TURK on.t VE EDEBiYATI BQLUMU

YAKIN DOGU UNiVERSiTESi FEN-EDEBiYAT FAKULTESi

TURK on.t VE EDEBiYATI BQLUMU

EL NAGMELERi HALK OYUNLARI

MEZUNiYET (:ALl~MASI

Yazarr: Azad Nebiyev

Ceviri: Yunus OKS.UZ

Damsman: noe, Dr. IIabib Derzinevesi JI.

980411

Lefkosa - 2002

ONSOZ ((

1;~ ""r

~fit-fft(T,C-1'

Azerbaycan balk bilimcisi Azad Nebiyev'in "El Nagmele~

Oyunlari" adh bu kitabi, Azerbaycan folkldrtlnii bize tamnrken, aym zamanda biitiin Tiirk dunyasmm folkloru hakkmda da bilgi vermis oluyor.

Bu kitabm ancak bir boliimiinii inceleyebildim, ama kitabm geneline de goz gezdirme frrsatun oldu. Bununla da gordum ki, ayrr-ayrr cografyalarda yasasak da, ayri bayraklar altmda bulunsak da, biz, yani Oguz'un soylarr hala oz kiiltiiriimiizii korumaktayiz,

Saym Doe.Dr.Habib Derzinevesi bu kitabi bana mezuniyet eahsmasi olarak sundugunda hie tereddiitsiiz kabul ettim. Gerci Kril alfabesiyle yazilnnsn ama sonucta bir Tiirk devletinin, hatta bir Tiirk diinyasmm eglencesi, iiziintiisii ve inams sekli vardi bu kitapta. Arleta riiyamda kendi kiiltiiriimii bir kitap haline ben getiriyordum. Her ne kadar Azad Nebiyev yazmrs olsa da.

Bu cahsmayi yaparken zorlanmadim dersem yalan olur. Cunkfl bu tez benim edebi kariyerim acismdan yapngun ilk cahsmamdi. Baska bir dilden, ozellikle Latin alfabesinin dismdaki bir alfabeden ceviri yapiyordum. Bunun ne kadar zor oldugunu herhalde ceviri yapanlar daha iyi anlarlar. Eskiden ceviri yapmamn cok basit bir i~ oldugunu dllsilniirdllm, simdi ise ne kadar zor oldugunu gordiim. Sayin Doc, Dr.

Habib Derzinevesi yardunlari olmasaydi bu ceviriyi asla yapamazdrm.

Su anda bu kitabm bir kismun inceledim ama, ileriki hayatimda Allah nasip ederse tamamun Tiirkiye kfiltiirii ile karsilasnrmah olarak inceleyip kiiltiir dilnyasma kazandrrmayr umut ediyorum.

Mezuniyet cahsmam olan bu kitapta bana bilgisayar cahsmalarmda ve dozen konusunda yardun eden fikirdasrm, agabeyim Emin Oral'a, arkadaslarun Ummiican ve Elvan'a, maddi konulari halleden agabeylm Niyazi Oksilz' e, degerli zamamm, bilgi birikimini bend en esirgemeyen Saym Yrd. Doc, Dr. Omer Yarasir Hocama ve ogrencisine kapisun yirmi ddrt saat acik tutan, kendini onlara adanns olan, benden hicbir zaman yardnmm esirgemeyen Saym Doc. Dr. Habib Derzinevesi'ye en derin

~iikranlanm1 sunmayi kendime bir bore bilirim.

Yunus OKSUZ

i(:iNDEKiLER

Onsoz

Emek Nagmeleri I

Sayaci Nagmeleri 4

Sagin Nagmeleri 9

Ovcu Nagmeleri 11

Bahk91 Nagmeleri 15

Kurnculpekcinagmeleri 18

Hana Nagmeleri 21

NAGMEYE - S0ZE D0NM0S UNAMLAR, MOVSUM MERAS1Ml NAGMELER.i

Movsum Merasimi N agmeleri Yas Nagmeleri

Inanclar

Alk1~ ve Kargislar Efsw1lar

Fallar , Ttirke9areler Yalanlar Dualar

23

29

33

37

40

46

51

53

54

EMEi( NAGMELERi

Sozun sihirkar kudretine beled olanlar yahsi bilirler, soz ulu gecmislerden insanm elinden tutmus ona yon gostermis, derdini-melalim azaltnus, soz insam yasatnus kamillestirilmistir Okla, kamanla, kihcla, kalkanla aluunayan kalalar soz gucune feth cdilrnistir Soz hakanlan, sahlan tahtan salrms, kanh fermanlan degismis.soz seven (yjurekleri bir-birine k( o )avu~turmu~tur. Ecazkardir sozun kudreti ...

Sozun sihirkar kudreti emegi nameye cevirmis inanu, isteyi, smagi sozun gucu ile nesillere yadigar etmistir, inamdan smaktan, alkistan, kargistan bedii abide yaratrrustir. Halkm hafizasmda gundelik maisetine, diline hamin abideler yasaya-yasaya bugune kadar gelip catrmsur.

Soz 90k iptidadan sihat ( cehatjyaratnusnr. Nagme yatrrustir.Insanm emegini, isini ritimlestirmistir Insan sozun kudretine inanrms, inarmm, sihrini, alkistru sozle gelecege yadigar etmistir. .. insan sozden kudretli bir maneviyyat kudretli bir sihhat yaratnusnr Onun her sozn, her kelimesi Yaddaslar' da ya~a1111~, cilalanrms, gunumuze kadar gelip catnustir, bu sahat dunyasunn her kelarru ne kadar ulu, her kelpesi ne kadar mudridtir.

Bu mudridlik dunyasina gelin birlikte seyahat edek. .. Halk paeziyasmm en kadim janrlanndan olan emek nagmelerinde ekin, bicin, cUt9U hayati terennum edilir. Bu nagmeler ekincinin bilavastta emek prosesinde yaratdigi, ifa ettigi nagmelerdir. Onlar da "rnaksat ise emej (gi) ritirnlcstirmek ve yuncullesdinnekden ibaret olmustur. "

Emek nagmelerinde cutcu erneginin terennumu kutsiyyetin, mukattesligin, ekin prosesini yungullestiren vasitalamn vasfi ecazkardir.Ekenci nagmelcri oturak hayat seraitine gecen ilkin, ekincilik medeniyyetinin esasuu koyan ulu babalarnruz tarafmdan yaradilan erkan nagmelerdir.Onlar bir ve iki sesten ibaret olup daimi tekmillesme prosesi gecinmistir.lnsanm ilk "a'Tan,

"ha'Tan, "hc'Teri, "hoTan halk poeziyasuun bu ilkin ruseymlerini yaratnusnr.

Bu sesler esasmda ise ilkin nusralar-gorulen isin ahengine uygun ritimli sesler sistemi yaratnustir, meselen, ilkin,merhalede yaranan"ho, hola", "ho"

ritimli sesler sistemi,

hoooooo, holaaaa ve hoooooo bir sesler yaranmis ahenkli,vurgulu, alitrasiyah poeziya formallasnusnr. Bir heceli, bir rrusrah ikinci nagmelerinden 2-3 heceli 2-3-4 nusrah emek nagmeleri yarannustir

Bugun bize gelip catan emek nagmelerinde halkin ilk emek hayan, binge is prosesi ile baglr elementleri muhafizasi ucludur;

Ehhe, ohhe g09 ver, ho, Gui; ver ho, guc ver ho, Avalun duzde kahb

1 Pasa Efendiyev, Azerbaycan sifahi Halk Edebiyat1.Bak1,1981,C.74

2 Bak Azerbaycan folkloru antolojiyasi, I kitab bak, 1968,s 242

Gue ver ho.guc ver ho.guc ver ho.

Bu ekinci nagmesinin halk icerisinde yayilnus baska bir varyanti rse asagidaki formada kayda aluurusnr.

Ehhe, ehhe, Gue ver ho, Gue ver, ho, Gue ver,ho, Gue; ver,ho

Avalrm Duzde kahb Gue ver,ho ...

Gue ver, ho Gue ver ,ho.

Ekincilik hayan ile bagh kayda ahnnns baska bir nagmede ise cutcunun yakm gomekcisi olan okuzun i~ guzun terennum olunur, cutcu vefah isyoldasuu kalan tontpagi da sumlayib basa cattmnca zahmete katlasmaga cagin

Ho, ho,ho,ho

Ho,ho,ho,ho, okuzun Budu buto okuzum Bir karts toppak kalip Ho,ho,ho

Hoho, hoho okuzum

Sekli bakirrundanhusus ile Marak doguran baska bir ekinci nagmesinde ise torpagi sumlayip kurtaran cutcunun sepinin gi.iyennesini sebinsizlizle gozlediginin sahidi oluruk;

Topraga atdun tumu, broj!

Goyer semenim broj ! ..

Osyek semeni broj ! Broj, broj, broj ..

Sifahi poleziyarmza holovar adi ile dahil olan ekinci nameleri yarandigi dovrden baslayarak muhtelif inkisaf merhaleleri gecmistir. "Her bent'! dart misradan ibaret holavarlar nispet en yakm zamanm mahstiludur.Lakin majgal , hodad ve dugunculer ekserriyetle kadim, yahut iki nusradan ibaret holavarlan okuyurlar. Dort rmsradan ibaret holavarlan okuyerken 90k zaman iki nusranm lktisara sahr, evezinde kadim holavar'I nekerat yerinde okuyurlar.""

3 Narneler, inanclar, alkislar bak, 1968

4 Azerbaycan Okloru antolokiyasi, C.242,

Zaman gectikce holavarlar oz formlanni sabitlestirmistir. Yedtilik se'r yarandiktan sonra ise emek nagmclerinin bir 90k baska nurnunesi kimi holavarlar da bayan seklini kabul etrnisler.

Kara kelim .gunde, men , Golgede sen, gunde, men, Sen yat kaya dibinde, Koy karahrn gunde men.

yahut

Ala kelim bize gel, Dagdan inip duze gel D1mag111111

Kara duzu beze gel

Suphesiz ki bu numuneler nispeten sonraki dovurlerin rnahsuli

e'tiban ile sifah: paziyanuzda yeddilik sc'r'in hakim movkeyi ile bagh olmustur.

