ÜN‹TE IV
S‹ND‹R‹M S‹STEMLER‹
I. Bir Hücrelilerde Sindirim II. Omurgas›zlarda Sindirim III. Omurgal›larda Sindirim
IV. ‹nsanda Sindirim Sistemi ve Sindirim A. A¤›z ve Yutak
B. Yemek Borusu C. Mide
D. ‹nce Ba¤›rsak
1. Karaci¤er, Pankreas ve Safra Kesesi E. Kal›n Ba¤›rsak
F. Besinlerin Sindirimi
V. ‹nsanda Sindirim Sisteminin Di¤er Sistemlerle ‹liflkisi VI. ‹nsanda Sindirim Sisteminin Sa¤l›¤›
BU ÜN‹TEDE NELER Ö⁄RENECE⁄‹Z?
• Konu metinlerini okuyunuz.
• Konu içinde verilen sorular› yan›tlay›n›z.
• Konularda verilen sorular› yan›tlayamad›ysan›z tekrar bafla dönerek çal›fl›n›z.
• Dikkatinizi çekmesi amac›yla vurgulanm›fl bölümleri tekrar okuyunuz ve gerekiyorsa yazarak çal›fl›n›z
BU ÜN‹TEY‹ NASIL ÇALIfiMALIYIZ?
Bu bölümü bitirdi¤inizde,
• Sindirim sistemleri bilgisi edineceksiniz.
• Sindirim sistemleri organlar›n› ö¤renecek, bu organlar›n yap› ve görevlerini kavrayacaks›n›z.
• ‹nsanda sindirim sisteminin sa¤l›¤›n› koruma bilgisi edineceksiniz.
☞
✍
➠
❂
❂
❂
❂
S‹ND‹R‹M S‹STEMLER‹
Canl›lar; büyüme, geliflme, enerji üretimi vb. yaflamsal olaylar› sürdürebilmek için inorganik (su, mineraller, tuzlar) ve organik ( proteinler, karbonhidratlar, ya¤lar ve vitaminler) temel bilefliklere yani besinlere gereksinim duyar. Üretici olan canl›lar hücrelerinde organik bileflikleri sentezleyebilir. Besin olarak al›nan büyük moleküllü organik maddelerin hücre zar›ndan geçebilmesi ve hücrelerde kullan›labilmesi için yap›
birimlerine parçalanmal›d›r.
Besin olarak al›nan büyük moleküllü organik bilefliklerin kendilerini meydana getiren daha küçük moleküllere parçalanarak hücre zar›ndan geçebilecek hâle gelmesine sindirimdenir.
Besinlerin parçalanarak yap› birimlerine ayr›lmas› hücre sitoplazmas›nda bir koful içerisinde gerçekleflirse hücre içi sindirim, bu olay hücre zar› d›fl›nda gerçekleflirse hücre d›fl› sindirimdenir.
Tüketici olan canl›lar; fotosentetik olmayan bakteriler, mantarlar, fotosentetik olmayan bir hücreliler (protozoonlar) ve hayvanlard›r.Bakteriler ve mantarlar sindirim sistemi tafl›mazlar. Bu canl›lar genellikle ya saprofit ya da parazit beslenirler.
Protozoonlar için temel beslenme yolu yeme, hayvanlar için ise besini kütlesel olarak al›p sindirme fleklindedir.
I. Bir Hücrelilerde Sindirim
Bir hücreli canl›lar denizlerde, tatl› sularda ve di¤er organizmalar›n vücutlar›nda yaflarlar. Bu canl›lara örnek olarak Trypanosoma (tripanozoma), Paramecium (para- mesyum), Amoeba (amip), Euglena (öglena) verilebilir. Öglena klorofil tafl›d›¤›ndan besinini kendisi sentezleyebilir, di¤erleri ise besinlerini hücre içine alarak sindirirler.
