i
Çağdaş TÜRK DiLi, Sayı 96, Şubat 1996: 6-12
Türk
Halklarıve Dilleri: 7
HAKASLAR VE HAKASÇA
MEHMET ÖLMEZ 1.KısACAHAKAS TARİHİVE HAKAS LAR
Esas olarak. geçenyüzyıldaAbakan Türkleri olarakadlandırılanHakaslarçeşitli ağız ve lehçelerikonuşan Güney-SibiryalıTürkhalklarınınbir bölümüdür. Doğu-Sibiryanın güneyindeyaşayanHakaslar Sagay, Kaça, Beltir. ŞorTürklerindenoluşur,Hakasça da bunların ortakyazıdilinin adıdır.Kaynaklardaki bilgiler Hakashalkınıniçindeki çeşitli toplulukların TürkleşmişKet ve Samoyedlerolduğu doğrultusundadır.
17-18.'yy. arası Rus eğemenliğinegeçen bölge, 19. yüzyıldan itibaren Çarlık Rusyasınınsürgün bölgesi haline gelir. 1917-1919 arasıRusyadaki karışıklıklardan etkilenir, geçici yönetimlere sahne olur. 1923'te ulusal bir birlik, 1925'te bölge, 2 Ekim 1930'da da Hakas özerk bölgesi kurulur.
Hakas nüfusu 1939 sayuruna göre 52.000' dir. 1959' da ise 56.600 olan nüfusun 40.000'ini Hakaslar oluşturmaktadır.ÜlkedeHakasların dışındaRuslar, Ukraynalılar ve Tatarlar yaşar. Tabii Hakas özerk bölgesi dışında, Krasnoyarsk ve Tuvada da Hakasların yaşadığını belirtıııek gerekir. 1989' da ise Hakasçakonuşanların toplaını 81,428' dir.
Yüzölçümü 61.900 km2olan Hakas bölgesi, Minusinsk ve Çulım-Yenisey havzası, güneyde de Kuznets Alatau dağları arasındadır. Güney-doğusundaBatıSayandağlarının kuzeyyamaçlarıyeralır. Sekiz yönetim bölgesinden (rayon)oluşanülkede beş büyük şehirbulunur. Sert kara iklimine sahip olan Hakas bölgesinde havadeğişkenbir nitelik
gösterir. Önemli ırmaklarıYenisey ve onun kolu olan Abakan'dır. Üretimkaynakları arasında başlıca sanayi,tarım,maden (taşköınüruvb.) ve orman ürünlerisayılabilir.
ı.HAKASçA
Gerçekte tek bir dilden veya lehçeden oluşmayanHakasça bölgede konuşulan dillerin birisi Abakan-Sagay lehçesinin esas alınmasıyla oluşturulur. Bu dil ve lehçeler tam bir birlik göstermezler. Yazıdilinde her lehçeden yararlanılırsada Sagay ve Kaça ağırlıklıdır. 1920'lerde 12.000 konuşuruolan Beltir lehçesi 1960'lara gelindiğinde hemen tümüyle "Sagayca"laşııııştır.Hakasçanınönemli lehçeleri Sagay, Kaça, Kızılve Şordur.
Güney-Sibiryadaki Türk dillerine ait ilk metinler Castren'in çalışmalarıylaortaya konıııuştur.Daha sonralarıRadloff'un hazırladığı.Proben 'in I, II ve IX. ciltlerinde
Şorcaya, Sagaycaya, Kaça lehçesine ait metinler yayımlanır. Bunu Katanov'un çalışmalarıizler. 1944'te Dil, Edebiyat ve Tarih Bilimsel İnceleme Kurumu'nun (Tıln1ı],
Iiteraturanınpazaistoriyanııjnauçno-issledovatel' skayinstitudı) kuruluşuylaHakasça
İncelemeleri yoğunlaşır.