Halk icersinde bu formada yaranannumuneler de ekinci nagmelerinin ilkini yani hususiyetleri ile bagh elementler-nakaratlar muhafize edilmistir.

Topragnn ovut aldi.l Tohwnum kogut oldu Hus ho

Kara narim, hus ho Ala kelim, hus ho ...

Nakarat hissesindeki "Kara narim","Ala kelim"ifadeleri degisken olup bazt numunelerde "ala kelim'Y'kalca kelim",v.s sekillerde islenmistir.Sifahi nitkda nakaratsiz ekinci nagmesine tesaduf edilmir.

Ernek nagrnelerinde marak doguran meselelerden biri de sozun etimoloji izaludir.Malurndur ki "holavarsczunun menseinden bahsederken folklorsunas a.Ahumdov gosterir ki, "holavar"sozU"ho"ile "var" sozunun birlesmesinden emek gelrnistir Cok ihtirnal ki, "la" sckilcisi dilirnizin ahengine uygun olarak bu iki sozu birlestirmek U9Li.n araya girrnistir. "Ho"-hayvan, "var" ise- dernektir (hayvan getl)'"

Lakin holavarlar dainsamn mukaddes varhklara e'tikadmm izleri nazara carpmaktadir. Cin, Hind, iskandinav ve sark halklarmm sifahi yaradihcthgmdan

"ho"mukaddes varlik mefhumunu ifade etmistir.Turk dilli halklarm, o cumden bizim sifahi poeziyamizdaki movsum ve merasim nagmelerinde "ho"lar insaru oz

5 Azerbaycan, antolokiyasi I. kitab, C.241

arzusuna kavusturan saadet ve hasbehdliye yetiren nagmeler, mukaddes varhklar kimi terennum edilir.

A "ho" Iara,

"ho Tara Y ag1~ gander

"ho" Iara

yahud

"ho"lara Kurban kesek

"ho"lara

Tahil bol olsun

Bir sira hallar da ise "ho"lara sitayis eden insanm murada yetmesi nagmelerde

edilirdi.

"ho"lara dilek

Ettim subh ustu murada Yetdim ...

Gorundugi; kimi, "ho" mukaddes varhk mefhumunu ifade etmistir.

"Varsozu ise aksama, nagme ma'nasnu verir. Mukaddes varhklar, totemler manasim tasiyan "holar" ifadesine kosulan "var" sozunden "holavarfonmasr yaranrmsnr Bu ise harfi ma'nada mukaddes varhklar hakkmda nagme kimi izah oluna biler .Dilimizin ahengine uygun olarak "holavar" soz kokundeki cem sekilcisinin "p" samiti dusrnus ve ilkin fonna halkm sifahi poeziyasmda holavar seklinde yasanusur.

SAY ACI NAGMELERi

Sifahi poeziyarmza koceri tayfalarm ilk emek nagmeleri kimi dahil olan sayaci nagmelerinde koyunculuk hayati terennum o1unur bir eek membalarda ise sayaci nagmeleri rnerasirn nagmesi hesab edilir. Bu nagmelerin koyun kirkmu, dol vakti, yaylaya gocerken ve ananevi hadiselerle bagh merasimler zamaru ifade edildigi gosterilir. "sayact" merasimlerinin kadim Azerbaycanhlar-iyerisinde sayacrmerasimlerinm kadim Azarbeycanhlar-i9ersinde genis yaytlmasi bu nagmelerin sayaci rnerasimlerinde muhim yer tuttugunu gosterir. Lakin bizce, hernin yarancihk prosesi nisbeyen sonraki dovrlerin mahsuli olmustur. Koyunlan ehlilestirme dovrunde baslica mesguliyeti koyunculuk olan Turk tayfalannm emelan hayati ile bagh olan saya nagmelerine dikkatle nazar saldikda kadim insanm butun hayatmm koyunculukla bagh oldugunu gorduk;

Koyunlu evler gordum, Kurulu yaya benzer

Koyun var kere gezer, yahut; Koyun var, kure gezer,

Koyunsuz evler gordum, Geder daglan gezer,

Kururnus caya benzer. Geier evleri gezer."

Koyunlu evler abad, koyunlu hayatlar firavan olmustur.Koyunculukla mesgul olan kadim Azerbaycanlilar icerisinde bu nagmeler kadimlerden kalrrus, zaman gectikce tekmillesrnis, yeni-yeni fonnalara yaradilacak bugun gordugumuz sekle gelip dusrnusturOnu da demek lazrrndir ki, sayaci nagmeleri oz ilkin mazmun hususiyetini nisbeten feal koruyan nagmelerden olmustur.

Bu saya kimden kaldi?

Adem Atadan kaldi Adem Ata gelende, Kizil okuz duranda.

Bugda sunbul salanda Donya binnet olanda Musa coban olanda ...

Si$ligimiz en kecdiz"

Gorulduytl kimi, eslinde saya nagmelerinin cok kadimlerdcn yarannus ilkin nagmeler olmasi onlann ozunde terennum edilmistir Yukanda degildigi kimi, nisbeten sonralar yeranan "sayaci" merasimi zamam okunan saya nagmelerinde mahsulun bollugu

edilerdi.

Akademik M.Arif yazir ki , " ... Koyunlar kuzularnaga basladigi zaman coban paltan geyrnis adamlar kemdbekend gezib "sayaci" merasimi icra edirler".

Malumdur ki, Kadim Turk Tayfalan icerisinde bir srra nagmeler insanm bolluk, varhk arzusu ile bagh yararumstrr

Olculu ser kalibi yarandrktan sonra hemin kenlibde saya nagmeleri yaranrms, bes rrusrah , aln rnisrah saya nagmeleri formala$ITII$tlr,onlann heca sistemi 5-6- 7-8 arasinda degisen olrnustur

Nenem , koyunun karasi K1rkhg1 polat parasi, Yaz

delemesi Payuruzda kuremesi, KI$ gunu kovurmasr."

Merasimde okunan nagmede ise hatta dokkuz misrah fonrnaya tesaduf olunur.

Kisa-kisa gelenin Krsnacagi dar olsun Basa-basa gelenin

Bereketi bol olsun Sizinde damagimz - Gorum her vakt cag olsun

6 F Kocerlu . Balalara hediyye bak 1972(20 ' Yene orada

8 F Kocerlu Balalara hediyye.C2 I

Basmacagr var olsun Oglumuz, kizinuz, Kulfetiniz sag olsun.

Ayn-ayn kargis ve alkislardan ibaret olan bu saya nagmelerinde sifahi poeziyanuzm claha kaclim dovrleri ile bagh izler muhafize edilmistir. Saya nagmelerinde bu kabilden olan izlere kismen daha tez-tez tesaduf olunur.

Saya nagmelerinde koyunculuk hayatmm muhtelif seheleri-itin, altm vefasi, surunu sadakatle korumast, cetin anda cobarun vefalt itini (be'zi variantlarda atuu ) haraylamasi ve s. ile bagh nagmeler de vardir.

Herami geldi benek a benek

koyunu basdi yahud

benek a benek

benek ha ,a benek ha benek ha, a benek ha

Suyun bulakda kaldi, Benek a, benek ha

Y alm yanakda kaldi.

Benek ha, benek ha Benek ha, benek

Tutekde'tcobam" havasi ustunde okunan bu mahmda insanm ibtidai dovr emek hayan terennurn olunur.Akun davun yazdigi kimi"yobam" havasi ve mahrusi cobanlar tarafindan okunur ve tutekde calnur.Bu mahruda 90k kadimdir.Mahmda soz azdir. Lakin musikisi tesirlidir. Cobanlann koyunlar icersinde ifade ettigi hanumru sevdigi bu hava ile alakadar olarak halk halk arasinda bir stra efsanede vardir".

Koyunculuk nagmeleri icersinde "saykic nagmeleri" veyahud "yoklama"

ve"cutlama" lar adt ile sifahi poeziyanuza dahil olan nagmeleri de dikkati celb eder.Aslmda bu nagmeler "cobanin" devami hesab olunur.Coban bu mahru ile suru suru koyunlan cutlayib yaklasib itip yoka cikan olursa derhal bilinir.Ala kara koyunu gorur, tayuu gozleyir, ala karanm taynu gorendekara kure koyunun tay1J11 gozleyir.Coban hanst koyunu gormek isteyince, onun ad1111 tutakda cekir , hemin koyun gelibarkaca gecir.Adim cekmedigi koyunlar dayamb cobaru gozleyir.Bu munvallakoyunlann hamtsuu yoklayib kurtanr."

Ala kara, taym gordurn , Sart kara taym gordum Kara kara taym gordum

Kumral sirnsek taym gormek gerek Kara kure taym gordum

Onunu gormek gerek San kara taym gordum

9 Azerbeycan Folkloru antolokiyast, Lkitab, C.277

Kumral kara taym gormek gerek !

Cobanlann okudugu nagmeler icersinde ikid cobanlann tarifine hesr olunan numuneler devardrr.Profesor Pasa Efendiyev bu nagmelerden bahs ederken hakh olarak yazm.I'cobanlar hakkmdaki mahmla da sayaci sozlerinin bir kisnuru teskil eder ... burada .... coban tarif olunur, onun emegi yasayrsi , kidmeti, kasirgahhgi, kahramanhgi on plana cekilir. "

Sifaln poeziyarruzda yedidilik se 'r sabitlestikten soma bayati seklinde de saya nagmeleri yarannustir:

Koyunun uzu geldi Dizlendi yuzu geldi

Nenem o kalh keci yahud Memesi balh Cobanm kucagmda

Bince cut kuzu geldi

Dea kaya basinda Tutubdu yalh keci

*

Sayaci sozlerinin bayatt seklinde yayilrms bir 90k mununesi ise "nenem"

gelmesi seklinde ile baslayib

Nenem okurdu koyun Otdadi, durdu koyun

N enem onans koyun yahud Yunu bir kans koyun

Ayagm yeri dogun Gorubdu kurdu koyun

Coban senden kusubdu Sudu var bans koyun

Sayaci sozlerinde islenen "nenem" sozu azizleme oksama manasuu dasiyir.