Büyük moleküllü besinler pinositoz ya da fagositozla al›n›r. Al›nan besinin çevresinin bir zar ile kuflat›lmas›yla besin kofulu oluflur. Besin kofulundaki büyük
moleküllü organik maddeler lizozomdaki enzimlerle parçalan›r. Sindirilen besinler sitoplazmaya geçer. Geriye kalan at›klar› tafl›yan koful, boflalt›m kofulu ad›n› al›r ve at›klar bu kofulla hücre zar›ndan d›flar› at›l›r. fiekil 4.1’de paramesyum ve sindirim ile ilgili yap›lar› yer almaktad›r.
Bir hücreli canl›larda hücre içi sindirim görülür.
II. Omurgas›zlarda Sindirim
Hayvanlar alemi çok çeflitli canl› gruplar›n› bar›nd›r›r. Bu canl›lar bilimsel s›n›fland›rmaya göre öncelikle omurgas›z ve omurgal›lar olmak üzere iki ana grupta toplan›r.
☛
Bir hücrelilerde hangi çeflit sindirim görülür?fiekil 4.1: Paramesyumda sindirim
fiekil 4.2: Süngerlerde sindirim
➠
O m u rgas›zlar›n en basit yap›l› olan grubu süngerlerdir. Süngerler ço¤unlukla denizlerde yaflayan çok hücreli hayvanlard›r. Sindirim sistemleri bulunmaz. Bir süngerin vücudu delikli bir torba gibidir. Su, deliklerden geçerek merkezî bir bofllu¤a girer ve vücudun sonundaki büyük delikten ç›kar. Merkezî bofllu¤a bakan ve yakal› kamç›l› hücreler denen hücreler bulunur. Su ak›nt›s› ile gelen küçük besin parçalar› yakaya yap›fl›r ve onlar taraf›ndan tutulur. Bu besinler yakal› kamç›l› hücrelerin besin kofullar› içerisinde sindirilir (fiekil 4.2).
Hayvanlarda, yap›sal olarak büyük farkl›l›klar gözlense de omurgas›z ve omurgal›
hayvanlardaki sindirim flekli ço¤unlukla hücre d›fl› sindirimdir.
fiekil 4.4: Planarya sindirim
Sölenterler omurgas›z hayvanlar›n bir baflka grubunu oluflturur. Bu canl›lar iki temel hücre tabakas›n›n oluflturdu¤u kese benzeri bir gövdeye sahiptir. ‹ç tabakadaki hücrelerin görevi beslenme ile ilgilidir. Gövdenin ortas›nda bulunan sindirim bofllu¤u bu hücrelerden oluflur. D›fla aç›lan tek aç›kl›k bulunur. Bu aç›kl›¤›n çevresi hareketli uzant›larla çevrilidir ve besini yakalamaya yarar. Besin, sindirim bofllu¤una geçti¤inde iç tabakadaki hücreler enzim salg›lar ve hücre d›fl› sindirim gerçekleflir. Küçük moleküllerine parçalanan besinler hücre içine al›n›r.Besinlerin bir k›sm› ise moleküllerine ayr›flt›r›lamaz ve fagositozla hücreye al›n›r ve hücre içi sindirim yap›l›r. At›klar ise aç›kl›ktan d›flar›
at›l›r. Bir sölenter olan hidrada da sindirim bu flekilde olur (fiekil 4.3).
O m u rgas›z hayvanlardan yass› solucanlar ise sölenterlerden farkl› olarak belirgin ön ve arka uca, s›rt ve kar›n yüzeyine sahiptir. Yass› solucanlardan olan Planaria ( p l a n a r y a ) d a a¤›z, yutak ve dallanm›fl sindirim bofllu¤u bulunur (fiekil 4.4). Sindirim bofllu¤unun tek aç›kl›¤› vard›r. Besin parçac›klar›n›n bir k›sm› hücre d›fl›nda sindirilse de büyük ço¤unlu¤u sindirim bofllu¤undaki hücreler taraf›ndan al›narak hücre içinde sindirilir.
fiekil 4.3: Hidrada sindirim
➠
Sölenterlerde hem hücre içi hem hücre d›fl› sindirim görülür.Eklembacakl›lardan böceklerin geliflmifl bir sindirim sistemi vard›r. A¤›z, beslenme flekline göre delici, emici gibi farkl› biçimlerde özelleflmifltir. Çekirgede oldu¤u gibi sindirim sisteminin ilk bölümü ön ba¤›rsak ad›n› al›r. Bu k›s›mda a¤›z, yutak, yemek borusu, kursak ve ön mide bulunur. A¤za aç›lan tükrük bezleri vard›r. Orta ba¤›rsak, enzimlerin salg›land›¤› mideden oluflur. Besinlerin sindirimi ve emilimi burada yap›l›r.
