЕШБЕК КЫЗЫ Нурсултан АБДИМУТАЛИП СафаКЫРВЕЛИ Самара РАХМАНАЛИ КЫЗЫ Шахризада КАЛЫБЕК КЫЗЫ Тахмина ЧЕКИРОВА Йасин АЛТЫНОК
TURK HALKLARININ GELENEKSEL SPOR OYUNLARIULUSLARARASI SEMPOZYUMU SEMPOZYUM BASKANLARI
Prof. Dr. Sebahattin BALCI Prof. Dr. Asilbek KULMIRZAYEV Adahan MADUMAROV
sapar Is a k o v BtLIM KURULU
Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN Prof. Dr. Abdulkadir YUVALI Prof. Dr. Ayman DOSIMBAYEVA Prof. Dr. Camgirbek BOKO§OV Prof. Dr. Doolotbek SAPAR ALTYEV Prof. Dr. Ergin AYAN
Prof. Dr. Ekrem ARIKOGLU Prof. Dr. Hayati BESIREI
Prof. Dr. Lauvarusen iCINHORLOO Prof. Dr. Olcobay KARATAYEV Prof. Dr. Ozkul COBANOGLU D09. Dr. Kanat CANUZAKOV D09. Dr. Mehmet TURKMEN D09. Dr. Muratbek KOCOBEKOV D09. Dr. Nikolay EKEYEV D09. Dr. Umiit ASANOVA Dr. Ulanbek ALIMOV DUZENLEME KURULU Prof. Dr. Anvarbek MOKEEV Prof. Dr. Layli UKUBAYEVA Prof. Dr. Fahri UNAN
Prof. Dr. Olcobay KARATAYEV Prof. Dr. Osman YORULMAZ Prof. Dr. Doolotbek SAPARALlYEV D09. Dr. Kanat CANUZAKOV Yrd. D09. Dr. Y. Emre GURBUZ Yrd. D09. Dr. Cengiz BUYAR GENEL SEKRETER Yrd. D09, Dr. Cengiz BUYAR SEKRETARYA Dr. Kayrat BELEK Giilbar^n CUMANAZAROVA CALI§MA GRUBU Aida ASEtNOVA Ali UNAL Aygerim CANTBAYEVA Begimay CILDIZBEK KIZI Ciyde COLDO§ALiYEVA Diykanbek SAMSiYEV Giilnur KOCORB AYEVA Giilnura SABIROVA Ilyasbek NARMIRZAYEV Kaan ETCi
Nazgiil KENESBEK KIZI Nursultan ABDIMUTALiP UULU SafaKIRVELI
§ahrizada KALIBEK KIZI Samara RAHMANALI KIZI Tahmina CEKlROVA Yasin ALTINOK
М АЗМ УНУ • iciN D E K iL E R Алгы сез... 9 Sunu§... 10 Алмазбек АТАМБАЕВ Кыргыз Республикасынын Президенти, Куттуктоо...11 БИЛДИРУУЛОР • BiLDiRILER... 12 1 Айдарбек К0ЧКУНОВ: Турк квчмвн элдершдеги оюндардын келип чыгьшынын айрым маселелери [Aydarbek KoQkiinov: Konar-Goger Turk Halklannda Spor Oyunlarmin Ortaya Qiki§min Bazi Meseleleri]... 13
2 Калыш АМАНЖОЛ: Казахские национальные конно-спортивные игры (XIX — начало XX вв.) [Kali§ Amancol: Kazaklarda Milli At Spor Oyunlari (XIX-XX. Ytizyillar)] ... 21
3 Мамбеттурду МАМБЕТАКУН: Жуцго Кыргыздарынын ордо оюну жана аймактык езгвчвлуктвр [Mambetturdu Mambetakun: Qin Kirgizlarmda Or da Oyunu ve Yerel Ozellikleri] ... 26
4 Ozkul QOBANOGLU: Gogebe Tiirklerin Dunyasinda “Oyitn” Kavramsalla$tirmasimn Kaynagi Olarak Altay Samanizmi ve Takvime Bagli Rittiellerin Sekulerlegmesi [взкул Чобаноглу: Квчмвн турктвр дуйнесунде «оюн» концепсиясынын булагы катары Алтай шаманизми жана мезгилдерге квз-каранды ритуалдарга менчиктештирилиши] ...29
5 §1гшЬэу 0LIYEV: Qovqan Oyunu [Ширинбай Алиев: Човкан оюну]... 34
6 Ичинхорлоо ЛХАГВАРУСЭН - Балжид МУНХНАСАН: О монгольском празднике Наадам [Ifinhorloo Lhagvarusyen: Baljid Munhnasan Mogol Bayrami Naadam Hakkinda]... 38
7 Kadian BOOBEKOVA: Kirgiz, Kazak ve Ttirk Milli Oyunlari Arasindaki Benzerlikler [Кадиян Бообекова: Кыргыз, казак жана турк улуттук оюндардагы окшоштуктар]...47
8 Муратбек КИЙИЗБАЕВ: Кыргыздардын акыл оюну «Уюм туудуну» жандандыруу маселелери [Muratbek Kiyizbayev: Kirgizlarda zeka oyunu: Uyum Tuudunu Gelistirme Meseleleri]... 53
9 Kadri AGGUN: Kirgizistan'in Milli Spor Oyunlari [Кадри Аггун: Кыргызстандынулуттук спорт оюндары]...59
10 Ulanbek ALIMOV: Ulak Tartis Oyununun Inanclarla Ili§kisi Uzerine [Уланбек Алимов: Улак тартыш оюндарынын ишенимдер менен болгон байланыштары]...63
11 Айман ДОСЫМБАЕВА - Михаил БОНДАРЕВ: Традиционные игры казахов: истоки, преемственность [Ayman Dosimbayeva - Mihail Bondarev: Kazaklann Geleneksel Spor Oyunlarmin Ortay>a Qiki§i ve Gelecegi]...67
12 Моймол ЖУ СУПОВ А: Талас аймагындагы «кок беру» спорттук оюнунун ойнолуу взгвчолуктвру [Moymol Cusupova: Talas Bolgesinde Kok Вдгй Spor Oyununun Oynanma Ipekli]... 69
13 Акматали АЛИМБЕКОВ: Квчмвндврдун салттуу оюндарынын балдарды социалдаштыруучу функцияпары [Akmatali Alimbekov: Konar-Gogerlerin Geleneksel Spor Oyunlarmin Qocuklari Sosyallegtirmedeki Fonksiyonlari]...73
14 Ali AHMETBEYOGLU: Islam Oncesi Turk Toplumunda Egitim Araci Olarak Spor [Али Ахметбейоглу: Исламга чейинки турк элдериндеги билим каражаты катары спорт]...79