Kadim Turk tayfalan icerisinde oksamak, azizlemekle daha 90k mahsul elde etmek arzuyav isteye kavusma ananesi movcud olmustur.Hatta bir srra merasimlerimizde gunes, yagis, kulek ve s. Azizlenmekle korneye cagnlnustir.

Sayaci sozlerinin mense hususiyetleri, onlan etimoloji koku bir sira arasnncilann dikkatini celb etrnistir

Saya sozunun hakiki ve mecazi manalan ilk defa F .Kocerli terefinden izah olunmustur Muellife gore saya Fars dilinde golge manasnu verir.Sozun mecazi manasr ise mudafie, himaye etmektir."Zakafkaziya Tatarlan (Azarbeycanhlar- A.H)bu sozu nemet, yaksihk, heyinkanhk mm1as1111 da isledirlcr.Buradan da sayaci nemet getiren bolluk getiren manasma gelip cikir.Bu gezen, seyyah nagmekar asik degil dervis degil, adi tarakama koceridir.Payizm alunnda, kisda evleri gezir, serbest sekilde olan nagmelerde ev hayvanlannm heyrini terennum edir. Avazinde o, yag pendir, un, bugda, duyu v.s seyler alir.Bu mahmlarda

'0 Pasa Efendiyev Az.erbaycan sifahi Halk Edebiyau bak. 1981 C. 76

11 F.Ko<;:erlil . Balbalara hediyye,C.2 l-24

hayvanllara miihebbet ifade olunur, onlann ozlerine mahsus karakter cehetleri tasvir edilir, yahsr, bol mahsul arzusu ifade olunur.

F.Koc;erli'nin saya nagmeleri hakkmda mulahazalannda iki kiyrnetli cihet hususiyle nazara carpir.Birincisi, muellif tamam ile hakh olarak gosterir ki bu nagmeleri okuyan pasakar asik veyahud dervis degil adr tarakama koceridir.Demek saya nagrneleri , koyunculukda mesgul olan Turk tayfalarmm emek hayati ile bagh nagmelerden olmustur.Onlar asik repertuarlarma gecmezden evvel koceri tayfalann sifahi nitkinde movcud olmustur.Diger tarafdan F.Ko9erli daha soma gosterir ki, hem in nagmeler "serbest sekilde "

olmu~dur. Y eni Turk halklan icersinde hele yeddilikseir kalibi formalasmazdan evvel bu nagmeler koceri tayfalar arasmda ollitrasiya, ahenk, vurgu, intonasiya prensiplerine uygun sekilde yaranip yayilnustrr.

Yukanda degindigi gibi, akedemik M.Arif de sayaci sozlerini maldarhk mahmlan hesap edin. Professor M.H.Talunasb saya nagmeleri hakkmda yazdr ki, Azerbeycanca say sozunu bir stra manasi vardir. Buradaki say sozu Dede Korkud destanmda sair manasmda islenen say sozn ile alakadadir. Bazen dialektlerde

"say"sav seklinde indi de islenmekdedir. "sozden, savdan" bazi rayonlannuzdan ise "sav" atalar sozu manasmda islenmistir.Burun bunlannazara alarak ihtimal etmek olar ki, saya nagmedemeddir."Saya"sozli barada folklor sunas a.Kundovn mulahisesi de merak dogurur. 0mm fikrince "saya" say sozundendir. Sayaci mahmlanm yaradan ifa eden pesakar koyuncular ve cobanlardir.Sonralar koyu.na da saya demisler. Cok ihtimal ki, bu saya adlannustu

Sayaci nagmelen barada profesor Pasa Efendiyev gosterir ki say-soz atalar sozu, nagme manalannda islenmistir. Ancak dikkat edilirse, F.Ko9erli'nin dediklerinde de hakikate uygun cihetler vardir.Ona gore ki, sayaci sozlerimah sayah olmak ucun se'rlerde ifade edilen heir-dualar bu hem de heyvandanhkla alakadar muhtelif merasimlerde, meselen, dol, kirkim, yaylaga gocme, arama gocme, ararna getrne v.s vaktlarda ifade edilrnistir. Profesor V. Veliyev bu barada yazir: "Babalannuz tabiata tesir gostermek, onu efsunlamak maksadi ile koyunlann dol (kuzulama) aymda hususi merasim gecirmisdir.Bu merasim Turk dilli halklarm dedigi kimi"say" ("dol" "nesil") merasimi kirni islenrnistir.

Merasim zamam hususi nagrneler ifade edilmisdir. Nagmeni ifade edenlere

"soycular" okuduklan nagmelere ise "soycu sozleri "demisler

Folklarma Mursel Hekimov saya sozlerinin bircok manalarla baghhgnu gosterir ki bunlarmda muayyen hissesi polemik: karekder dasiyir.

Bizce sayaci sozleri nagme manasmda olub, k:adim insam.n ilkin tasavvurlannda mukaddeslestirilen ev heyvanlanna muhabbedle, umidle, bagh sekilde yarannusdir.Bu nagmeler nisbeten sonra1ar tarakame kocerilerin dol zamam bolluk, nemet arzusu doguran saya nagmelerine cevrilmisdir.

12 Fkocerli sayact sozleri SMOMPK, 40-ci burakrlis, 1910 C.1-10

13 Y ene orada

14 Atrafi bak;Basuf Beluyev .Kaynan soz cekrnesi, seh.28.

SAGIN NAGMELERi

Halkimizin kadim dovr maldarhk hayati ile bagh nagmeleri icersinde sagm nagmeleri de rnueyyen yer tutur. Sagm nagmeleri koceri tayfalar icerisinde yaransa da kisa muddetde, oturak hayata gecmis tayfalar icersinde daha 90k yayilnusdir.

Hatta bir muddetten sonra bu nagmeler onlann arasinda da, pesekar sagm nagmeleri kimi tamnnusdir. Sifahi poeziyannzda genis yayilnus bu nagmelerin indiye dek'tsagm" adi ile yalmz bir numunesi malumdur.

Durum, Dutum, Nenem, Durum Durum, Dutum

N enem Duturn Duyum, Durum Bacim Dutum

Eide olan yalntz bir numune burada darusarken gostsrirler ki "Dutum, nenem" mahmsi sagici kadmlar tarafmdan ancak inekler icun yaradilnusdir.Lakin nazara almak lazundir ki, bu nagmelerde ilk defa koceri tayfalar icersinde yarannusdrr.Koyunculukda bagh nagmeler, o cumleden saya nagmelerinde de koyunun tarafim nenem kelimesi ile baslayir.

Nenem a nazh koyun, Kirkovul gozlu koyun.

Pendiri kesme kesme Katrgi uzlu koyun

Bu saya nagrnesindeki "nenemde" "Durum ,Nenem" nagmesindeki

"nenemin" eyni menseden olmasma subhe etmek olmaz. Iten iki nagmedeki

"nenem" saginla bagh islenrnisdir.

lhtimalki koyunculukla mesgul olan tayfalar icersinde yayilan sagm nagmeleri oturak tayfalar icersinde yayildikdan sonra ozune mahsus formalasma merhalesi gecmisdir Yeni seraide koyun sagmcilanrun yarattigi nagmeler oturak tayfalann repertuannda yeni fonna kesb etmis, Jakin oz ilkin hususiyeti ile bagh

"nenem" poetik terkibini de muhafiza etmistir.Pesekar sagicilann repertuarlarmdan yaziya almnus sagm sagm nagmelerinde -eydinnelerde de eyni hususiyet oziinii gosterir.

Nenem, nenem Seni sagan Nenem, nenem Gul muncugum Boynundadir, Memelerin

Ayagun

Irahat koy

Boynuzunda

Uzerriyim

Ev-Esiyirn

Bezeriyim

Koyundadir Kuyrugunu Faragat koy.

Nenem nenem Seni sagan Nenem nenem ...

Goruldugu kimi, bu nagmede sagim'in butun ritmi, ahengi aks olmustur.

Sagmci hayvanm goze gelmesinden korkup onun boynuzuna uzerlik gecirmis, butun yasayisnun tegmin olunmasuu onun adiyla baglayarak, hatta "Ev esigin, bezegin=dege onu aksarmstir

Baska bir nemede ise, sagmci oz arzusunu bele ifade edir.

DOtOm durum

Nenem dutum Emceginden Koymak tutum Do turn durum Anam durum

Subhden Pendir tutun

Dutun dutun Bacnn dutun Kupalanm Dolsu yagla Balalar rm

Bu yaz sakla Dutun dutun Anam dutun

Sifai poeziyarmzin ilkin dovr numuneleri ucun repertuvarlann tez-tez teran,

formal karakter dasryan soz, nusra, hatta bentlerin movcutlugu karakter cehaletlerdendir.

Diger emek namelerinde oldugu kimi sagun namelerinde bu hususiyet ktsmende olsa muhafaza edilmistir Suphesiz ki, bu nagmede islenen "durum dutum" "nenern durum" nusralan, yahut sozleri oksatma karakteri dasurustu.

16

"Deli

ve bad hemcinin taze doganda bunagan inekler sutlerinin 90k mm yebinlerinde gizledirler"dutum dutum nenem" mahnasi onlan yumusaltmakta otru saglarken ifade edilir. Oz gozel sesi ile ineye tesir gosterir, onun yavasamasina 90k sut vennesine nail olur. Bu mahnada sozun ahenge uzadihr, krsaldilmasi ile ifade edilir."Ses tekrar oldukca, aheng selislesir ve guzellcsir'"!"

Y eni toplanrnis baska bir sagin nagmesinde de bu hususiyet aydm sekilde nazara carpir.