kaçının yanlış olarak Hakaslara dayandırılmasından kaynaklanmaktadır.Gerçekte bu adı Hakaslara tam olarakkinı vermiştir, açık değildir. Çin kaynaklarındaki yanlış yorunılananadiarsa Menges'e göre büyük olasılıkla ~i~PlJiJTxui-jid-s'i(/{g:t-kg:t-si) veya
,~rJl;l=tJT xia-jia-s'i(/{g:t-kg:t-si) yazınılarıdır. Menges ayrıca Hakas için Joki 'nin *paq+az (*paq < Çin. "b'ok --7 bo
B
'ak, beyaz'+
az 'kavim adı) şeklindebir açıklama yaptığınıda belirtir (1956: 166-167. s.). P. Golden iseKızlasov'un düşündüğü bir olasılığı ekler: Bu ad Samoyeddillerindekikas~ has"insan" anlamındaki sözcükle ilgili olınalıdır(413 s.).1929'lara gelene değin araştırıcılarınve ınisyonerlerin düzenledikleri alfabeletle yazılanHakasça 1929'dan sonra Latin esaslıbir alfabeyleyazılınaya başlaııır.1939'dan sonra da SSCB sınırlarıiçinde bulunan tüm Türk halklarına olduğugibi Hakaslara da Kirilesaslı alfabe kabul ettirilir. 1926' dan beri de düzenli olarak Hakasça gazete, dergi ve kitaplaryayınılanmaktadır.
Menges sınıflamasında HakasçayıGüney-Sibir'in orta bölümüne sokar. Şor ve Abakan (Sagay, Koybal, Kaça, Kızılve Beltir) lehçelerindenoluşur. Kızıl ağzıkuzeyde Saral bölgesinde, Kaça orta kesinıde, Üst-Abakaıı'ınkuzeyinde, Sagay yine orta kesimde, Üst Abakan'ıngüneyinde, Koybaldoğuda,Altay ve Beya bölgelerinde, Beltir Güney-Taştıpbölgesinde ve Şorda Kuzey-Taştıpbölgesinde konuşulur.Hakasça, ET söziçi ve sonu -tl-, -d ünsüzünün
-z-,
-zoluşuyla Sarı Uygurcayayakındır.Sözsonu -g unsuzunukorumasıve öteki özellikleriyle yine SarıUygurca ve Tuvacayayakındır.3.ssçuxıtş KAYNAKLAR
ARAT, R.R. 1994:Güney Sibirya Türkçesi Metinleri, Yay. O. F. Sertkaya, Ankara.
BASKAKOV, N. A. A. İ. İnkijekova-Grekul 1953: Xaxaccıco-pyccıcuü c.noeaps [Hakassko-russkiy slovar'], Moskva.
BASKAKOV, N.A.1975:TpasısıamuıcaXGlWCCK020 Jl3blKa[Grammatika hakasskogoyazzka], Moskva.
GOLDEN, P. B. 1992:An Introduction to the Hi.l:tOl)1 of theTurkic Peoples,Wiesbaden.
KARPOV, B.G. 1966: "Hakasskiyyazık",513b/KU«apoôoe CCCP:11TlopKCK.Ue R3b/K.U, [Yazzki narodov SSSR. IITyurkskiyeyazıki],Moskva, 428-445. s.
PRİTSAK, O. 1959. "Das Abakarı- undCulymtürkische und das Schorische: A. Das Abakantürkische",
PhTFı,598-622, Wiesbaden.
RADLOFF, W. 1868: Proben der Yolksliteratur der ıürkischen StdınmeSüd-Sibiriens, II. Theil,
Sanktpeterburg. .
MENGES, K. H. 1955-56: "The South-Siberian Turkic Languages,I", CAlI:107-136; LICAlII:161-175.
- i968:The Turkic LanguagesandPeoples,Wiesbaden.
STACHOWSKI, M. 1995: "Etyrnological Studies on Khakas Food Names",Folia Orientalia.31: 147-161.
4. ALFABE VE KULLANILANYAZIÇEVRİMi
Aa a )K)K
.i
HR n Yy umm
şç136 b
33
z Bıı;* 1]Yy
Übb
ayırmaBB v Mn i Qo o
<Dep
f bl bl ırr
g i i ı Ö ö Ö Xx b.,h b b inceltmeF
Fg
tiM
y I1n pUu;
ts 3 3 en~ d KK k Pp r LILI ç lOıo yu
Ee ye,e
nIT
i Cc s L(rı; **c5i
5i yaBe
yo MM m TT t IlIm Ş5.SESBİLGİSİ
5.1. Ünlüler: çoğuTürk dili gibi Hakasça da ünlüler konusunda oldukça koruyucu bir dildir. Asıl değişikliklerses grupları ve ünsüzlerdedir. Ünlüler açısındanönemli değişikliklerise ET e,
e
v e i ünlüleri açısından söylenebilir. Buna göre bugün Hakasçada dokuz ünlü vardır, bunlarale, ıli, T, olö,ıı/u ve bunların uzun şekilleri olan ii/e, (i/iö/fJ, veUlu'dür.5.1.1. Hakasçada a ünlüsünde önemli bir değişiklik görülmez: ET agır "ağır" = Hak. aar;ETaçı- "acımak, ağnmak"= Hak. açı-"acılaşmak, ekşimek":ET arıg "koru, ağaçlık"= Hak. arıg;ET at"ad, isim" = Hak. at.