15 Кадыркул АЙДАРКУЛОВ - Тьтныстан АРЗЫБАЕВ: Элдик оюндардагы жоокерлердин аскердик машыгуусунун тарбиялык мааниси [Kadirkul Aydarkulov — Tmistan Arzibayev: Askeri Egitimde Halk Spor Oyunlarmin Onemi]...84
16 Тыны стан АРЗЫБАЕВ: Кыргыздын улуттук оюну «ордо» оюнундагы айрым тарыхый маалыматтар [Tmistan Arzibayev: Kirgiz Mill! Oyunu Or da Oyunundaki Bazi Tarihi Bilgiler]... 90
17 Болотбек ТАШЫМБЕТОВ: Кыргызмаданиятындагы “ордо" оюнунун орду [Bolotbek Tasimbetov: Kirgiz Kulturunde “Orda” Oyununun Yeri]...96
18 Muhittin KAPAN§ AHlN: Kanuni Sultan Suleyman ’in Qocuklanmn Siinnet Diiguniinde Oynanan Oyunlar [Мухиттин Капаншахин: Дацазалуу Султан Сулаймандын балдарынын суннвт тойлорундагы салттуу оюндар]...99
19 Аксункар АБДУЛИНА: Роль конных состязаний в жизни казахов-кочевников [Aksunkar Abdulina: Gocebe Kazaklarin Yagaminda At Yariglanmn Rolti]... 109
20 Kayrat BELEK: Kiiltiirel Hayatta At: Kirgizlarda Seyislik Meslegi [Кайрат Белек: Маданиятта жылкы: кыргыздарда саяпкерлик]... 112
21 Hayati BE§iRLI: Kiiltiirel Kimligin Bir Unsuru Olarak Geleneksel Sporlar [Хаяти Беширли: Маданияттын идентификациясынын бири катары салттуу оюндар]... 115
Turk Halklarimn Geleneksel Spor Oyunlari 7
22 Абдимиталип МУРЗАКМЕТОВ: Кыргыздардын ацчылыгы жана ага байланышкан шиеттдер. Фольклордук мотивдер [Abdimitalip Murzakmetov: Kirgizlarda Av ve Avia llgili inanqlar: Folklorik
Motifler]...119 23 Каврис ТОРБОСТАЕВ: Ценностно мировозренческие аспекты хакасской национальной борьбы
«курес» [Kavris Torbostayev: Hakaslardaki Milli Spor Oyunu “Giire§”in Felsefi Yorumu] ...123 24 Абдрахман АЛЫМБАЕВ: Кыргыздардагы жамбы атыш [Abdrahman Altmbaev: Kirgizlarda Cambi
Ati§]... 127 25 Жылдызкан АБДИЕВА: “Манас" эпосундагы кыргыз элинин улуттук оюндарынын
чагылдырылышы [Cildizkan Abdiyeva: Kirgiz Milli Spor Oyunlarimn Manas Destamndaki Yansimalari] ...131 26 Саитдин АЗИЗБАЕВ: Практическое использование национальных игр в процессе обучения и
воспитания студенческой молодежи (по материалам трилогии «Манас») [Saitdin Azizbayev: Egitim ve Ogrenci Egitiminde Milli Oyunlarm Pratik Olarak Kullamlmasi (Manas Uglemesine Dayah)]... 134 27 Таалай АБДИЕВ: К. К. Юдахиндин “Кыргызча-орусча свздугундегу” оюн лексикасы [Taalay
Abdiyev: К. К. Yudahin’in Kirgizca-Rusga Sozlugundeh Spor Oyunlarimn Kelime Hazinesi]... 138 28 Венера АНАРБЕКОВА: Am оюндарынын элдик оозеки чыгармачылыкта чагылдырылышына
тарыхый сереп (кошок, жоктоо ырларынын мисалында) [Venera Anarbekova: At Oyunlarimn Halk
Edebiyatinda Yansimasi\...142 29 Namiq QAFAROV: Azarbaycan xalq oyunlari adlanmn linqvistik tahlili [Намиг Гафаров: Азербайжан
улуттук оюндарынын аттарынын лингивистикалык анализы] ...149 30 Нурсултан АБДИМИТАЛИП УУЛУ: Махмуд Кашгаринин “Диван Лугат ат-Турк” сездугундв
кездешкен “Тепук” оюну тууралуу [Nursultan Abdimitalip Uulu: Kaggarh Mahmut’un “Divanu Lugat’
it-Turk” Sozlugundeki “Tepuk” Oyunu]... 153 31 Кайрыкан ЖАНЫБЕКОВА: Хакас фолъклорундагы енисей кыргыздарынын спорттук оюндарынын
чагылдырылышы [Kayrikan Canibekova: Yenisey Kirgizlannin Spor Oyunlarimn Hakas Folklorundaki
Yansim alan]... 156 32 Абиыр Акбота АБИЫНДЫЗЫ: Казак эдебиетшдеп ат образы жэне ат ойындары [Abiir Akbota
Abiirkm, Kazak Edebiyatinda At veAt Oyunlari] ... 159 33 Mehmet TURKMEN: Osmanh’da Giireg Tekkeleri ve Fonksiyonelligi [Мехмет Туркмен: Осмондор
мезгтиндеги курвш федерациялары жана алардын функциялары]...162 34 Азамат КАЗАКБАЕВ: Кыргызская национальная борьба — часть общетюркской культуры [Azamat
Kazakbayev: Turk Halk Kulturunun Pargasi Olarak Kirgiz Milli Giirep]... 174 35 Ahmet YiGlT: Osmanli Padigahlarimn Ihsamna Mazhar Huzur Giiregleri [Ахмет Йигит: Осмон
падышаларынын урматына арналган курвштвр]... 181 36 Олжобай КАРАТАЕВ: Турк-монгол дуйнвсундвгу курвш жана анын тарыхый-этнографиялык
башаты [Olcobay Karatayev: Turk, Mogol Diinyasindaki Giireg ve Onun Tarihi-Etnografik Baglangici]...195 37 Gulden SAGOL YUKSEKKAYA: Geleneksel Turk Sporlanmn Destanlardaki Yansimalari [Гулден C.