Dutum, dutum Nenem, dutum Dutum, dutum Anam, dutwn , Konsulara

Yag borclu yap,

Konca gelip Dutwn, dutum Gulperiye Konca gelip Nenem dutwn

Cikar meni Kizim yaza

15 yene orada

16 Azerbaycan folkloru antolokiyasi .I kitab, seh.13

17 Azerbaycan folkloru antolokiyasi.bir kitab seh 246-24 7

Orman bostan Bag borcluyam Dutum, dutum Gui ustunde

Dutum, durum Toy toy kayak Kar niyaza

Goriildtigii kimi, saganci arzu ve isteklerini bir bir hanrlaym butun bunlann hayata gecmesine mahsulu, bollugu coklugu ile baglayir. Hatta nagmeden gorundugu kimi, bayram goncasi gelen gul perinin goncasunn gaytanlrnasi ailenin yazca cikanlmasr yazda Kor Niyazca toy dogdurulme arzusunuda sagmci nagmede hazin bir ahengle ifade edilir. Arnk burada hayvana antro pomarfik tasavvunm izlerini goruruk.Hahvandan bol mahsul almak ucun onu azizleyen sagmci emekprosesinde ahengin, oksar. Seslerin ritmik tesiri ile bagh oksadigi eyvam insanlastmr, oz arzu ve isteginin onunla bolusur ki bu da 90k kadim tasavvurlarla bagh yaradrhcihk anesi kimi nazara carpir.Tabii ki forma itibanyla da bu nagmeler merak dogurur ve onlarm bircogu "Karaoulu " ve "Kitab-i Dede Korkut "poatik uslubunu hanrlatir.

Sagin nagmelennin sonraki dovurlerde de yaranmasi devam etmis ve sagmcilar arasmda bugun bayati seklinde yayilnus sagin nagmeleri vardir.Mesela

SOzO! Ah kahriz inek

Sut sagam kaymak tutum yahud olmayim sensiz inek

Etirli dar9111 inek Y clini kIT9111 inek Anberli yagm olub

Durusu lur9111 inek

Sagm nagmeleri hala toplanma mehelesindedir. Ayn ayn pesekar sagincilann sifahi nitkinde yasamakda olan bu nagmelerin toplamp yaziya ahnmasi ve nesri sifahi poyoziyamizm 90k merakh numunelerinin ogreniluiesme,

suphesiz muhim komek olacaktir.

OVCU NAGMELERi

Azerbaycan halk poeziyasmda yaranmasi daha kadim dovrlerde bagli olan

nagmeler icersinde ovcu nagmeleri de hususi yer tutar. Ovcu nagmeleri ovculuk

pesasi ile bagh yarannustrr.llkin ovcu nagmeleri nidali, cagnsh sozlerden ibaret

olmustur Bu nagmeler az sozlu nagmeler kimi sifahi poeziyanuza dahil

olmusdur Ovcu nagrneleri bir sira hallarda tufekde, fidde cahnan havalarla

musahide olunmusdur. Pesakar ovcularm, cobankann caldig: bu havalar ba'zen

kuslan, hayvanlan yanrardi. "Davia ile ova cikan bir nefer "Cutleme" havasma

caldinrdr. Musikiye alude olan hayvanlar ve kuslar ovcunun tamamile unudurlar.

Ovcu bu munvalla daha 90k hayvan ve kus ovlara bilir".

ilk ovcu nagmelerinde Ovcu ugurlu olmasi, "av avlayan.kus kuslayan"

ovcunun butun ovculuk adetlerinden - okundan, kamanmdan kemesinden, torundan, sahininden , tulasmdan tutmus, ovcunun ov gozlemesi, onun heyecaru, soyuga duzumu, kar ustunde surusmesi ve i.ve i. a. Harm sifahi poeziyarnizda aks olunmusdur. Yaziya almnus bazi numuneler ovcu nagmelerinin urnumi mazmunu barada mueyyen tasavvur yaradrr

Ova geder, Ovun tus, Ovun olsun Maral, kus Ovu vuran Kamarnn Batsm gezne Yamanm Dag-dere

Kurd-kusu Seher-aksarn Lerze-1 urze Senan gel..

Bedheybelden Bade silden, Bed nazerden Dolan gel.

Adeten ovcunun arkasinca aralarm, sevgililerin okudugu bu nagmede ovcu ugurlu ovcla yanasi bed heybedden badesinde ve bed nezerden korunub eve kayrtmagi arzu olunur. Yaziya ahnnus bir ovcu nagmesi fonma etiban ile marak dogurdugu kimi, mazmunca da nazan celb edir.

Delen avcum, Gulen avcum, Bizim sirri Biler avcum Goturdum yeddi Alayi

Bagladim

Yeddi bogacnu, Y eddi belayi,

Dogdum oglaru.

Asdim Divardan Divler yikan Kaman:

Geier avcurn Guler avcum Bizim sirri;

Biler avcum;

Biler avcum Geler avcum Guler avcum.

Ovcu hayati ile bagh yaranmis bu nagmelerin sommdaki parca nakaratdir.

Nagmelerin daha kadim dovrlerde bagh yaranmasi seksizdir. Mazmundan gorulur ki.iyeddi kizi olan ovcu evden bas goturub cetmistir. Evinin divanndan elek asip evden 91km1~ ve demistir ki, oglurn olsa divardan kaman as, kayidib gelerek

18 Azerbaycan folkloru antolokiyasi, seh 2k7.

kalsa, yurda bir de kayitmanam. Mogullarda ovcu hayati ile bagh past geldiyimiz bu motiv ovcu nagmelerinde de yasayirnus. Oglan dogan ana divardan yeddi k1z111 alayizi goturub, yerine kaman asib, kizlanm ovundurub atalarmm galib cikacagi umidi ile onlan sevindirir. Baska bir nagmede ise oku kurtaran ovcunun dilinden bele degilir:

Ay ahum, Geze ahum Daglan Beze ahum, Ay ahum Ala ahum Ok atnn Hara ahum.

Ay ahum Dala ahum Durnasib

Yala ahum.

Kamanda Okum yokdur, Duse sen Tona, ahum.

Ovcu nagrnelerinde tesvir olan objekt bilavasita insanm hayati, maiseti, ovculuk pesasi ile bagh olub ayn-ayn lovheleri goz karsismda canlandmr.

Y ararns etiban ile nisbeten sonralar tapmaca sekline donusrnusdur. Meselen gece baht, puskuda dayanan ovcunun cobanla pastlasarken geyri-ihtiyari olarakm dediyi asagidaki nagmeye fikir ederek:

Hind - hindice, Disi eyrice Hera yedirsen, B u yan gece?

Y ahud, ceyran ovlamak isteyen ovcu puskuda ovunu gorur ve sevincek astadan okuyur:

Hilmi - hilmi kahar at, Kilmi mercan kahar at Az111da k11 sicim Basinda tir kahar at.

Ovcu nagmelerinde daha kadim gorti~ ve tasavvurlarda bagli motiflere,

sujetlere, obrazlara da tesaduf olunur. Ma1umdur ki, ovculukda bagh esatiri

tesevvur Turk tayfalan icerisinde daha kadim tasavvurlardan olmusdur. Onlardan

birine gore ov ovlamaga gede ovcunun karsismda ov dayamr lakin Ov Tannsi

ovcuya ates acmaga imkan vennir. Ok, kaman sonraki dovrlerdeki silah kimi

islenir, Ovcunun lap yanmdan galib gecen ova ok, gulle tus gelrnis. Yahud aksine,

ton kuran ovcu yolda yubamr, vaktinda tora yetismir, ton kmp, ov azat olunur.

Bir sma hallarda ise Ov Tannsi ovcuyu yukuya verir. Melen, Ovcu nagmelerinin birinde bununsahidi oluruk:

Seyyada bak, seyyada Tonm kurub kayada T onma tarlan dusub Kimsesi yok oyacla.

Ovculukla bagh mifik sujetlerden biri da Ov Tannsintn Kumeyi ile ovcunun Ov tarafmdan ovlanmasidrr. Adeten ovlanmasi yasak olan hayvanlann ovuna cikan ovcular bele vaziyette dusurler. Ov Tannsi onlan ovlayib dustak edir, onlara 90k cezalar verir yasakli hayvanlara ok atmayacagma ant icilir: Ovcular tikanJardan ceper cekir, meseliklerden yol acir, kankanlik edir, 90k zahmetli isler gorur. Ve' da vakti tamam oldugdnda Ov ilahesi guzel bir kiza cevrilir, ovcu ona vurulur. Ele elin uzadib vusade yetmek isteyende ilahenin eli kamci kamcili dayesi gelib, ovcunun evvelki ov yerine koyub getirir. Halkda olan bezi sujetlerde ureyi gecen ovcunu daye evvelki ov yerine getirib atir. Ovcu husa gelende gorduklerin yuku oldugunu zenn edir.

Sifahi poeziymmzda "Ekil- Bakil " adh kadim ovcu nagmesi vardir. Bu nagme uzun muddet Usak folkloru numunesi hesab edilen"Dlizgii" adh ile halk poeziyasma dahil olmusdur. Lakin tldugu aydm nazara carpir.

Usak folkloru nagmesi hesab edilen bu nagmede kadim mifik tasavvurlar aydm sekilde aks olrnusdur Kadim insanlar Akil-Bakili Ov Tannsi hesab ederdiler. Onlara secde etmek insanlara hos behthk getirdigi kimi, inkar etmek de ovcu ucun son derece tehliskeli idi.

Getdim onu tutrnaga, 0, meni tutmus idi.

Insan kilas eden ise baska mifik Tanndir. Bu mifik Tann Ov arkasmda gelen ovcuyu tutub metdana salnus, ona iskence vermis, Tanndan farkh olarak insana ceper cekip yo! acmakda kumek edir. Ovcu burada'tkizil gule dolasu", Guzel peri libasmda gozuze gorunen ilaheye vurulur. Elini uzadib murada yetmek isteyende kayd edildiyi kimi ilaheni dayesi gelir ve ovcu esir oldugu meyclandan ka91T. Eslinde eli kamcih daye ovcunun karsismda kacmak ucun yol acir.

Gorunduyu kimi, duzgu adi altmda verilmis kucuk nagmede terennum olunan motiv kadim Turk tayfalannm Ov Tannsi ile bagli tesevvurleri ile 90k yakmlasir, bezi hallarda ise eginlesir.