5.1.2. ETl ünlüsünde değişiklik olmarıuştır:ET ır"türkü,şarkı"= Hak. ır; ET ırak
"uzak:ırak" = Hak. ırah; ET arıg "arı, temiz" = Hak. arıg (II); ET arık "arık, zayıf" = Hak. arıh.
5.1.3. ET o ünlüsünde değişiklikgörülmez: ET yol "yol" = Hak. çol:ET yok"yok" = Hak.çoh: ET ol"o" = Hak. ol;ET on"sağ"= Hak. oıj; ET ogıl "oğul, evlat" = Hak. ool:OT koyıg"koyu" = Hak.lıoyığ;OTkoşug "şiir, şarkı"= Hak. lıozig"ekleme".
5.1.4. ETuünlüsünde pek bir değişiklikgörülmemekle birlikte çeşitlidurumlarda daralımıgörülür: ET yun- "yıkannıak, yunmak" = Hak. çun-:ET kur "kuşak" = Hak. lıur; ET kuş "kuş"= Hak. hus;ET sub "su" = Hak. su;ET ulug "yüce, büyük" = Hak.
ulug: ET uya"yuva" = Hak. uya;ETbuz-"bozmak,yıkmak"= Hak. pus-.
5.1.5. ET ele ünlüsü standart yazı dilinde ilk hecede düzenli olarak i'ye dönüşür, ikinci lıecedegenelde kendini korur: ET eb"çadır, ev; karargah" = Hak. ib"çadır,yurt: ev"; ET egri= Hak. igir; ET etil-"yapılmak, edilmek" = Hak.
uu..
ET ebir- "evirmek, çevirmek" = iblr-:ET eşik "kapı" = Hak. izik«
işik ?); ET en"en, genişlik" = Hak. in; ET en-"inmek" = Hak. in-:ET em "ilaç" = Hak. ün;ET esür-"sarhoş olmak" = Hak.izlr-:
şu örneklerde öolur: ET eçkü "keçi" = Hak. öski; ET etük"çizme, bat" = Hak. ôdik"ayakkabı";ETbedük"büyük" = Hak.pözik.OT ege- "eğelemek" = Hak. ige- "kesrnek, eğelenıek":ET yürek"yürek, kalp" = Hak. çürek: OTetek "etek" = Hak. idek;ET inek "inek" = Hak. inek: bir-iki önıekte sözbaşıe- kendini korur: ET eg- "eğmek, bükmek" = Hak. eg-:OTelik.."dağ keçisi" = Hak.eıik; ET em-"emmek" = Hak. em-:ET sekri-"sıçramak," = Hak. seglr-,
5.1.6. ET i ünlüsü düzenli olarak kısa bir i sesine, i'ye dönüşür: ET iriıı "irm" = Hak. irhJ "irin,sümük";ET in"in,ırıağara" = Hak.in;ET kişi "kişi, insan" = Hak. kiz{: ET kir-"girmek" = Hak.klr-; ET elig"elli" = Hak.aig.
Kimi örneklerde de gerileyicibenzeşmeyle yuvarlakIaşmagörülür: ETtilkü "tilki"
= Hak. ıulgu:OTkişe- "(at)bağlamak, bukağılarnak"= Hak. küze- "(bukağılı atla) gece yolaçıkmak",amaaynıeylemden iile
klzen
"zincir" sözü de görülür.5.1.7. ET öünlüsündedeğişiklikgörülmez: ET Öu "renk; güzellik,görünüş"= Hak. Öu;ET olug"ölü" = Hak. ölig;ET ört"ateş"= Hak. ört;ET ktıni "doğru, düz; dürüst" = Hak. kôni;ET kôm-"gömmek" = Hak.kôm-;ET kôku: "göğüs"= Hak.kögis;ET köpik "köpük" buradan Hak. kôbikıen-"köpüklenmek"; OT bôrk"börk,başlık"= Hak. pôrik;
ET tök- "dökmek" = Hak. tôk-;ETsöz "söz" = Hak. sôs:ET WZ "soy, kuşak"= Hak. töZ; ET köz(OT)"köz,ateş"= Hak. kos:ET ö-7 Hak. u:ET ögren-= Hak. ügren-.