Йуксеккая: Ccmmmyy Турк спорт оюндарынын дастандарда чагылдырылышы]... 199 38 Zekeriya BA§ARSLAN: Kirkpinar Yagli Gure$lerinde Miizik E§ligi [Зекерия Башарслан: Кыркпынар
яглы курвштврундв музыканын коштоосу]...202 39 Erman ARTUN: Qukurova ’da Geleneksel Karakucak Giire$leri ve A$ik Cazgirlarin Pehlivan Ululamalan:
“Salavatlamalar (Cazgirlamalar) ” [Эрман Артун: Чукуровадагы салттуу каракужак курвштеру
жана жазгырламалар]...208 40 Назгул ИСАБАЕВА: Кожомкул Каба уулунун баатырдык чеберчилиги [Nazgiil Isabayeva: Kocomkul
Kaba Uulu’nun Kahramanhklan]...217 41 Abdulkadir YUVALI: Turk Halklarimn Atli Gocer Evli Kiiltiirunde Spor 0)>unlan-Eglenceler
[Абдулкадыр Ювалы: Турк элдеринин аттуу-квчмвнчулук маданиятындагы спорт оюн-зооктору]... 220 42 Тимур АЮПОВ: Татаро-башкирский праздник «Сабантуй» и национальные виды спортивных
состязаний [Timur Ayupov: Tatar-Baskurtlarin Bayramlarinda “Sabantuy” ve Milli Spor Yariglanmn
Turleri]...227 43 Николай EKEEB: Традиционные спортивные игры алтайцев (Общая характеристика) [Nikolay
Ekeyev: Altaylilarin Geleneksel Spor Oyunlari (Genel Degerlendirmeler)]...230 44 Ilyas KEMALOGLU: idil-Ural Turklerinin Sabantuylanndaki Spor Oyunlari [Иляс Кемалоглу:
8 Турк элдеринин canmmyy спорттук оюндары
45 Бегайым ЖАЛИЕВА: Турк элдеринин байыркы оюндарынын внугуусу (Кыргыз жана Хакас элдеринин мисалында) [Begayim Caliyeva: Turk Halklarimn Eski Spor Oyunlarmin Gtintimuze Kadar
Ya§amasi (Kirgiz ve Hakas Halklan Orneginde)]...238 46 Тынчтыкбек ЧОРОТЕГИН: Караханийлер доорундагы турктврдун спорт оюндары тууралуу
[Tmftikbek Corotegin: Karahanhlar Donemindeki Turklerin Spor Oyunlan]...241 47 Узгенбай ДООРОНОВ: Игры, развлечения и состязания на Великом шелковом пути [Uzgenbay
Dooronov: Buyiiklpek Yolu Giizergahinda Spor Oyunlan, Eglenceler ve Yari$lar\...244 48 Муратбек КОЖОБЕКОВ: Байыркы кыргыз коомундагы элдик оюндардын мааниси [Muratbek
Kocobekov: Eskicag Kirgiz Toplumundaki Milli Spor Oyunlarmin Onemi] ...247 49 Кубатбек ТАБАЛДИЕВ: Археологиялык изилдввлврдвгу байыркы оюндар боюнча маалыматтар
[Kubatbek Tabaldiyev: Arkeolojik Kazilardaki Ara§tirmalarda Eski fag Spor Oyunlan Hakkinda Bilgiler\...250 50 Токтобек ИМАНАЛИЕВ - Мыктыбек ТАГАЕВ: Кыргызская национальная физическая культура:
современное состояние и перспективы развития [Toktobek imanaliyev: Kirgiz Milli Beden Egitimi
Kulturti: Giinumuzdeki Durumuve Geli§me Perspektifleri\...253 51 Gaybullah BAB AY AROV: Ozbek Milli Sporu - Kiirey. Ozellikleri, Tarihi ve Bugunii [Г айбуллах
Бабаяров: Озбек улуттук оюну куреш. Озгвчелуктвру, тарыхы жана бугунку авалы]...257 52 Асилбек АЛИЕВ: Мухаммед Бабур о спортивных играх народов центральной азии [Asilbek Aliyev:
Merkezi Asya'daki Spor Oyunlan Hakkinda Muhammed Babur’tin Verdigi Bilgiler]...261 53 Канат ДЖАНУЗАКОВ - А. С. КАСМАЛИЕВА: Дене маданияты адистеринин педагогикалык
чеберчтигин калыптандырууда кыргыздардын салттуу оюндарьгн жана улуттук спортунун
турлерун колдонуунун мааниси... ... 265 TYPK ЭЛДЕРИНИН САЛТТУУ СПОРТТУК ОЮНДАРЫ ТЕМАДАГЫ ЭЛ АРАЛЫК
СИМПОЗИУМДУН РЕЗОЛЮЦИЯСЫ... 269 TURK HALKLARININ GELENEKSEL SPOR OYUNLARI ULUSLARARASI SEMPOZYUM SONUC
АЛГЫ С 03
2014-ж. 20-22-ноябрында Кыргыз-Турк “Манас” университетинде “Турк элдеринин салттуу спорттук оюндары” ашуу Эл аралык симпозиуму болуп етту. Бул илимий маараке 2014-ж. сентябрь айында Кыргызстанда уюштурулган “Кечмендердун буткул дуйнелук спорттук оюндарынын” алкагында еткерулду. Тектеш элдердин улуттук салттуу оюндарын эл аралык денгээлге кетеруу тууралу идеяны 2012-ж. Кыргыз Республикасынын Президента Алмазбек Шаршенович Атамбаев кетеруп чыккандыгы маалым. Бул саамалыкты оз учурунда Азербайжан, Казакстан жана Туркиянын мамлекет жетекчилери колдоп чыгышты. Бул Эл аралык кечмендердун салттуу оюндарын уюштуруу жана жаны сапаттык денгээлге алып чыгууну Турк Кецеши патронаттыкка алды. Учурда “Кечмендердун буткул дуйнелук оюндары” глобалдык мунезге ээ болуу менен дуйнелук ири спорт мелдештеринин катарына кирди. Салттуу элдик спорттук оюндарга Казакстан, Афганистан, Азербайжан, Туркия, Кыргызстан, Монголия, Россия Федерациясынын 10 аймагынын екулчулуктеру катышты. Анын ичинен Кавказда жашаган турк тилдуу калктарынын екулдеру, Татарстан, Башкортостан, Тува, Хакасия, Тоолуу Алтай ж.