Nagmede mifik tesevvurlerle yakmdan seslesen bir nece motivi nazarda

gecirek: meseleni Akil - Bakil ikar gerdas, iki Tanndur. Mitoloji

tesevvurlcrindizde insanm gus, yahud eksine, gusun insan sekline dusmesi tez-tez

tesaduf edilir. Diger taraftan kadim Turk tesevvurlerinde kosalasdirma derk

YAKIN DOGU UNiVERSiTESi FEN-EDEBiYAT FAKULTESi

TURK on.t VE EDEBiYATI BQLUMU

EL NAGMELERi HALK OYUNLARI

MEZUNiYET (:ALl~MASI

Yazarr: Azad Nebiyev

Ceviri: Yunus OKS.UZ

Damsman: noe, Dr. IIabib Derzinevesi JI.

980411

Lefkosa - 2002

ONSOZ ((

1;~ ""r

~fit-fft(T,C-1'

Azerbaycan balk bilimcisi Azad Nebiyev'in "El Nagmele~

Oyunlari" adh bu kitabi, Azerbaycan folkldrtlnii bize tamnrken, aym zamanda biitiin Tiirk dunyasmm folkloru hakkmda da bilgi vermis oluyor.

Bu kitabm ancak bir boliimiinii inceleyebildim, ama kitabm geneline de goz gezdirme frrsatun oldu. Bununla da gordum ki, ayrr-ayrr cografyalarda yasasak da, ayri bayraklar altmda bulunsak da, biz, yani Oguz'un soylarr hala oz kiiltiiriimiizii korumaktayiz,

Saym Doe.Dr.Habib Derzinevesi bu kitabi bana mezuniyet eahsmasi olarak sundugunda hie tereddiitsiiz kabul ettim. Gerci Kril alfabesiyle yazilnnsn ama sonucta bir Tiirk devletinin, hatta bir Tiirk diinyasmm eglencesi, iiziintiisii ve inams sekli vardi bu kitapta. Arleta riiyamda kendi kiiltiiriimii bir kitap haline ben getiriyordum. Her ne kadar Azad Nebiyev yazmrs olsa da.

Bu cahsmayi yaparken zorlanmadim dersem yalan olur. Cunkfl bu tez benim edebi kariyerim acismdan yapngun ilk cahsmamdi. Baska bir dilden, ozellikle Latin alfabesinin dismdaki bir alfabeden ceviri yapiyordum. Bunun ne kadar zor oldugunu herhalde ceviri yapanlar daha iyi anlarlar. Eskiden ceviri yapmamn cok basit bir i~ oldugunu dllsilniirdllm, simdi ise ne kadar zor oldugunu gordiim. Sayin Doc, Dr.

Habib Derzinevesi yardunlari olmasaydi bu ceviriyi asla yapamazdrm.

Su anda bu kitabm bir kismun inceledim ama, ileriki hayatimda Allah nasip ederse tamamun Tiirkiye kfiltiirii ile karsilasnrmah olarak inceleyip kiiltiir dilnyasma kazandrrmayr umut ediyorum.

Mezuniyet cahsmam olan bu kitapta bana bilgisayar cahsmalarmda ve dozen konusunda yardun eden fikirdasrm, agabeyim Emin Oral'a, arkadaslarun Ummiican ve Elvan'a, maddi konulari halleden agabeylm Niyazi Oksilz' e, degerli zamamm, bilgi birikimini bend en esirgemeyen Saym Yrd. Doc, Dr. Omer Yarasir Hocama ve ogrencisine kapisun yirmi ddrt saat acik tutan, kendini onlara adanns olan, benden hicbir zaman yardnmm esirgemeyen Saym Doc. Dr. Habib Derzinevesi'ye en derin

~iikranlanm1 sunmayi kendime bir bore bilirim.

Yunus OKSUZ

i(:iNDEKiLER

Onsoz

Emek Nagmeleri I

Sayaci Nagmeleri 4

Sagin Nagmeleri 9

Ovcu Nagmeleri 11

Bahk91 Nagmeleri 15

Kurnculpekcinagmeleri 18

Hana Nagmeleri 21

NAGMEYE - S0ZE D0NM0S UNAMLAR, MOVSUM MERAS1Ml NAGMELER.i

Movsum Merasimi N agmeleri Yas Nagmeleri

Inanclar

Alk1~ ve Kargislar Efsw1lar

Fallar , Ttirke9areler Yalanlar Dualar

23

29

33

37

40

46

51

53

54

EMEi( NAGMELERi

Sozun sihirkar kudretine beled olanlar yahsi bilirler, soz ulu gecmislerden insanm elinden tutmus ona yon gostermis, derdini-melalim azaltnus, soz insam yasatnus kamillestirilmistir Okla, kamanla, kihcla, kalkanla aluunayan kalalar soz gucune feth cdilrnistir Soz hakanlan, sahlan tahtan salrms, kanh fermanlan degismis.soz seven (yjurekleri bir-birine k( o )avu~turmu~tur. Ecazkardir sozun kudreti ...

Sozun sihirkar kudreti emegi nameye cevirmis inanu, isteyi, smagi sozun gucu ile nesillere yadigar etmistir, inamdan smaktan, alkistan, kargistan bedii abide yaratrrustir. Halkm hafizasmda gundelik maisetine, diline hamin abideler yasaya-yasaya bugune kadar gelip catrmsur.

Soz 90k iptidadan sihat ( cehatjyaratnusnr. Nagme yatrrustir.Insanm emegini, isini ritimlestirmistir Insan sozun kudretine inanrms, inarmm, sihrini, alkistru sozle gelecege yadigar etmistir. .. insan sozden kudretli bir maneviyyat kudretli bir sihhat yaratnusnr Onun her sozn, her kelimesi Yaddaslar' da ya~a1111~, cilalanrms, gunumuze kadar gelip catnustir, bu sahat dunyasunn her kelarru ne kadar ulu, her kelpesi ne kadar mudridtir.

Bu mudridlik dunyasina gelin birlikte seyahat edek. .. Halk paeziyasmm en kadim janrlanndan olan emek nagmelerinde ekin, bicin, cUt9U hayati terennum edilir. Bu nagmeler ekincinin bilavastta emek prosesinde yaratdigi, ifa ettigi nagmelerdir. Onlar da "rnaksat ise emej (gi) ritirnlcstirmek ve yuncullesdinnekden ibaret olmustur. "

Emek nagmelerinde cutcu erneginin terennumu kutsiyyetin, mukattesligin, ekin prosesini yungullestiren vasitalamn vasfi ecazkardir.Ekenci nagmelcri oturak hayat seraitine gecen ilkin, ekincilik medeniyyetinin esasuu koyan ulu babalarnruz tarafmdan yaradilan erkan nagmelerdir.Onlar bir ve iki sesten ibaret olup daimi tekmillesme prosesi gecinmistir.lnsanm ilk "a'Tan,

"ha'Tan, "hc'Teri, "hoTan halk poeziyasuun bu ilkin ruseymlerini yaratnusnr.

Bu sesler esasmda ise ilkin nusralar-gorulen isin ahengine uygun ritimli sesler sistemi yaratnustir, meselen, ilkin,merhalede yaranan"ho, hola", "ho"

ritimli sesler sistemi,

hoooooo, holaaaa ve hoooooo bir sesler yaranmis ahenkli,vurgulu, alitrasiyah poeziya formallasnusnr. Bir heceli, bir rrusrah ikinci nagmelerinden 2-3 heceli 2-3-4 nusrah emek nagmeleri yarannustir

Bugun bize gelip catan emek nagmelerinde halkin ilk emek hayan, binge is prosesi ile baglr elementleri muhafizasi ucludur;

Ehhe, ohhe g09 ver, ho, Gui; ver ho, guc ver ho, Avalun duzde kahb

1 Pasa Efendiyev, Azerbaycan sifahi Halk Edebiyat1.Bak1,1981,C.74

2 Bak Azerbaycan folkloru antolojiyasi, I kitab bak, 1968,s 242

Gue ver ho.guc ver ho.guc ver ho.

Bu ekinci nagmesinin halk icerisinde yayilnus baska bir varyanti rse asagidaki formada kayda aluurusnr.

Ehhe, ehhe, Gue ver ho, Gue ver, ho, Gue ver,ho, Gue; ver,ho

Avalrm Duzde kahb Gue ver,ho ...

Gue ver, ho Gue ver ,ho.

Ekincilik hayan ile bagh kayda ahnnns baska bir nagmede ise cutcunun yakm gomekcisi olan okuzun i~ guzun terennum olunur, cutcu vefah isyoldasuu kalan tontpagi da sumlayib basa cattmnca zahmete katlasmaga cagin

Ho, ho,ho,ho

Ho,ho,ho,ho, okuzun Budu buto okuzum Bir karts toppak kalip Ho,ho,ho

Hoho, hoho okuzum

Sekli bakirrundanhusus ile Marak doguran baska bir ekinci nagmesinde ise torpagi sumlayip kurtaran cutcunun sepinin gi.iyennesini sebinsizlizle gozlediginin sahidi oluruk;

Topraga atdun tumu, broj!

Goyer semenim broj ! ..

Osyek semeni broj ! Broj, broj, broj ..

Sifahi poleziyarmza holovar adi ile dahil olan ekinci nameleri yarandigi dovrden baslayarak muhtelif inkisaf merhaleleri gecmistir. "Her bent'! dart misradan ibaret holavarlar nispet en yakm zamanm mahstiludur.Lakin majgal , hodad ve dugunculer ekserriyetle kadim, yahut iki nusradan ibaret holavarlan okuyurlar. Dort rmsradan ibaret holavarlan okuyerken 90k zaman iki nusranm lktisara sahr, evezinde kadim holavar'I nekerat yerinde okuyurlar.""

3 Narneler, inanclar, alkislar bak, 1968

4 Azerbaycan Okloru antolokiyasi, C.242,

Zaman gectikce holavarlar oz formlanni sabitlestirmistir. Yedtilik se'r yarandiktan sonra ise emek nagmclerinin bir 90k baska nurnunesi kimi holavarlar da bayan seklini kabul etrnisler.

Kara kelim .gunde, men , Golgede sen, gunde, men, Sen yat kaya dibinde, Koy karahrn gunde men.

yahut

Ala kelim bize gel, Dagdan inip duze gel D1mag111111

Kara duzu beze gel

Suphesiz ki bu numuneler nispeten sonraki dovurlerin rnahsuli

e'tiban ile sifah: paziyanuzda yeddilik sc'r'in hakim movkeyi ile bagh olmustur.