Son bölüm arka ba¤›rsakt›r ve anüsle sonlan›r (fiekil 4.6).
Canl›lar doku, organ ve sistemlerinin geliflme düzeyi bak›m›ndan farkl›l›k gösterirler. Geliflme düzeyi artt›kça sistemlerden söz edilebilir. Üst düzey canl›larda da bu sistemler karmafl›k bir düzenlenme gösterir.
Halkal› solucanlar grubunda yer alan toprak solucan›n›n sindirim sistemi a¤›z, yutak, yemek borusu, depo ifllevi gören kursak, kasl› bir yap›ya sahip tafll›k, uzun bir ba¤›rsak ve anüsten oluflur (fiekil 4.5). Toprak solucan›nda hücre d›fl› sindirim yap›l›r.
➠
Omurgas›z hayvanlar›n basit yap›l› olanlar›nda hücre içi sindirimin (örne¤in süngerlerde); geliflme düzeyi artt›kça hem hücre içi hem hücre d›fl› sindirimin (örne¤in hidra, planarya) görüldü¤üne dikkat ediniz.➠
Yuvarlak ve halkal› solucanlar tam bir sindirim kanal›na sahiptir. Bu canl›larda a¤›z ve anüs olmak üzere iki aç›kl›k bulunur.fiekil 4.5: Toprak solucan›nda sindirim sistemi
fiekil 4.6: Çekirgede sindirim sistemi
III. Omurgal›larda Sindirim
Omurgal›lar›n sindirim sistemleri omurgas›zlara göre daha karmafl›k ve geliflmifl bir yap›ya sahiptir. Bu canl›lar›n sindirim sistemlerinde ald›klar› besinlerin sindirimini sa¤layacak flekilde geliflmifl yap› ve organlar bulunur. Kufllar ve gevifl getiren memelilerin sindirim sistemleri incelendi¤inde sindirim flekillerine uyum sa¤layacak flekilde a¤›zdaki yap›lar›n, midenin ya da di¤er organlar›n farkl›laflt›¤› görülür.
Kufllarda sindirim sistemi a¤›z, yutak, yemek borusu, kursak, mide, tafll›k, ba¤›rsak ve kloaktan oluflmufltur. A¤z›n ucunda keratinden yap›lm›fl gaga bulunur ve beslenme flekline göre farkl›l›k gösterir. A¤›zda difl yoktur, besinler çi¤nenmeden yutulur. Al›nan besin kursakta ›slat›l›r ve bir süre depolan›r. Buradan mideye geçen besinler, mide özsuyu ile ›slat›larak tafll›¤a gönderilir. Kasl› yap›da olan ve içinde küçük tafllar bulunan tafll›kta besinler ö¤ütülür. Besin ince ba¤›rsa¤a geçti¤inde karaci¤er ve pankreastan gelen salg›larla sindirilir. Küçük moleküllerine ayr›lan besinlerin büyük ço¤unlu¤u burada emilir. Sindirim art›klar› kal›n ba¤›rsaktan kloaka geçer ve buradan at›l›r (fiekil 4.7).
➠
Omurgal› hayvanlardan yaln›zca memeliler çi¤neme ifli yapar.☛
Süngerler ve halkal› solucanlard a k i sindirimi ka rfl›laflt›ra rak hangisindeki yap›lar›n daha basit oldu¤unu söyleyiniz.☛
Kufllarda sindirim sisteminin hangi bölümü difllerin görevini yapar?☛
Geliflmifl düzeydeki canl›larda hücre d›fl› sindirimin olmas›n›n yar ar› neler olabilir ?fiekil 4.7: Kufllarda sindirim sistemi
IV. ‹nsanda Sindirim Sistemi ve Sindirim
‹nsanda geliflmifl bir sindirim sistemi bulunur. Besinler a¤›zda difller yard›m›yla çi¤nenir ve parçalan›r. Yutulduktan sonra sindirim kanal› boyunca yer alan, yemek borusu, mide, ince ba¤›rsak ve kal›n ba¤›rsaktan geçer. Sindirilemeyen art›klar anüsten d›flar› at›l›r. Tükürük bezleri, karaci¤er ve pankreas salg›lar›yla sindirime yard›mc›
organlard›r (fiekil 4.9).