б. спорттук екулчулуктеру да катышышты. Алгачкы ирет еткерулген спорттук мелдештер жогорку денгээлде уюштурулуп, нагыз, келишпес спорттук таймашуулар катары етту. “Кечмендердун буткул дуйнелук спорттук оюндары” турк-монгол тилдуу элдердин жана чектеш жайгашкан башка калктардын маданияттарынын тупкулуктуу жалпылыгын дагы бир ирет дацазалады. Университетибизде ушул орошон саамалыкты мындан ары дагы уюштуруу максатында кечмен элдердин салттуу оюндарынын тарыхый тамырын жана алардын функционалдык маанисин терец талдоо максатында еткерулген эл аралык симпозиумга Туркия Республикасы, Казакстан, Азербайжан, бзбекстан, Кыргызстан, Монголия, Тоолуу Алтай, Саха-Якутия, Тува Республикасы, Татарстан, Хакасия ж.б. республикаларынын илимий чейрелерунун екулдеру катышты. Симпозиумда турк тилдуу элдердин спорттук оюндарынын тарыхы, этнографиясы, маданий езгечелуктеру, спорттун адам денесине, тарбиясына тайгизген таасири, спорттук оюндардын кайталангыс колорита боюнча, тарыхый-этнографиялык маанилуу булактар катары илимий докладцар сунулду. Илимий-практикалык маанилуу сунуштар, пикирлер аталды, илимге жацы кез караштар сунуш этилгенин белгилееге болот. Симпозиумда окулган докладдардын макалалары-иргелип алынып, колуцуздагы жыйнакка киргизилди. Биз, “Турк элдеринин салттуу спорттук оюндары” аттуу Эл аралык симпозиумду уюштурууга колдоо керсетушкен Кыргыз Республикасынын Билим беруу жана илим министрлигине, Турк Кецешине, Турк кызматташтыгы жана енуктуруу башкармалыгына (ТИКА), Турк Республикасынын екмотунун алдындагы чет элдик турк элдери жана жамааттар боюнча кызматташтык башкармалыгына, Кыргызыстан элинин тарыхый жана маданий мурастарынын “Мурас” фондуна, Кыргыз Республикасынын спорт боюнча мамлекеттик агенттигине ыраазычылык билдиребиз. Сиздердин колуцуздагы Симпозиумдун материалдар бет ачары катары ушул илимий форумдун катышуучуларына багышталган Кыргыз Республикасынын Президента Алмазбек Атамбаевдин кайрылуусун сунуштоону туура таптык. профессор, доктор Себахаттин Балжы Кыргыз-Турк “Манас Университетинин ректору профессор, доктор Асылбек Кулмырзаев Кыргыз-Турк “Манас” Университетинин биринчи проректоруS U N U §
20 - 22 Kasim 2014 tarihlerinde Kirgizistan-Tiirkiye Manas Universitesi’nde Turk H alklarim n G eleneksel Spor O yunlan Ulusiararasi Sempozyumu gergeklestirilmijtir. Bu bilimsel toplanti 08 - 14 Eyliil 2014 tarihlerinde Kirgizistan’da yapilan Diinya Go?men Oyunlari programmin devami olarak yapildi. Karde§ halklarin geleneksel oyunlanm ulusiararasi arenaya cikarma fikrinin 2012 yilmda Kirgizistan Cumhuriyeti Balkanl Almazbek Atambayev tarafmdan dile getirdigi bilinmektedir. Bu teklifi Azerbaycan, Kazakistan ve Tiirkiye’nin devlet yoneticileri de desteklemislerdir. Go5menlerin geleneksel oyunlarini diizenleme ve programin hak ettigi seviyede ger^ekle^ebilmesi icin pah^malari Tiirk Kenesi himayesi altina almi§tir. Diinya Gogtnen Oyunlari ulusiararasi bir yapiya sahip olmakla birlikte diinya genelinde ileri gelen spor miisabakalari grubuna da dahil olmu§tur. Geleneksel spor oyunlarina Kazakistan, Afganistan, Azerbaycan, Turkiye, Kirgizistan, Mogolistan, Rusya Federasyonu’nun 10 bolgesinden temsilciler katilmislardir. Bunlar arasinda Kaikasya’da ya§ayan Tiirk halklarimn temsilcileri, Tataristan, Ba§kortistan, Tuva, Hakasya, Dagli Altay ve digerlerinden gelen sporcular dile getirilebilir. Ilk defa gercekle$tirilen spor oyunlari basarili, adaletli ve miicadeleci bir sekilde gefti. Ulusiararasi Diinya Gogmenlerinin Spor Oyunlari Tiirk dilli halklarin ve onlarla kom§u olan halklarin kultiirlerinin kokiiiliigimii ve birligini bir kez daha ortaya koymu§tur.