Halk icersinde bu formada yaranannumuneler de ekinci nagmelerinin ilkini yani hususiyetleri ile bagh elementler-nakaratlar muhafize edilmistir.

Topragnn ovut aldi.l Tohwnum kogut oldu Hus ho

Kara narim, hus ho Ala kelim, hus ho ...

Nakarat hissesindeki "Kara narim","Ala kelim"ifadeleri degisken olup bazt numunelerde "ala kelim'Y'kalca kelim",v.s sekillerde islenmistir.Sifahi nitkda nakaratsiz ekinci nagmesine tesaduf edilmir.

Ernek nagrnelerinde marak doguran meselelerden biri de sozun etimoloji izaludir.Malurndur ki "holavarsczunun menseinden bahsederken folklorsunas a.Ahumdov gosterir ki, "holavar"sozU"ho"ile "var" sozunun birlesmesinden emek gelrnistir Cok ihtirnal ki, "la" sckilcisi dilirnizin ahengine uygun olarak bu iki sozu birlestirmek U9Li.n araya girrnistir. "Ho"-hayvan, "var" ise- dernektir (hayvan getl)'"

Lakin holavarlar dainsamn mukaddes varhklara e'tikadmm izleri nazara carpmaktadir. Cin, Hind, iskandinav ve sark halklarmm sifahi yaradihcthgmdan

"ho"mukaddes varlik mefhumunu ifade etmistir.Turk dilli halklarm, o cumden bizim sifahi poeziyamizdaki movsum ve merasim nagmelerinde "ho"lar insaru oz

5 Azerbaycan, antolokiyasi I. kitab, C.241

arzusuna kavusturan saadet ve hasbehdliye yetiren nagmeler, mukaddes varhklar kimi terennum edilir.

A "ho" Iara,

"ho Tara Y ag1~ gander

"ho" Iara

yahud

"ho"lara Kurban kesek

"ho"lara

Tahil bol olsun

Bir sira hallar da ise "ho"lara sitayis eden insanm murada yetmesi nagmelerde

edilirdi.

"ho"lara dilek

Ettim subh ustu murada Yetdim ...

Gorundugi; kimi, "ho" mukaddes varhk mefhumunu ifade etmistir.

"Varsozu ise aksama, nagme ma'nasnu verir. Mukaddes varhklar, totemler manasim tasiyan "holar" ifadesine kosulan "var" sozunden "holavarfonmasr yaranrmsnr Bu ise harfi ma'nada mukaddes varhklar hakkmda nagme kimi izah oluna biler .Dilimizin ahengine uygun olarak "holavar" soz kokundeki cem sekilcisinin "p" samiti dusrnus ve ilkin fonna halkm sifahi poeziyasmda holavar seklinde yasanusur.

SAY ACI NAGMELERi

Sifahi poeziyarmza koceri tayfalarm ilk emek nagmeleri kimi dahil olan sayaci nagmelerinde koyunculuk hayati terennum o1unur bir eek membalarda ise sayaci nagmeleri rnerasirn nagmesi hesab edilir. Bu nagmelerin koyun kirkmu, dol vakti, yaylaya gocerken ve ananevi hadiselerle bagh merasimler zamaru ifade edildigi gosterilir. "sayact" merasimlerinin kadim Azerbaycanhlar-iyerisinde sayacrmerasimlerinm kadim Azarbeycanhlar-i9ersinde genis yaytlmasi bu nagmelerin sayaci rnerasimlerinde muhim yer tuttugunu gosterir. Lakin bizce, hernin yarancihk prosesi nisbeyen sonraki dovrlerin mahsuli olmustur. Koyunlan ehlilestirme dovrunde baslica mesguliyeti koyunculuk olan Turk tayfalannm emelan hayati ile bagh olan saya nagmelerine dikkatle nazar saldikda kadim insanm butun hayatmm koyunculukla bagh oldugunu gorduk;

Koyunlu evler gordum, Kurulu yaya benzer

Koyun var kere gezer, yahut; Koyun var, kure gezer,

Koyunsuz evler gordum, Geder daglan gezer,

Kururnus caya benzer. Geier evleri gezer."

Koyunlu evler abad, koyunlu hayatlar firavan olmustur.Koyunculukla mesgul olan kadim Azerbaycanlilar icerisinde bu nagmeler kadimlerden kalrrus, zaman gectikce tekmillesrnis, yeni-yeni fonnalara yaradilacak bugun gordugumuz sekle gelip dusrnusturOnu da demek lazrrndir ki, sayaci nagmeleri oz ilkin mazmun hususiyetini nisbeten feal koruyan nagmelerden olmustur.

Bu saya kimden kaldi?

Adem Atadan kaldi Adem Ata gelende, Kizil okuz duranda.

Bugda sunbul salanda Donya binnet olanda Musa coban olanda ...

Si$ligimiz en kecdiz"

Gorulduytl kimi, eslinde saya nagmelerinin cok kadimlerdcn yarannus ilkin nagmeler olmasi onlann ozunde terennum edilmistir Yukanda degildigi kimi, nisbeten sonralar yeranan "sayaci" merasimi zamam okunan saya nagmelerinde mahsulun bollugu

edilerdi.

Akademik M.Arif yazir ki , " ... Koyunlar kuzularnaga basladigi zaman coban paltan geyrnis adamlar kemdbekend gezib "sayaci" merasimi icra edirler".

Malumdur ki, Kadim Turk Tayfalan icerisinde bir srra nagmeler insanm bolluk, varhk arzusu ile bagh yararumstrr

Olculu ser kalibi yarandrktan sonra hemin kenlibde saya nagmeleri yaranrms, bes rrusrah , aln rnisrah saya nagmeleri formala$ITII$tlr,onlann heca sistemi 5-6- 7-8 arasinda degisen olrnustur

Nenem , koyunun karasi K1rkhg1 polat parasi, Yaz

delemesi Payuruzda kuremesi, KI$ gunu kovurmasr."

Merasimde okunan nagmede ise hatta dokkuz misrah fonrnaya tesaduf olunur.

Kisa-kisa gelenin Krsnacagi dar olsun Basa-basa gelenin

Bereketi bol olsun Sizinde damagimz - Gorum her vakt cag olsun

6 F Kocerlu . Balalara hediyye bak 1972(20 ' Yene orada

8 F Kocerlu Balalara hediyye.C2 I

Basmacagr var olsun Oglumuz, kizinuz, Kulfetiniz sag olsun.

Ayn-ayn kargis ve alkislardan ibaret olan bu saya nagmelerinde sifahi poeziyanuzm claha kaclim dovrleri ile bagh izler muhafize edilmistir. Saya nagmelerinde bu kabilden olan izlere kismen daha tez-tez tesaduf olunur.

Saya nagmelerinde koyunculuk hayatmm muhtelif seheleri-itin, altm vefasi, surunu sadakatle korumast, cetin anda cobarun vefalt itini (be'zi variantlarda atuu ) haraylamasi ve s. ile bagh nagmeler de vardir.

Herami geldi benek a benek

koyunu basdi yahud

benek a benek

benek ha ,a benek ha benek ha, a benek ha

Suyun bulakda kaldi, Benek a, benek ha

Y alm yanakda kaldi.

Benek ha, benek ha Benek ha, benek

Tutekde'tcobam" havasi ustunde okunan bu mahmda insanm ibtidai dovr emek hayan terennurn olunur.Akun davun yazdigi kimi"yobam" havasi ve mahrusi cobanlar tarafindan okunur ve tutekde calnur.Bu mahruda 90k kadimdir.Mahmda soz azdir. Lakin musikisi tesirlidir. Cobanlann koyunlar icersinde ifade ettigi hanumru sevdigi bu hava ile alakadar olarak halk halk arasinda bir stra efsanede vardir".

Koyunculuk nagmeleri icersinde "saykic nagmeleri" veyahud "yoklama"

ve"cutlama" lar adt ile sifahi poeziyanuza dahil olan nagmeleri de dikkati celb eder.Aslmda bu nagmeler "cobanin" devami hesab olunur.Coban bu mahru ile suru suru koyunlan cutlayib yaklasib itip yoka cikan olursa derhal bilinir.Ala kara koyunu gorur, tayuu gozleyir, ala karanm taynu gorendekara kure koyunun tay1J11 gozleyir.Coban hanst koyunu gormek isteyince, onun ad1111 tutakda cekir , hemin koyun gelibarkaca gecir.Adim cekmedigi koyunlar dayamb cobaru gozleyir.Bu munvallakoyunlann hamtsuu yoklayib kurtanr."

Ala kara, taym gordurn , Sart kara taym gordum Kara kara taym gordum

Kumral sirnsek taym gormek gerek Kara kure taym gordum

Onunu gormek gerek San kara taym gordum

9 Azerbeycan Folkloru antolokiyast, Lkitab, C.277

Kumral kara taym gormek gerek !

Cobanlann okudugu nagmeler icersinde ikid cobanlann tarifine hesr olunan numuneler devardrr.Profesor Pasa Efendiyev bu nagmelerden bahs ederken hakh olarak yazm.I'cobanlar hakkmdaki mahmla da sayaci sozlerinin bir kisnuru teskil eder ... burada .... coban tarif olunur, onun emegi yasayrsi , kidmeti, kasirgahhgi, kahramanhgi on plana cekilir. "

Sifaln poeziyarruzda yedidilik se 'r sabitlestikten soma bayati seklinde de saya nagmeleri yarannustir:

Koyunun uzu geldi Dizlendi yuzu geldi

Nenem o kalh keci yahud Memesi balh Cobanm kucagmda

Bince cut kuzu geldi

Dea kaya basinda Tutubdu yalh keci

*

Sayaci sozlerinin bayatt seklinde yayilrms bir 90k mununesi ise "nenem"

gelmesi seklinde ile baslayib

Nenem okurdu koyun Otdadi, durdu koyun

N enem onans koyun yahud Yunu bir kans koyun

Ayagm yeri dogun Gorubdu kurdu koyun

Coban senden kusubdu Sudu var bans koyun

Sayaci sozlerinde islenen "nenem" sozu azizleme oksama manasuu dasiyir.