5.1.8. ET il ünlüsünde ilk hece sonrası daralmalar dışında esas olarak değişiklik görülmez: ET üç"üç" = Hak.
üs:
ETuçun
"için"= Hak. üzün;ETut
"delik" = Hak. üt(I); ET uıuş "pay, hisse" Hak. ulüs;ET süt"süt"
=
Hak. süt;ETkümuş "gümüş"=
Hak. kunıüs: ET ku;"güz, sonbahar"=
Hak. küs:ET kuntu:"gündüz, gündüz vakti"=
Hak. künıus "öğle", kurules "gündüs"; OT bük- "bükmek" = Hak. p ük-; ET kül-"gülmek"= Hak. kül-:ikinci hece ve sonrası:ET tôkul- "dökülmek" =Hak. tögil-; ET bölük'~bölüm, kısım"=
Hak.pôliı: ET küdegü'f~üveyi" örneğindededaralınagörülür: Hak. kizö.5.2. Ünsiizler: Ünlüler konusunda E'I''ye göre fazla bir değişiklik göstermeyen
Hakasçanınünsüzleri için bunu söyleyemeyiz. Özellikle sözbaşıünsüzlerideğişkenlik
gösterir. Söziçinde ötümsüzünsüzlerinötümlüleşmesive sözsonunda da ET' den gelen -g ünsüzlerinin korunması, d'nin
z
oluşu, çeşitli benzeşmeler ve büzülmeler Hakasçanınbelirleyici özelliklerindendir.5.2.1.Sözbaşı bünsüzüdüzenli olarakötümsüzleşirve p'ye döner: ET bag "bağ"
=
Hak.pag;ET basıg "bir tür vergi (Uyg.)"=
Hak.pazıg "basını, basma,basınç";ET bay "zengin"=
Hak. pay;OT bayu- "zenginleşmek, zengin olmak"=
Hak. payı-; ETbasuı "destek, yardım"=
Hak.pazu"adım,basma"; ET bar"var"=
Hak.par;ET baş "baş, kafa"=
Hak.pas;ETber-"vermek"=
Hak.pir-; ETbol-"olmak"=
Hak.pol-.Söziçi ve sonunda ise -ET b sesi iki ünlü arasında b'dir; bir ünlüden sonra, ötüınlülerdenönce yine b,
ötümsüz ünsüzden
önce ise p'dir: ETe
b= ib; ET eble-"evlenmek", MKevlen-=
Hak. iblen- "evlenmek, ev/aile sahibi olmak"; OT çavlıg "ünlü">Hak. sablıg; ETtebi"deve"=
Hak. ıibe;ET kabış- "kavuşmak, birleşmek"=
Hak.habıs-: ET evçi~ebçi"kadın"=
Hak.ipçl.
5.2.2. ETp sesi için de benzer şeyleri söyleyeceğiz, söziçinde öti.imlüleşirken sözsonunda kendini korur: ET ap a "ata, atalar, büyükler"
=
Hak. aba: OT yapıl "örtülmek,kapatılmak"=
Hak. çabıl-; ET tapıg "saygı, hizmet"=
Hak. tabıg "bulma"; ET yavaş "yavaş, sakin"=
Hak. çabıs; ET alp "alp, kahraman"=
Hak. alıp; OT sap "sap"=
Hak. sap;ET kop "çok"=
Hak. kôpıET tüp "dip, esas, temel=
Hak. tüp "dip, aşağı,alt"; ET tep- "tekrnelernek, tepmek"=
Hak. tep-,5.2.3. ET ç ünsüzü sözbaşıve sözsonunda
s
olurken, söziçinde kendini lehçelere göre ya korur ya da z olur,ötüınlüünsüzler komşuluğundaise c'ye dönüşür:ET çöp "çöp"=
Hak. söp;OT çoçuk, Kıpçakça(XIII. yy.) çoçka "domuz yavrusu"=
Hak. sus/w;ET çan« Çin 7)"çan,zil"=
Hak.san:OT çak"tanı, tam olarak"=
Hak.salı (II) "sanki,şöyleki"; ET çın « Çin. zhen)"gcrçek"= Hak. sm.ETaçuk"açık"
=
Hak. açılı; ETaÇ/I- "açılmak"=
Hak. aÇ/I- ~anl-: OTakça"para"=
Hak.ahça:
ETança
"o kadar, öyle"=
Hak.anca,
ETıgaç "ağaç"=
Hak.agas:
ETaç-"açmak"=Hak.