Universitemiz de bu giizel 5ali§malari daha da ileri gotiirmek maksadiyla gcicmen halklarin geleneksel oyunlarinin tarihi koklerini ve i§levse! yonlerini derinlemesine incelemek ve ortaya koymak gayesiyle Tiirk H alklarim n G eleneksel Spor O yunlari Ulusiararasi Sem pozyum u’nu diizenlemi§tir. Bu ulusiararasi sempozyuma Turkiye, Kazakistan, Azerbaycan, (Uzbekistan, Kirgizistan, Mogolistan ve Rusya Federasyonu’nun Dagli Altay, Yakutistan, Tuva, Tataristan, Hakasya vb. ozerk cumhuriyetlerinin degerli bilim adamlari katildilar. Sempozyumda Tiirk dilli halklarin spor oyunlarinin tarihi, etnografyasi, kiiltiirel ozellikleri, sporun insan bedenindeki tesirleri, spor oyunlarinin 90k yonliiliigii, tarihi, etnografik ozellikleriyle ilgili miihim bilgiler ihtiva eden bildiriler sunuldu. Bu vesile ile ilmi- pratik tekliflerin, fikirlerin bunun yaninda bilimsel acidan yeni bakis a9ilarimn da ortaya konuldugunu belirtmek yerinde olur. Sempozyumda sunulan bildiriler se9ilerek elinizdeki bu kitapta bir araya getirildi. Tiirk Halklarimn Geleneksel Spor Oyunlari Ulusiararasi Sempozyumu’na destek veren Kirgizistan Cumhuriyeti Bilim ve Ilim Bakanhgi’na, Tiirk Kene§i’ne, Tiirk Ljbirligi ve Koordinasyon Ajansi Baskanhgi’na (TIKA), T.C. Yurt Di§i Tiirkler ve Akraba Topluluklari Ba§kanhgi’na, Kirgiz Halkinin Tarihi ve Kiiltiirel Miraslari Muras Fonu’na, Kirgizistan Cumhuriyeti Devlet Spor Ajansi’na te§ekkiirlerimizi sunuyoruz.
Elinizdeki sempozyum bildiri kitabinm takdimi olarak Kirgiz Cumhuriyeti Balkan 1 Almazbek Atambayev’in tebrik mektubunu sizlere arz ediyor, sempozyum bildiri kitabmin turn yararlamcilara ve ilgililere faydali olmasi dilegiyle icten saygilarimizin kabuliinii istirham ediyoruz.
Prof. Dr. Sebahattin BALCI Kirgizistan-Turkiye Manas Universitesi Rektoru Prof. Dr. Asilbek KULM IRZAYEV Kirgizistan-Tiirkiye Manas Universitesi Rektor Vekili
Урматтуу “Турк элдеринин салттуу спорттук оюндары” Эл аралык илимий форумдун катышуучулары! 2012-ж ы лы Турк т и л д у у м ам лекет т ердин кы зм ат т аш т ы к кецеш инин самм ит инде А зербайж ан, К азахст ан ж ана Туркияны н П резидент т ери Д у й н в л у к к вч м вн д вр ою ндары н в т к в р у у дем илгебизди колдоп, К ы ргы зст анга чоц иш еним кврсвт квн. Б ы йы л биз к а си ет т уу Ы сы к-К влдун боюнда т ары хт а биринчи ж олу Д у й н в л у к к вч м вн д вр д ун ою ндары н вт к вр гвн уб у з е л к еб узд ун гана эмес, ж алпы т урк д уй н всун д в чоц окуяга айланды. К ы ргы з ж ергесинде вт к в р ул гвн ою ндар к вч м вн элдердин тарыхын, внврун, м аданият ы н, т абият ы н д у й н в гв дацазалап, биримдигибизди чыцдап, ы нт ы магы бы зды арт т ы рууга кош ум ча дем берди. Д у й н в л у к квч м вн д вр д ун алгачкы ою ндары аркы луу улут убуздун р у х ун чагы лдарган кайт алангы с салттарды, м аданият ы бы зды сактап, кийинки м уунга вт к вр уп бергенибизди ш андуу ою ндар, спорт т ук м елдеш т ер аркы луу д у ш е коом чулугуна далилдей алдык. М ы на ош ол Д у й н в л у к к вч м вн д вр ою ндары ны н програм масы ны н алкагы нда сиздер элдерибиздин спорт т ук ою ндары на взгв ч в к вц у л бурганы цы здар колдоого арзырлык. А нт кени спорт элдерди бирикт ируучу, ынт ы макт ы б ек е м д в в ч у данакерлик м илдет вт вйт . Б у г у н к у илим ий симпозиум т урк т и л д у у м ам лекет т ердин орт осундагы кылы мдарды кары т кан дост ук м ам илелерди м ы ндан ары чыцдоого, м аданий кы зм ат т аш т ы кт ы т ерецдет уугв в б в л гв болот деп ишенем. Б оордош элдерибиздин ж аркы н келечегине багыт т алган илимий иш ицер ийгиликт уу, ж ы йы нт ы кт уу болуш уна т илект еш м ин! Кыргыз Республикасынын Президента Алмазбек Атамбаев
37
GELENEKSEL TURK SPORLARININ DESTA NLAR DAK i YAN SI M ALAR! Gulden SAGOL YUKSEKKAYA*
insanlik tarihiyle birlikte baflayan spor tarihi, insanm kendini korumak ve guvenligini saglamak igin sahip oldugu tek a rag olan viicudunu ve adalelerini gelistirmesine kadar uzanir. ilk gaglardan giinumuze ula§an resimler, spor dallanmn о caglarda belirmeye basladtgini ve dogrudan savas I a iliskiii oldugunu gostermektedir. insanm kendini korumak. veya avlanmak igin verdigi miicadele; atlama, ко stria, tirmanma gibi atletizmin gesitli dallariyla, gtires, boks gibi sporlan dogurmu§tur.
Savasci bir millet olarak binicilik, giires, okguluk gibi gogunlukla savajla ilgili spor faaliyetleriyle mesgul olan Tiirkler, bunlan sportif faaliyetler olarak da gormekle beraber asil olarak her an savasa hazir bulunmak gayesiyle icra ediyorlardi. Tiirkler askeri vasiflar tasty an sportif hareketleri, eglenceli hale getirerek kurallastirmis, bir i§le ugra§mak dini act dan da uygun goriildiigii icin insanlan spora tesvik etmisler, cinsiyet aymmi yapmaksizm cocuklarma kiigtik yastan itibaren ata binmeyi, giires tutmayi ogreimisler, yaslart ilerlediginde ise ok atmayi, ava gitmeyi, kilic kullanmayi, giirz sallamayi ogreterek savas egitimi vermislerdir.