Memelilerde a¤›z, besinin difllerle çi¤nenerek parçaland›¤› yerdir. Beslenme flekline göre de difller farkl›l›k gösterir. Etçil memelilerde kesici difller, otçullarda ise az›
diflleri geliflmifltir.
Gevifl getiren otçul memeli hayvanlar›n mideleri bitkisel besinlerde bulunan selülozu kolay sindirecek flekilde uyum sa¤lam›flt›r. Mide dört bölümden o l u fl u r.
‹flkembe ve börkenekte besinler geçici süre depolan›r. Burada yaflayan simbiyotik bakteriler selülozun parçalanmas›na yard›mc› olur. Depolanan besin tekrar a¤za getirilerek çi¤nenir Tekrar yutulan besin midenin k›rkbay›r ve flirden bölümüne gönderilir. fiirden de enzim salg›layan hücreler bulunur. Enzimler kimyasal sindirim yap›lmas›n› sa¤lar. Küçük moleküllerine ayr›lan besinler ince ba¤›rsakta emilir (fiekil 4.8).
fiekil 4.8: Gevifl getiren memelilerden inekte midenin k›s›mlar›
☛
Gevifl getiren hayvanlarda midenin çok bölmeli olmas›n›n yarar› nedir?A. A¤›z ve Yutak
‹nsan sindirim sistemi a¤›zla bafllar. Burada besinlerin ›s›r›lmas› ve çi¤nenmesi yoluyla parçalanmas›n› sa¤layan difller bulunur. Yetiflkin bir insanda farkl› ifllevleri yapmaya uyumlu 32 difl bulunur. Önde; dördü alt, dördü üst çenede olmak üzere sekiz kesici difl vard›r. Bunlar›n yan›nda her iki tarafta birer tane olmak üzere köpek diflleri yer al›r ve besini parçalama iflini yapar. Her köpek diflinin arkas›nda iki küçük az› ve üç büyük az› yer al›r. Az› difller yass› yüzeyleriyle besini ö¤ütür ve ezer.
fiekil 4.9: ‹nsanda sindirim sistemi organlar›
Diflin görünen k›sm› taç, difl etine gömülü k›s›m boyun ve çene kemi¤ine yerleflmifl bölümü ise kök ad›n› al›r. Bir diflin yap›s›nda d›fltan içe do¤ru bafll›ca flu k›s›mlar bulunur (fiekil 4.10).
• Mine tabakas›: Diflin taç k›sm›n› örten, sert ve parlak tabakad›r.
• Dentin: Mine tabakas›n›n alt›nda yer al›r. Kemikler gibi mineral tuzlar›
bak›m›ndan zengin sert bir maddedir.
• Difl özü: Kan damarlar› ve sinirlerin bulundu¤u yumuflak k›s›md›r.
➠
‹lk difller bebeklerde 6 ayl›kken ç›kar. Bunlara süt diflleri denir. Daha sonra bu difllerin yerini kal›c› difller al›r.A¤›z içinin ›slakl›¤›n› ve çi¤nenen besinlerin yumuflat›lmas›n› tükürük salg›s›
sa¤lar. Tükürük dil, çene ve kulak alt›nda bulunan tükürük bezlerinden salg›lan›r.
Tükürü¤ün büyük bir k›sm› sudur. Ayn› zamanda bilefliminde mukus, amilaz enzimi, sodyum ve kalsiyum iyonlar› bulunur. Amilaz niflastan›n sindiriminde etkili olur.