Kadim Turk tayfalan icerisinde oksamak, azizlemekle daha 90k mahsul elde etmek arzuyav isteye kavusma ananesi movcud olmustur.Hatta bir srra merasimlerimizde gunes, yagis, kulek ve s. Azizlenmekle korneye cagnlnustir.

Sayaci sozlerinin mense hususiyetleri, onlan etimoloji koku bir sira arasnncilann dikkatini celb etrnistir

Saya sozunun hakiki ve mecazi manalan ilk defa F .Kocerli terefinden izah olunmustur Muellife gore saya Fars dilinde golge manasnu verir.Sozun mecazi manasr ise mudafie, himaye etmektir."Zakafkaziya Tatarlan (Azarbeycanhlar- A.H)bu sozu nemet, yaksihk, heyinkanhk mm1as1111 da isledirlcr.Buradan da sayaci nemet getiren bolluk getiren manasma gelip cikir.Bu gezen, seyyah nagmekar asik degil dervis degil, adi tarakama koceridir.Payizm alunnda, kisda evleri gezir, serbest sekilde olan nagmelerde ev hayvanlannm heyrini terennum edir. Avazinde o, yag pendir, un, bugda, duyu v.s seyler alir.Bu mahmlarda

'0 Pasa Efendiyev Az.erbaycan sifahi Halk Edebiyau bak. 1981 C. 76

11 F.Ko<;:erlil . Balbalara hediyye,C.2 l-24

hayvanllara miihebbet ifade olunur, onlann ozlerine mahsus karakter cehetleri tasvir edilir, yahsr, bol mahsul arzusu ifade olunur.

F.Koc;erli'nin saya nagmeleri hakkmda mulahazalannda iki kiyrnetli cihet hususiyle nazara carpir.Birincisi, muellif tamam ile hakh olarak gosterir ki bu nagmeleri okuyan pasakar asik veyahud dervis degil adr tarakama koceridir.Demek saya nagrneleri , koyunculukda mesgul olan Turk tayfalarmm emek hayati ile bagh nagmelerden olmustur.Onlar asik repertuarlarma gecmezden evvel koceri tayfalann sifahi nitkinde movcud olmustur.Diger tarafdan F.Ko9erli daha soma gosterir ki, hem in nagmeler "serbest sekilde "

olmu~dur. Y eni Turk halklan icersinde hele yeddilikseir kalibi formalasmazdan evvel bu nagmeler koceri tayfalar arasmda ollitrasiya, ahenk, vurgu, intonasiya prensiplerine uygun sekilde yaranip yayilnustrr.

Yukanda degindigi gibi, akedemik M.Arif de sayaci sozlerini maldarhk mahmlan hesap edin. Professor M.H.Talunasb saya nagmeleri hakkmda yazdr ki, Azerbeycanca say sozunu bir stra manasi vardir. Buradaki say sozu Dede Korkud destanmda sair manasmda islenen say sozn ile alakadadir. Bazen dialektlerde

"say"sav seklinde indi de islenmekdedir. "sozden, savdan" bazi rayonlannuzdan ise "sav" atalar sozu manasmda islenmistir.Burun bunlannazara alarak ihtimal etmek olar ki, saya nagmedemeddir."Saya"sozli barada folklor sunas a.Kundovn mulahisesi de merak dogurur. 0mm fikrince "saya" say sozundendir. Sayaci mahmlanm yaradan ifa eden pesakar koyuncular ve cobanlardir.Sonralar koyu.na da saya demisler. Cok ihtimal ki, bu saya adlannustu

Sayaci nagmelen barada profesor Pasa Efendiyev gosterir ki say-soz atalar sozu, nagme manalannda islenmistir. Ancak dikkat edilirse, F.Ko9erli'nin dediklerinde de hakikate uygun cihetler vardir.Ona gore ki, sayaci sozlerimah sayah olmak ucun se'rlerde ifade edilen heir-dualar bu hem de heyvandanhkla alakadar muhtelif merasimlerde, meselen, dol, kirkim, yaylaga gocme, arama gocme, ararna getrne v.s vaktlarda ifade edilrnistir. Profesor V. Veliyev bu barada yazir: "Babalannuz tabiata tesir gostermek, onu efsunlamak maksadi ile koyunlann dol (kuzulama) aymda hususi merasim gecirmisdir.Bu merasim Turk dilli halklarm dedigi kimi"say" ("dol" "nesil") merasimi kirni islenrnistir.

Merasim zamam hususi nagrneler ifade edilmisdir. Nagmeni ifade edenlere

"soycular" okuduklan nagmelere ise "soycu sozleri "demisler

Folklarma Mursel Hekimov saya sozlerinin bircok manalarla baghhgnu gosterir ki bunlarmda muayyen hissesi polemik: karekder dasiyir.

Bizce sayaci sozleri nagme manasmda olub, k:adim insam.n ilkin tasavvurlannda mukaddeslestirilen ev heyvanlanna muhabbedle, umidle, bagh sekilde yarannusdir.Bu nagmeler nisbeten sonra1ar tarakame kocerilerin dol zamam bolluk, nemet arzusu doguran saya nagmelerine cevrilmisdir.

12 Fkocerli sayact sozleri SMOMPK, 40-ci burakrlis, 1910 C.1-10

13 Y ene orada

14 Atrafi bak;Basuf Beluyev .Kaynan soz cekrnesi, seh.28.

SAGIN NAGMELERi

Halkimizin kadim dovr maldarhk hayati ile bagh nagmeleri icersinde sagm nagmeleri de rnueyyen yer tutur. Sagm nagmeleri koceri tayfalar icerisinde yaransa da kisa muddetde, oturak hayata gecmis tayfalar icersinde daha 90k yayilnusdir.

Hatta bir muddetten sonra bu nagmeler onlann arasinda da, pesekar sagm nagmeleri kimi tamnnusdir. Sifahi poeziyannzda genis yayilnus bu nagmelerin indiye dek'tsagm" adi ile yalmz bir numunesi malumdur.

Durum, Dutum, Nenem, Durum Durum, Dutum

N enem Duturn Duyum, Durum Bacim Dutum

Eide olan yalntz bir numune burada darusarken gostsrirler ki "Dutum, nenem" mahmsi sagici kadmlar tarafmdan ancak inekler icun yaradilnusdir.Lakin nazara almak lazundir ki, bu nagmelerde ilk defa koceri tayfalar icersinde yarannusdrr.Koyunculukda bagh nagmeler, o cumleden saya nagmelerinde de koyunun tarafim nenem kelimesi ile baslayir.

Nenem a nazh koyun, Kirkovul gozlu koyun.

Pendiri kesme kesme Katrgi uzlu koyun

Bu saya nagrnesindeki "nenemde" "Durum ,Nenem" nagmesindeki

"nenemin" eyni menseden olmasma subhe etmek olmaz. Iten iki nagmedeki

"nenem" saginla bagh islenrnisdir.

lhtimalki koyunculukla mesgul olan tayfalar icersinde yayilan sagm nagmeleri oturak tayfalar icersinde yayildikdan sonra ozune mahsus formalasma merhalesi gecmisdir Yeni seraide koyun sagmcilanrun yarattigi nagmeler oturak tayfalann repertuannda yeni fonna kesb etmis, Jakin oz ilkin hususiyeti ile bagh

"nenem" poetik terkibini de muhafiza etmistir.Pesekar sagicilann repertuarlarmdan yaziya almnus sagm sagm nagmelerinde -eydinnelerde de eyni hususiyet oziinii gosterir.

Nenem, nenem Seni sagan Nenem, nenem Gul muncugum Boynundadir, Memelerin

Ayagun

Irahat koy

Boynuzunda

Uzerriyim

Ev-Esiyirn

Bezeriyim

Koyundadir Kuyrugunu Faragat koy.

Nenem nenem Seni sagan Nenem nenem ...

Goruldugu kimi, bu nagmede sagim'in butun ritmi, ahengi aks olmustur.

Sagmci hayvanm goze gelmesinden korkup onun boynuzuna uzerlik gecirmis, butun yasayisnun tegmin olunmasuu onun adiyla baglayarak, hatta "Ev esigin, bezegin=dege onu aksarmstir

Baska bir nemede ise, sagmci oz arzusunu bele ifade edir.

DOtOm durum

Nenem dutum Emceginden Koymak tutum Do turn durum Anam durum

Subhden Pendir tutun

Dutun dutun Bacnn dutun Kupalanm Dolsu yagla Balalar rm

Bu yaz sakla Dutun dutun Anam dutun

Sifai poeziyarmzin ilkin dovr numuneleri ucun repertuvarlann tez-tez teran,

formal karakter dasryan soz, nusra, hatta bentlerin movcutlugu karakter cehaletlerdendir.

Diger emek namelerinde oldugu kimi sagun namelerinde bu hususiyet ktsmende olsa muhafaza edilmistir Suphesiz ki, bu nagmede islenen "durum dutum" "nenern durum" nusralan, yahut sozleri oksatma karakteri dasurustu.

16

"Deli

ve bad hemcinin taze doganda bunagan inekler sutlerinin 90k mm yebinlerinde gizledirler"dutum dutum nenem" mahnasi onlan yumusaltmakta otru saglarken ifade edilir. Oz gozel sesi ile ineye tesir gosterir, onun yavasamasina 90k sut vennesine nail olur. Bu mahnada sozun ahenge uzadihr, krsaldilmasi ile ifade edilir."Ses tekrar oldukca, aheng selislesir ve guzellcsir'"!"

Y eni toplanrnis baska bir sagin nagmesinde de bu hususiyet aydm sekilde nazara carpir.