Divcinti Lugati't-Tiirk'te Kiz birle ktire§me, kisrak birle yansma "Kizla gtire§me kisrakla yari§ma" §eklinde bir atasozii vardir (Kasgarh: 238/2) ki, Kasgarlt bunu "Kizla giiresme, gtinkii kizlar kuwetli olur, seni alt eder; kisrakla yartjtna, kisrak attan daha cevik:, daha sicrayi$li oldugundan seni yener." seklinde agikliyor ve bu soziin Karahanlilardan bir kizm gerdek gecesi Sultan Mes'ud'u ayagiyla dokunarak yiktigi icin soylendigini ifade ediyor (Ka§garli: 238).
Evliya Ceiebi, Hz. Muhammed’in pehlivanligmdan bahsettikten sonra “ ... hunerverler iktiza mahallinde bu furdinlardan fenleniip gazada dusmandan intikdm ahnur. Ammd pehlivanlar mabeyninde кагакщ oyunu ve bogma ve girt etme memnu ‘dur. Zira yag oyunudur ve hasmi dayman degildir. Eger dayman ile cengde kucak kucaga olursa кагакщ ve bogma ve kelle kesme bile makbuldiir.” (Evliya £elebi 2006: [72a] 117) sozleriyle giire§ sirasmda yasaklanan karaku§ oyunu ile bogma ve girt etmenin savatjta makbul oldugunu belirtmelctedir.
Evliya Ceiebi, I. Murad’m Edime Giiresciler Tekkesi’ni fetihten sonra islam askerleri idmanli olsun diye yigit, guplii, yurekli erler icin yaptirdigmi, tekkenin bu amaca hizmet ettigini kaydetmektedir (Evliya Ceiebi 1999:
158a)i
Tiirklerde geleneksel sporlar hayatla о kadar ic icedir ki, Eski Turk adetinde bir erkek ancak yigitligini ispatlayarak evlenmeye hak kazamr ve evlenecegi lazda da kahramana yarastr ozellikler arar: Nazli bir kiz ona gore degildir, evlenecegi kiz kendisi gibi ok atmali, ktltc kullanmali, dovtijmeli, giiresmelidir. Boylece kadm ve erkek savasta veya barista her turlu zorluga kahramanca gogus gerebilirler, birbirlerine destek olabilirler, birlikte dtismana kar§i savasabilirler (Sagol 2004: 301). Hatta talibiyle dovu§meyi kiz ister, erkek de kendisine e§ olacak kizda yigitlik aradigi icin buna uyar. DbviisUn sonunda iistiin gelen taraf erkek olmalidir, cun kit kiz kendisini yenecek erkegi aramaktadir (Sagol 2004: 302).
Faruk Sumer, destan kahramanlarindan bazilarmm kendileri gibi iyi ata binen, kilig kujanan es istemelerinin bir masal unsuru olmadigmi, Turk el ve boylarmda her zaman boyle kadmlarm bulundugunu belirtir (Sumer 1959: 438-439).
Bu gahjmada, geleneksel Turk sporlannm destanlarda talip olunan kizi veya yakmlarmi evlilige ikna etmek icin nasil kullanildigi gosterilecektir.
Dede Korkut hikayelerinin hepsinde kadmlar da erkekler de ayni derece kahramandirlar (Sagol 2002: 265). Dede Korkuf ta “Kam Piireniin ogh Bamsi Beyrek boyi” destanmda besik kertme ni§anh olan Beyrek ile Banu Cicck tesadufen gorustirler: Bamsi Beyrek bir tesadiif eseri besik kertmesinin otagmm civarma gider ve bu otagm besik kertmesinin oldugunu anlar. Ama ilk hareket onu goren ve taniyan kizdan gelir. Banu Geek yajmaklanarak Bamsi Beyrek'e oraya gelis sebebini sorunca о da Pay Pigen Bey'in kizmi gormeye geldigini soyler. Boylece tanisip konusmus olurlar, ama kiz Beyrek'in yigitligini sinamadan kendini tamtmaz. Kendini besik kertme
* Prof. Dr., Kirgizistan-Tiirkiye Manas Universitesi. Edebiyat Fakfiltesi, Turkoloji Boliimti, Bijkek, Kirgizistan.
1 Tiirklerde yigitlik olfiisti olarak kabul edilen, hayatla if ife olan bu ffir sporlar, zaman ifinde sava§ egitimi amaciyla egitim kurumlarinda talim olarak yer almi§tir. Bu egitim kurumlarmdan biri de tekkelerdir. Spor tekkelerinin afilmasiyla, eski gelenekler yerini yeni dtizenlemelere birakmi^tir. Osmanli ya§am kultitrii ifinde tekkeler, donemin yaygtn egitim kurumlari olarak du§tinulebilir. Bu kurumlar faal olduklan donemlerde sanat, yardimlajma, tedavi, tecrit, ekonomi, spor gibi hayatm her alanmda yer almijlardir. ilmi egitimin verildigi medreselere karjthk tekkeler daha ziyade toplumun manevi, dini ve ahlaki afidan egitimini iistlenmijlerdir. Sadece bir spor merkezi durumunda olmayan bu tekkelerde, bireyin ki§ilik ve ahlaki gelifimine fok onem verildigi ifin fiziki egitimin yam stra. zihni, dini ve ruhi egitim de verilmekteydi. Savas kiilffiru icerisinde yer alan giire§, okfuluk gibi sporlar, zamanla bir spor disiplini olarak yeni bir §ekil kazanmif ve f e§itli yerlerde kurulan bu geleneksel kurumlar, Tanzimat Baticiligiyla yerlerini 19. yuzyilm sonlarma dogru kuluple§meye birakmi§lardir.