as-,
fakat eylemlik eki-arga
ile:ararga:
ETküç "güç"=Hak.küs.
5.2.4. ET -d-, -d
ünsüzü
Hakasçadaz
olur: bu zünsüzübir ünlü birünsüz
arasında ve söz sonundaötümsüzleşerek-sünsüzünedöner: ETadıg "ayı"=
Hak. azıg;ETadgır "aygır'=
Hak. as/ur;ET a(hr-"ayırmak"=
Hak. aur-; ET eder"eyer"=
Hak. izer;ET yıdıg "kokmuş, çürük"=
Hak. çızig; ET ed "mal, eşya"=
Hak. is;ET yıd "koku"=
Hak. Çls; ET kadın "kayın ağacı"=
Hak. lıııt.u); ET ked- "giynıek"=
Hak. kis- (II)[kizerge]: ETkudruk "kuyruk"
=
Hak.huzuru/ı.5.2.5. ET t
ünsüzü
Hakasçadasözbaşındakendini korurken söziçindeötümlüleşerek d-olur: ET ııl ~til"dil"=
Hak. ııı. ET ıiş "diş"=
Hak. til;ET ıag "dağ"=
Hak.t(t.~; ET tal"dal"=
Hak. tal;ETtay"tay"=
Hak. tay;ETıemir "demir''=
Hak. timlr.ETaltı "6"
=
Hak. altı; ETaltun
"altın"=
Hak. altın; ETartuk
"artık, fazla, çok"=
Hak. artıh: ETata-
"adlandırrnak"=
Hak. ada-: ETotun
"odun"=
Hak. odın; ET açıı "acıtmak"=
Hak. açıt- [açıdarğa]; ETart-
"artınak, çoğalmak"=
Hak. arı-; ET at "ad, isim"=
Hak.at
(I); ETtört
"4"=
Hak.tört;
ETot
"ot"=
Hak.ot;
ET tutug "tutma"=
Hak. tudıg;GTtütünlüg
"tütünlü"=
Hak. ıudünnig:5.2.6. ET günsüzüsöziçinde kimi örneklerde, özellikle ekbaşında ve sözsonunda kendini korur; söziçinde iki ünlü arasındagenelde düşerve kendinden öncekiünlünun uzamasınayol açar:
. ET
kergek
"gerek"=
Hak. kirek; ET agıl "ağıl"=
Hak.aal
"köy", ETagır "ağır"=
Hak. aar; ET agı; "ağız"=
Hak. aas;ET sogık "soğuk"=
Hak. sook:ET yıgıl- "yığıl mak"=
Hak. çııl-;ETvigit"genç"=
Hak. çut;ETyoğun "yoğun, kalın"=
Hak.çoon.
ET agrıg "ağrı, hastalık"
=
Hak. agırıg; ET ıgaç "ağaç"=
Hak. agas: ETagar-"ağarmak"=Hak. ağar-; ET
kög
"müzik"=Hak.kög
(amaköö çok
"neşesiz, neşesi yok"<kôgi yok), ETkatıg "katı,sert"=
Hak. hatıg; ETkurug "kuru"=
Hak.hurug;ET açıt- "acıtmak, acılaştırmak"=
Hak. açıını"maya", ET adgır "aygır'=
Hak.as/ur.
5.2.7. ET k/kÜ11SÜzÜsözbaşında ön ünlülerden önce kendini korurken art ünlülerden önce hünsüzünedönüşür, yine kimi örneklerde söziçinde deötümsüzlerdenönce h olur.