Dutum, dutum Nenem, dutum Dutum, dutum Anam, dutwn , Konsulara

Yag borclu yap,

Konca gelip Dutwn, dutum Gulperiye Konca gelip Nenem dutwn

Cikar meni Kizim yaza

15 yene orada

16 Azerbaycan folkloru antolokiyasi .I kitab, seh.13

17 Azerbaycan folkloru antolokiyasi.bir kitab seh 246-24 7

Orman bostan Bag borcluyam Dutum, dutum Gui ustunde

Dutum, durum Toy toy kayak Kar niyaza

Goriildtigii kimi, saganci arzu ve isteklerini bir bir hanrlaym butun bunlann hayata gecmesine mahsulu, bollugu coklugu ile baglayir. Hatta nagmeden gorundugu kimi, bayram goncasi gelen gul perinin goncasunn gaytanlrnasi ailenin yazca cikanlmasr yazda Kor Niyazca toy dogdurulme arzusunuda sagmci nagmede hazin bir ahengle ifade edilir. Arnk burada hayvana antro pomarfik tasavvunm izlerini goruruk.Hahvandan bol mahsul almak ucun onu azizleyen sagmci emekprosesinde ahengin, oksar. Seslerin ritmik tesiri ile bagh oksadigi eyvam insanlastmr, oz arzu ve isteginin onunla bolusur ki bu da 90k kadim tasavvurlarla bagh yaradrhcihk anesi kimi nazara carpir.Tabii ki forma itibanyla da bu nagmeler merak dogurur ve onlarm bircogu "Karaoulu " ve "Kitab-i Dede Korkut "poatik uslubunu hanrlatir.

Sagin nagmelennin sonraki dovurlerde de yaranmasi devam etmis ve sagmcilar arasmda bugun bayati seklinde yayilnus sagin nagmeleri vardir.Mesela

SOzO! Ah kahriz inek

Sut sagam kaymak tutum yahud olmayim sensiz inek

Etirli dar9111 inek Y clini kIT9111 inek Anberli yagm olub

Durusu lur9111 inek

Sagm nagmeleri hala toplanma mehelesindedir. Ayn ayn pesekar sagincilann sifahi nitkinde yasamakda olan bu nagmelerin toplamp yaziya ahnmasi ve nesri sifahi poyoziyamizm 90k merakh numunelerinin ogreniluiesme,

suphesiz muhim komek olacaktir.

OVCU NAGMELERi

Azerbaycan halk poeziyasmda yaranmasi daha kadim dovrlerde bagli olan

nagmeler icersinde ovcu nagmeleri de hususi yer tutar. Ovcu nagmeleri ovculuk

pesasi ile bagh yarannustrr.llkin ovcu nagmeleri nidali, cagnsh sozlerden ibaret

olmustur Bu nagmeler az sozlu nagmeler kimi sifahi poeziyanuza dahil

olmusdur Ovcu nagrneleri bir sira hallarda tufekde, fidde cahnan havalarla

musahide olunmusdur. Pesakar ovcularm, cobankann caldig: bu havalar ba'zen

kuslan, hayvanlan yanrardi. "Davia ile ova cikan bir nefer "Cutleme" havasma

caldinrdr. Musikiye alude olan hayvanlar ve kuslar ovcunun tamamile unudurlar.

Ovcu bu munvalla daha 90k hayvan ve kus ovlara bilir".

ilk ovcu nagmelerinde Ovcu ugurlu olmasi, "av avlayan.kus kuslayan"

ovcunun butun ovculuk adetlerinden - okundan, kamanmdan kemesinden, torundan, sahininden , tulasmdan tutmus, ovcunun ov gozlemesi, onun heyecaru, soyuga duzumu, kar ustunde surusmesi ve i.ve i. a. Harm sifahi poeziyarnizda aks olunmusdur. Yaziya almnus bazi numuneler ovcu nagmelerinin urnumi mazmunu barada mueyyen tasavvur yaradrr

Ova geder, Ovun tus, Ovun olsun Maral, kus Ovu vuran Kamarnn Batsm gezne Yamanm Dag-dere

Kurd-kusu Seher-aksarn Lerze-1 urze Senan gel..

Bedheybelden Bade silden, Bed nazerden Dolan gel.

Adeten ovcunun arkasinca aralarm, sevgililerin okudugu bu nagmede ovcu ugurlu ovcla yanasi bed heybedden badesinde ve bed nezerden korunub eve kayrtmagi arzu olunur. Yaziya ahnnus bir ovcu nagmesi fonma etiban ile marak dogurdugu kimi, mazmunca da nazan celb edir.

Delen avcum, Gulen avcum, Bizim sirri Biler avcum Goturdum yeddi Alayi

Bagladim

Yeddi bogacnu, Y eddi belayi,

Dogdum oglaru.

Asdim Divardan Divler yikan Kaman:

Geier avcurn Guler avcum Bizim sirri;

Biler avcum;

Biler avcum Geler avcum Guler avcum.

Ovcu hayati ile bagh yaranmis bu nagmelerin sommdaki parca nakaratdir.

Nagmelerin daha kadim dovrlerde bagh yaranmasi seksizdir. Mazmundan gorulur ki.iyeddi kizi olan ovcu evden bas goturub cetmistir. Evinin divanndan elek asip evden 91km1~ ve demistir ki, oglurn olsa divardan kaman as, kayidib gelerek

18 Azerbaycan folkloru antolokiyasi, seh 2k7.

kalsa, yurda bir de kayitmanam. Mogullarda ovcu hayati ile bagh past geldiyimiz bu motiv ovcu nagmelerinde de yasayirnus. Oglan dogan ana divardan yeddi k1z111 alayizi goturub, yerine kaman asib, kizlanm ovundurub atalarmm galib cikacagi umidi ile onlan sevindirir. Baska bir nagmede ise oku kurtaran ovcunun dilinden bele degilir:

Ay ahum, Geze ahum Daglan Beze ahum, Ay ahum Ala ahum Ok atnn Hara ahum.

Ay ahum Dala ahum Durnasib

Yala ahum.

Kamanda Okum yokdur, Duse sen Tona, ahum.

Ovcu nagrnelerinde tesvir olan objekt bilavasita insanm hayati, maiseti, ovculuk pesasi ile bagh olub ayn-ayn lovheleri goz karsismda canlandmr.

Y ararns etiban ile nisbeten sonralar tapmaca sekline donusrnusdur. Meselen gece baht, puskuda dayanan ovcunun cobanla pastlasarken geyri-ihtiyari olarakm dediyi asagidaki nagmeye fikir ederek:

Hind - hindice, Disi eyrice Hera yedirsen, B u yan gece?

Y ahud, ceyran ovlamak isteyen ovcu puskuda ovunu gorur ve sevincek astadan okuyur:

Hilmi - hilmi kahar at, Kilmi mercan kahar at Az111da k11 sicim Basinda tir kahar at.

Ovcu nagmelerinde daha kadim gorti~ ve tasavvurlarda bagli motiflere,

sujetlere, obrazlara da tesaduf olunur. Ma1umdur ki, ovculukda bagh esatiri

tesevvur Turk tayfalan icerisinde daha kadim tasavvurlardan olmusdur. Onlardan

birine gore ov ovlamaga gede ovcunun karsismda ov dayamr lakin Ov Tannsi

ovcuya ates acmaga imkan vennir. Ok, kaman sonraki dovrlerdeki silah kimi

islenir, Ovcunun lap yanmdan galib gecen ova ok, gulle tus gelrnis. Yahud aksine,

ton kuran ovcu yolda yubamr, vaktinda tora yetismir, ton kmp, ov azat olunur.

Bir sma hallarda ise Ov Tannsi ovcuyu yukuya verir. Melen, Ovcu nagmelerinin birinde bununsahidi oluruk:

Seyyada bak, seyyada Tonm kurub kayada T onma tarlan dusub Kimsesi yok oyacla.

Ovculukla bagh mifik sujetlerden biri da Ov Tannsintn Kumeyi ile ovcunun Ov tarafmdan ovlanmasidrr. Adeten ovlanmasi yasak olan hayvanlann ovuna cikan ovcular bele vaziyette dusurler. Ov Tannsi onlan ovlayib dustak edir, onlara 90k cezalar verir yasakli hayvanlara ok atmayacagma ant icilir: Ovcular tikanJardan ceper cekir, meseliklerden yol acir, kankanlik edir, 90k zahmetli isler gorur. Ve' da vakti tamam oldugdnda Ov ilahesi guzel bir kiza cevrilir, ovcu ona vurulur. Ele elin uzadib vusade yetmek isteyende ilahenin eli kamci kamcili dayesi gelib, ovcunun evvelki ov yerine koyub getirir. Halkda olan bezi sujetlerde ureyi gecen ovcunu daye evvelki ov yerine getirib atir. Ovcu husa gelende gorduklerin yuku oldugunu zenn edir.

Sifahi poeziymmzda "Ekil- Bakil " adh kadim ovcu nagmesi vardir. Bu nagme uzun muddet Usak folkloru numunesi hesab edilen"Dlizgii" adh ile halk poeziyasma dahil olmusdur. Lakin tldugu aydm nazara carpir.

Usak folkloru nagmesi hesab edilen bu nagmede kadim mifik tasavvurlar aydm sekilde aks olrnusdur Kadim insanlar Akil-Bakili Ov Tannsi hesab ederdiler. Onlara secde etmek insanlara hos behthk getirdigi kimi, inkar etmek de ovcu ucun son derece tehliskeli idi.

Getdim onu tutrnaga, 0, meni tutmus idi.

Insan kilas eden ise baska mifik Tanndir. Bu mifik Tann Ov arkasmda gelen ovcuyu tutub metdana salnus, ona iskence vermis, Tanndan farkh olarak insana ceper cekip yo! acmakda kumek edir. Ovcu burada'tkizil gule dolasu", Guzel peri libasmda gozuze gorunen ilaheye vurulur. Elini uzadib murada yetmek isteyende kayd edildiyi kimi ilaheni dayesi gelir ve ovcu esir oldugu meyclandan ka91T. Eslinde eli kamcih daye ovcunun karsismda kacmak ucun yol acir.

Gorunduyu kimi, duzgu adi altmda verilmis kucuk nagmede terennum olunan motiv kadim Turk tayfalannm Ov Tannsi ile bagli tesevvurleri ile 90k yakmlasir, bezi hallarda ise eginlesir.

Nagmede mifik tesevvurlerle yakmdan seslesen bir nece motivi nazarda

gecirek: meseleni Akil - Bakil ikar gerdas, iki Tanndur. Mitoloji

tesevvurlcrindizde insanm gus, yahud eksine, gusun insan sekline dusmesi tez-tez

tesaduf edilir. Diger taraftan kadim Turk tesevvurlerinde kosalasdirma derk