200 Турк элдеринин ccmmmyy спорттук оюндары
yavuklusuna kizm dadisi olarak tanitan Banu Cigek, Bamsi Beyrek'e birlikte ava cikmayi teklif eder. Ancak at yarismda, ok atmada ve giirejte Beyrek kizi yenince kiz kimligini afiklar (DK I 121-123: 76-80/2-2). Zaten Beyrek de yigit bir kizla evlenmek istedigi icin Banu Ciyek’e talip olmustur: "Baba mafia bir kiz all vir kim men yiriimden turmadm ol turmah gerek, men kara кос atuma binmedin ol binmeh gerek, men karimuma varmadm ol mafia ba§ getiirmek gerek, bunufi gibi kiz all vir baba mafia." (DK I 124: 80-81/13-4) dediginde Kam Pure, "Ogul sen kiz dilemezsin kendiifie bir hampa ister-imi§sin" demis ve bu ozelliklere uygun kizm Banu (/igek olabilecegini dusunrniiij, Beyrek de onu tasdiklernistir (DK I 124: 81/4-8).
Dede Korkut kitabmda Beyrek gibi evlenecegi kizda yigitlik arayan Kan Turali babasma evlenecegi kizm ozelliklerini joyle anlatir: "Baba 9un meni ivereyim dirsin, mafia layik kiz nice olur ... Baba men yiriimden turmadm ol turmi§ ola, men kara кос atuma binmedin ol binmis ola, men kanlu kafir iline varmadm о varmi? mafia ba§ getiirmi? ola." (DK I 185: 170-171/12-3) deyince Kafili Коса ona onun bir kiz degil de bir yigit bahadir istedigini, onun arkasmda yiyip ipip gtinunii giin etmek istedigini soyler (DK /185: 171/4-6). Kan Turali ayrica nazli bir kizla evlemnek istemedigini de ilave eder: "Beli canum baba eyle isterem, pes varasin bir cici bici turkmen kizmi alasm, nagahandan tayanam tizerine dii§em, karni yirtila." (DK I 185: 171/6-8). Destamn devammda Kafili Koca'nm ogluna buldugu Selcen Hatun'un iki onemli ozelligi vardir: Giizellik ve yigitlik (DK I 185: 172/11-13). Yine aym destanda Kan Turali'nm esine hitap ederken guzelligini ifade eden sifatlarm ardmdan "aslan soyu sultan kizi" ifadesini kullamr:
Yalap yalap yalabiyan ince tonlum Yir basmayup yonyan selvi boylum
Kar tizerine kan tammi$ kibi kizil yanaklum Ko§a badem sigmayan tar agizlum
Kalemciler galdugi kara ka§lum Kurumsi kirk tutam kara saqlum
Aslan urugi sultan kizi (DK I 197: 199/7-12)
Selcen Hatun ile evlenmek i?in tip canavan oldiiren Kan Turali, onunla birlikte diismana karsi omuz omuza savajir. Bu sava§ta onde olan Selcen Hatundur, nitekim sava§ onun fabasiyla galip bitirilir ve Selcen Hatun Kan Turah'yi atmm terkisine alarak savas meydamndan uzakla§tinr (DK I: 193-197: 191-198/2-8).
“Battal Gazi” destanmda giizel ve silahsor Aden Banu'ya, amcasmm oglu Bederun Sah asiktir, ama Aden Banu giireste kendini yenecek kijiyle evlenmek istemektedir: "Her kim ki beni basarsa benim helalim odur" demektedir. Hamiran saraymm oniinde binlerce kisi Aden Banu’yu yenecek yigidi beklemektedir. Ustelik karsisina cikip da maglup ettigi taliplerinin basini kesmektedir. Bederun Sah meydana girip loza selam vererek “Ben senin amcanm ogluyum, malim 90k, beni kabul et.” deyince kiz ona "Bana mal gerekmez, er gerektiir, soyle bil kim, seni dahi ol birileri gibi iderim." der. Birbirlerine hamie ederler, kiz tam Bederun'un basmi kesecekken Battal Gazi gelip kizi atindan dii§uriir ve onlan evlendirir (Koksal: 115).
“Bey Boyrek” hikayesinin Bayburt rivayetinde Bey Boyrek, Ak Kavak Kizi'na a§ik olunca onunla evlenebilmek i9in 119 imtihani basartnak zorunda kalir: 1. Atm, kirk adim uzaga atlatilmasi, 2. Devin bah9esinden gfil getirilmesi, 3. Selvi agacmin basin a konulan yiiziigiin i9inden okun ge9irilmesi. Bey Boyrek, at ve dervifin yardimiyla bu §artlari yerine getirir ve kizla evlenir (Alptekin: 202-203).
“Koroglu” destani Kose Kenan-Dana Hamm hikayesinde Adov Bey'in kizi Dana Hamm, kendisini meydan ipinde yikacak kisi ile evlenmek istemektedir. Kose Kenan Erzurum'a giderek heniiz Ы9 gormedigi Dana Hanim'i istediginde Adov Bey ona kizinin §artmi iletir. Halk toplamr, her ikisi de biraz huner gosterdikten sonra, Kose Kenan bir pirpmada kizi yere serip gururla kendini tanitir (KD: 68-73). Dana Hanim'm cevabi fudur: "Yigit, bu camm yoluna kurban. Ben §imdiye kadar, meydan ipinde ellcstim. gtirestim. Deyil ki kimse beni omuzundan yukan kaldira, bilegimi biiken olmadi. Ancak seni gordilm. Benim de ikranm; §imdiye kadar her kim beni yikarsa, ben onu alinm. Araya araya, esimi buldum. Oliincii bir giine kadar, sen benimsin, ben seninim." (KD: 68-75).
“Manas” destanmda ise Manas, Kamkey'in seciye ve guzelligini ogrenmek i91 n kirk yoldasindan biri olan Gubak'i Kamkey’e gonderir. Kamkey, (fubak'ia doviismek ister. Kamkey’i hafife alan Cubak, ona yenilir ve ka9mak zoranda kalir. Donuste Manas'a §6yle der: "Ey Alpim, bu kiz dedigin kizlardan 9ikan bir arslanmij... Bizim arslan Manas'a layik bir kizdir. Bununla evlenirseniz bahtmiz a9ilacak, her ttirlii tesebbiisunuzde muvaffak olacaksmiz." (inan: 35-36).