Söziçinde iki ünlü arasındaiseötümlüleşerek g olur, söz sonunda kendini korur:
ET
kazan
"kazan" = Hak.hazan;
ET kamçı "kamçı" = Hak. hamcı: ETkanat
"kanat"
=
Hak. hanat; GT koyan "ıavşan"=
Hak. hozan«
»kodan): ET kızarı "kızartmak"=
Hak. hızart-; OT kuçak "kucak"=
Hak. huçah; ETkir
"kir, çamur"=
Hak.kir;
ETkiçig
"küçük"=
Hak.kiçig;
ETköpik
"köpük"=
Hak.köbik;
ET kôıur "kaldırmak, yükseltmek"=
Hak.ködir-;
ETköl
"göl"=
Hak.köl;
ET kemi "gemi"=
Hak.kime.
ETakın "akın, sel"
=
Hak.ag
ın;ET arka"arka, sırt;destek"=
Hak. arga:ETsekiz
"8"
=
Hak.sigls;
ETs
akış "düşünce, kaygı"=
Hak. sagış; ET sakın- "kaygılanmak, düşünmek"=
Hak. sagın-: ET ak"ak, beyaz"=
Hak. ah;ETak-"akmak"=
Hak. ah-: ETkaşuk "kaşık"=
Hak. hanh.5.2.8. ET Lünsüzüünlülerden ve b, l.
r,
yünsüzlerinden sonra, sözsonunda kendini korurkenm, n,
S,t
ünsüzlerinden sonra yan
ya dat
olur: ETala
"ala, karışık"=
Hak.ala;
MKevlen-
"evlenmek"=
Hak.iblen-;
ET il- "bağlamak"=
Hak.il-;
ETyıl "yıl, sene"=
Hak. çıl; ETaltun
"altın"=
Hak. alıınna- < alıunla- "altınlaşmak''; ETemle-"tedavi etmek"
=
Hak. imne-; ET atlıg "adlı"=
Hak. aitıg;ET küçlug "güçlü"=
Hak. küstüg:ETedlig"zengin"=
Hak. istig;Hak. alJ"av" buradananna-"avlamak"< anla-,5.2.9. ET dönemindesözbaşıb- ünsüzünden gelişen m-ünsüzü Hakasçada da m-olarak yaşar; söziçi
m
ünsüzü iki ünlü arasındakendini korurken, bir ünlü bir ürısüz arasındadudakpatlayıcısıp'ye döner, sözsonunda kendini korur:ETmen
"ben"=
Hak.min:
ET min "bin"=
Hak. mun, ET muygak"dişi geyik, maral'=
Hak. rnuygak;ETmüyüz
"boynuz"=
Hak.muus.
ET aş- "geçmek,aşmak"=
Hak.aspah
"dağ geçidi''«
aşmakş;ETadrıl- "ayrılmak"
=
Hak. aurılbas "ayrılmaz"«
adnlmazı;ETalım "alma, alış-veriş"=
Hak. alım"borç, görev"; ET kum"kum"=
Hak.hum.5.2.10. ETnünsüzüsöziçi ve sözsonunda kendini korur: ET akın "akın, sel"
=
Hak. agın: ETkarın "karın"=
Hak. harın; ET anın "onun"=
Hak. anın, ETen-
"inmek"=
Hak.in-:
OT eniş "iniş"=
Hak.inls
"dağ yamacı, iniş"; ETkôni
"doğru"=
Hak.ktmi;
ETne"ne"
=
Hak. nime« neme).5.2.11. ET1)ünsüzü sözsonunda korunurken söziçindedüşebilir:ET yenik"hafif"
=
Hak. niik; ETyel)"yen, elbisenin kolu"
=
Hak. nin; ET inir"akşam kızıllığı/karanlığı" =Hak.iir;
ET el)"en, pek"=Hak. il);MKyel)-"yenmek"=Hak.çin-:
ETsinek
"sinek" = Hak.seek; ETsüııuk."kemik"=Hak. söök;ETsinir"sinir"=Hak.siir.
o5.2.12. ET r ünsüzü genelolarak kendini korur: ETakru"sakin sessiz"
=
Hak. agrin<akrun: ET ara "ara"
=
Hak. ara;ET arta- "bozulıııak"=
Hak.arda-:
ET anı "temizlemek"= Hak. arıı-: ETkarın "karın"= Hak. lıarın; ET ört"ateş" = Hak. ört; ETtamır "damar"=Hak. ıanur: ET tar"dar"=Hak. tar;ET bir"1"= Hak.pir.5.2.13. ET
s ünsüzü
sözbaşı ve sözsonunda kendini korurken söziçinde iki ünlü arasında ötümlüleşerekZ ünsüzünedönüşür: ET sakış "düşünce, kaygı"=
Hak. sagıs "akıl";ET sat-"satmak"=
Hak. sat-;ET sal-"salmak,bırakmak"=
Hak. sal-:ET sarıg"sarı"
=
Hak. sarıg: ETserik
"şüphe"=
Hak. sizik; ET ısır- "ısırrnak"=
Hak. ınr-; ET asıra-"beslemek"«
Mo.)=
Hak.aura-, OTas"as, kakım"=
Hak.as.5.2.14. ET söziçiŞünsüzü iki ünlü arasında ötümlüleşerek
z
unsuzüne,söz sonunda ise ötümsüz sünsüzüne dönüşür: ET aş- "aşmak"=
Hak. as- ; ET alış- "karşılıklı almak"=
Hak. alıs-; OT okşaş"benzer=
Hak. olısas;ETaş "aş, yiyecek"=
Hak. as; ET boş "boş'=
Hak. pos ;ET bış- "pişmek, olgunlaşmak"=
Hak. pıs-; ET aş "aşmak" buradan Hak. azıg
"daş geçidi" <aşıg;
ET al-"almak" buradan Hak. auzıg "değişme"<alışıg,5.2.15. ETYünsüzüsözbaşında kurallı olarak ç-'ye dönüşür:ET yag"yağ"
=
Hak. çag;ETyay"yaz"=
Hak. çay;ETyaruk"ışık"=Hak. çarıh; ET yol"yol"=Hak. çol;,. ETyan-"yanmak''=
Hak.çan-;ETyılı- "ısınmak"=
Hak.Çllı-.Bir kısımörnekte, özellikle geniz sesi. n/l)ya da g bulunduraıı sözcüklerde n'ye dönüşür:ET ya?Ja~ "yanak"
=
Hak. naah; ETyağmur "yağmur"=
Hak. nanmır; ET yan-"dönmek, geri dönmek"=
Hak. nan-;ETyemiş "yemiş, karşılık"=
Hak. nimis ;ETyumunga"yumurta"=Hak. nımırlıa;OTyomak "anlatı,öykü"
=
Hak. nımah.ET y
ünsüzü
söziçinde ve sözsonunda kendini korur: OT aytış "konuşma"=
Hak. aytlıs; ET ay "ay"=
Hak. ay;OT ayran "ayran"=
Hak. ayran;ET soy- "soymak"=
Hak. soy-;ETaya: "açık/bulutsuzhava"=
Hak.ayas.5.2.16. ET
z
ünsüzü söziçinde iki ünlü arasındakendini korur, ancak bir ünlü bir Ül1SüZ arasında ve sözsonunda ötümsüzsünsüzüne
dönüşür: ET azig "azı dişi"= Hak. arıg: ETazil: "azık"=
Hak. .anh; ET adgır "aygır"=
Hak. ashır- alısır< "azğır: ET az-"yoldançıkmak"=Hak. as-"yolunu yitirmek"; ETkaz-"kazmak"= Hak. has-:ET söz "söz"=
Hak. sös;ETtuz"tuz"=
Hak. tus;ETköz"göz"=
Hak. kôs.5.2.17. ETny
unsuzü
ise yolarak görülür: ET·küny-"yanmak"=
Hak.köy-;ETkon» "koyun"=
Hak. hoy.6. YAPIBİLGİSİ
Yapıbilgisi açısından Tuvacay la belirli bir noktaya kadar ortaklıkgösterirse de ayrıldığı yönler de çoktur. Yer darlığı nedeniyle değinilemeyenbu bölüm için Tuvaca (ÇTD, 95) ileşu anbaskıdaolan HakasçaEıimolojiler
i
adlı çalışınamıza bakınız.7. SÖZ VARLIGI
Türkçede bulunup da öteki Türk dillerinde bulunmayan kimi sözcükler bugün Hakasçadayaşamaktadır.Türkçeöğelerin dışında Moğolcave sonyüzyıllardada Rusça sözcükler Hakas lehçelerine girmiştir. Ayrıcakaynaklarda bölgedeki kimi Samoyed ve Ket dilleriyle dekarşılıklısözcükalış-verişi olduğubelirtilir.