Maaday Kara destanmda Altin-Kiiskii ile evlenecek kisinin belirlenmesi i9in dilzenlenen yari§ sirasmda gorkemli bir senlik yapilir, yansma yapilacak, kim kazamrsa Ay Kagan kizmi ona verecektir. Bunun i9in dag gibi et kesilmij, deniz kadar i9ki yigilmigtir, atlar yari§acak, yigitler gtiresecektir. Yaslilar ffirkii soylemekte, gen9 gelinler oynamaktadir. Kutlamalar sirasmda 9ocuklarm basacagi yere islemeli ipek serilmis, gelinlerin kizlarin gelecegi yere hah, minder yayilmi§, alplerin gelecegi yola altm tabure koyulmu?, pehlivanlarm gelecegi yola bronz masa yerle§tirilmi§tir (MK 202-203/5978-5995). Destamn devammda yeni evli 9ift, Kogiidey-Mergen'in yurduna gelince halk toplamr, diigiin ba§lar: Ayakta duramayan atlarm semizlerini yatirarak yiizup bayram ederler. Hareket edemeyen semiz hayvanlari devirip soyup scnligi ba§latirlar, dag gibi et yigarlar, irmaktan akar
Titrk Halklarimn Geleneksel Spor Oyunlari 201
gibi ipki getirirler, cocuklarin basacagi yere ipek kurnas yayarlar, gelinlerin kizlarm gelecegi yere ipekli sererler. Atlarm guzelini yari§tirirlar, erlerin gilclusunu gurestirirler, dokuz yil diigiin yaparlar, yedi yil §enlik yaparlar (MK 239-240/7308-7326).
Altin Arig destanmda Cibetey ile Alp Han Kiz evlenirlerken, kiz halkmi cagirtip tellal bagirtarak diigimii baslatir:
Giire§mege guciim yetmedi, Копщтауа soztim yetmedi, (fibetey Han'a vardim,
Biiyiik halkim, iyi §enlikleryapin!
Halk toplanir, giizel sen li kler baslar, sarkilar, ffirkuler soylenir, dokuz giiniin sonunda halk dagilmaya baslar (AA 145/1921-1936).
Dede Korkut kitabinda Beyrek'in her bir yigidi icin birer otag dikilir. Otuz dokuz kiz talihli talihine birer ok atar. Otuz dokuz yigit okunun ardmca gider (DKI 153: 121/9-11).
Geleneksel sporlar, Turklerde gunliik hayatm о kadar icindedir ki bu ornekler rahatlikla artirdabilir. Ustelik evlenecek erkekte aranan ozellikler her ne kadar zaman icinde degisse de yine de bugiin eski adetlerin sembolik sekilde de olsa devam ettirildigi goruliir.
Bibliyografya
ALPTEKIN, Ali Berat, Halk Hikayelerinin Motif Yapisi, Ankara: Ak$ag Yaymlan, 1997.
ERGIN, Muharrem (DK1), Dede Korkut Kitabi, I: Giris-Metin-Faksimile, 2, baski, Ankara: Turk Dil Kurumu, 1989. EVLIYA CELEB! b. Dervi§ Mehemmed Zilli, Evliya Qelebi Seyahatnamesi, III. Kitap: Topkapi Sarayi Kiitiiphanesi
Bagdat 305 numarali yazmanm transkripsiyonunu ve dizinini hazirlayan Seyit Ali Kahraman, Yilcel Dagh, Istanbul. YapiKredi Yaymlan, 1999.
EVLIYA C/ELEBI b. Dervi? Mehemmed ZiilT. Evliya Caleb! Seyahatnamesi, I. Kitap: Topkapi Sarayi Kiitiiphanesi Bagdat 304 numarali yazmanm transkripsiyonunu ve dizinini hazirlayan Robert Dankoff ve Seyit Ali Kahraman, Yilcel Dagh, Istanbul: Yapi Kredi Yaymlan, 2006.
GURSOY-NASKALI, Emine, haz. (MK), Alt ay Destani Maaday-Kara, Istanbul: Yapi Kredi Yaymlan, 1999. INAN, Abdiilkadir, 9ev. Manas Destam. 2. baski, Istanbul: MilliEgitim Bakanhgi Yaymlan, 1992.
KAHRAMAN, Atif, Osmanh Devleti’nde Spor, Ankara 1995.
KAPLAN, Mehmet, Mehmet Akalm ve Muhan Bali (KD), Koroglu Destam, Anlatan: Behget Mahir. Ankara: Atatiirk Universitesi Yay., 1973.
KARA, Mustafa, “Tekke”, Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi, c. 40, Istanbul, 2011.
[kAsGARI ! MAHMUD] (Ka§.), Divanti Ldgati't-Tiirk Tipkibasimi “Faksimile". Ankara: T[iirk] D[il] K[urumu], 1941.
KOKSAL, Hasan, Battalnamelerde Tip ve Motif Yapisi. Ankara: Kiiltiir ve Turizm Bakanhgi Yaymlan, 1984. OZKAN, Fatma, haz. (A A), Altin Arig. Ankara: Bilig Yaymlan, 1997.
SAGOL [Yiiksekkaya], Gulden, “Destanlarda Evlilik”, Yeni Ttirkiye, Tiirkoloji ve Turk Tarihi Arastirmalari Ozel Sayisi III: Te.,v ki l at/Top lum/Eko no m i, 45, 2002.
SAGOL [Yiiksekkaya], Gulden, “Destan Kahrarnanlarimn Evlenmek Igin Gostermek Zomnda Olduklan Hiinerler”, Journal of Turkish Studies-Turkliak Bilgisi Arastirmalari, Kaf Daginin Arkasina Varmak, Festschrift in Honor of Gtinay Kut, 28/III, 2004.
SUMER, Faruk, “Oguzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler”, Ankara Un. Dil ve Tarih-Cografya Fakiiltesi Dergisi, XVII, 3-4, 1959.