ET öğeler: çay/w- "sallanmak" <Uyg.yayka-;çôlen- "dayanmak, destek almak" <
Uyg.vôlen-; tınlıg"ruh, can"<Uyg. tm"nefes, can" ve buradan Hak. tınnıg "canlı" <
Uyg. tınlıg;kôrtik"karfırtınası"<ET (Uyg.) kurtilk (-ö- 7); küre- "(atı bukağılayarak) yola çıkarmak"< ET (Uyg.) kişe-; kazır "despot, tiran" < ET kadır "vahşi"; silig "güzel, hoş" < ET (Uyg.) silig; çug a "ince, yufka" < ET yu.yka; ÇlZI- "kokmak, çürümek"<ET (Uyg.)yıdı-; puluıj "köşe,bucak, yön" <ET buluıj.
Moğolca: abızın"gelin"<Mo. abisun; huragan"kuzu"<Mo. kuragan; ilbek"çok"
< Mo. elbeg; alci "aşık kemiği" < Mo. alçu: iree "acı, ıstırap" < Mo.-ere gü
-eregiiiiısıray"yüz, çehre,görünüş"<Mo, çiray,ıôle- "ödemek" <Mo.
Bunların dışında doğrudan ya da dolaylı yollarla Hakasçayageçmişolan Arap, Rus ve Çin kökenli sözcükler de vardır.Bunlardan bugün içinsayı olarak çoğunluktaolanlar Rusça olanlardır.Burada Rusça olmayan örneklere yer vermekle yetiniyoruz: amal "hareket, davranış,amel" « Ar. J..q...c. "amal; araga "içki, alkollü içki" « Ar. ~;-c. "araki; huday "Tanrı"«Far. 1.ıAhudii; çon "halk, toplum"<Mo. con« Çin.
tl'
cün "köy" (Rasarıen,VEWT l27b; Eski Çince tshun, tsl'wsn, Pulleyblank); kög "neşe, sevinç" < ET (Uyg.) küg < Çin. ı±I3 qii "şarkı, oyun, şiir" (Eski Çince klıuawk Pulleyblank).\
8. METiN(Radloff,ProbenII, l. sayfadan)
AiMÖKÖ Ay Mökö
IKikapaminenarıaTyl{Ma3hl, İki kararıdaspecetuıjrnazı, anaası ııol)yn,iuasflIol)yn, adazı çoğul, icezI çoğul, iuapra Ta6aK IIOl)yJl, icerge tabakçogul, K~i3apraKanlIol)y.rı. kezerge kepçoğul, CaHHa.capsai nin uansıp. seıjne,sargay çip çadır. IlauasiTyl{Maair-uansıp: Pecezituıjma ayı-çadır:
"YınIlhIJIyın ııaekauarrpa "Üş çıl üşças ka çettre aapaö-arınsıacaHI, TYHMaM, azrab-aldım seni, tuıjmam,
canaaöfna,capsaiôsrrıa; seıjnebile, sargaybıla;
lJaI)hIHcanna'IOI)YJI, çağın seıjne çoğul, napuan kaauö-annu«. parçankazıb-aldım, lJal)hlHcapşai IJol)y.rı, çagın sarğay çoğul,
napuanbI3hI6-anUhIM; parçankazıb-aldım, pakrıapapşakopk-uapöua, rak parargakork-çarbırı,
ksıcxisi 61H. kıs kizi bIn.
YIH-ıackaIlaTKaHxisi Üş ças ka çe tken kizi noasnı anaarınap! pozııj aıjnappar!
Tal).uakırrıcan!"Tauıp.* tagdakıl sal!" tedk:' *Radloff: renip
**
Radloff: tümünü, hepsini .Ay Böke
İki kardeş,abla veoğlan, baba yok, ana yok,
içmeye (bir) tabak (aş)yok giymeye giysi yok,
zambaksoğanı, ayı gülüyer. Ablası kardeşinesöyler: "Üçyıl,üçyaşınakadar
besleyipbüyürtümseni kardeşim,
Zambaksoğanıyla, ayıgülüyle,
Yakında zambaksoğanı yok gidip** eşeleyip çıkardım
Yakında ayıgülüyok, gidipeşeley ipçıkardım.
Uz~agitmeyekorkardım Kız çocuğuyumben
(sense) üçyaşına ulaşmışbiri kendin avla git