A¤›zdan sonra gelen yutak; yemek ve soluk borusuna giden yolun bafllang›c›nda bulunur. Çi¤nenen besin a¤›zda dil ile yuvarlanarak geriye do¤ru itilir. Yutma bir dizi refleksi içerir. ‹stemli olarak gerçekleflen yutma s›ras›nda soluk borusunun bafllang›c›
kapat›l›r ve lokma yemek borusuna gönderilir.
fiekil 4.10: a. Difllerin alt ve üst çenedeki düzeni b. bir diflin enine kesiti
➠
A¤›z sa¤l›¤› için difller düzenli olarak f›rçalanmal›. Sert kuruyemifller difller ile k›r›lmamal›. Afl›r› s›cak ve so¤uk içecekler art arda al›nmamal›. Düzenli a¤›z ve difl sa¤l›¤› kontrolleri yapt›r›lmal›d›r.☛
Difllerin farkl› biçimlerde olmas›n›n yarar› nedir?☛
Tükürü¤ün sindirimdeki rolü nedir?☛
Yuta¤›n görevi nedir?B. Yemek Borusu
Yemek borusu, yutak ile mide aras›nda yer al›r. Yap›s›nda ba¤ doku, düz kaslar ve içte epitel doku bulunur. Yemek borusunda lokma peristaltik hareketlerle mideye iletilir (fiekil 4.11).
C. Mide
Mide, kaburgalar›n alt›nda kar›n bofllu¤unun sol üst bölgesinde yer al›r. Mide, gelen besinleri bir süre depolayan mekanik ve kimyasal sindirimin yap›ld›¤› organd›r.
Mide kasl› yap›dad›r. Bu yap› enine, uzunlamas›na ve çapraz uzanan kas lifleri içerir (fiekil 4.2). Kaslar›n kas›lmas› ile besinler kar›flt›r›l›r ve parçalan›r. Midenin iç yüzeyi- ni kaplayan epitel dokuda çok say›da, salg› yapan bezler bulunur. Bu bezlerin bir k›sm›
mukus salg›lar. Bir k›sm› da hidroklorik asit (HCl) ve enzimlerin bulundu¤u mide özsuyunu salg›lar. HCl mide özsuyunun asidik özellikte olmas›na neden olur. Buna karfl›l›k mukus, asidik s›v›n›n mide iç duvar›na zarar vermesini engeller.
☛
Yemek borusunun görevi nedir?☛
Peristaltik hareketler aksi yönde olursa ne olur?➠
Peristaltik hareketler yemek borusundaki düz kaslar›n arka arkaya kas›lmas›yla oluflur.➠
Yemek borusunda sindirim olmaz.fiekil 4.11: Yemek borusunda peristaltik hareketler
D. ‹nce Ba¤›rsak
Besinler midede çorba k›vam›nda bir kar›fl›ma dönüfltürülür ve ince ba¤›rsa¤a iletilir. ‹nce ba¤›rsakta da ba¤ doku ve düz kaslar bulunur. Bunun yan›nda, ince ba¤›rsa¤›n iç yüzeyini kaplayan epitel doku villüs denen k›vr›mlar yaparak ba¤›rsak yüzeyini geniflletir.
➠
Besin mideye geldi¤inde mide bezlerinden baz›lar› gastrin hormonu salg›lar. Bu hormon pepsinojen enzimi ve hidroklorik asidin mide bezlerinden salg›lanmas›n›uyar›r.
➠
Mide enzimleri asidik ortamda etkilidir.☛
☛
Midede kaslar›n yo¤un olarak bulunmas›n›n önemi nedir?
☛
Midede salg›lanan enzim hangisidir?Midenin görevi nedir?
fiekil 4.12 : Midenin yap›s› ve enine kesitinde yap›y› oluflturan dokular
➠
‹nce ba¤›rsak sindirilen besinlerin ve suyun büyük ço¤unlu¤unun emildi¤i organd›r.➠
Villüsler, ince ba¤›rsakta emilim yüzeyini geniflleterek besinlerden yüksek oranda yararlanmay› sa¤lar (fiekil 4.13).➠
‹nce ba¤›rsa¤›n mideyle birleflti¤i ilk 25 cm’lik bölüme onikip ar ma k ba¤› rsa¤› y a d a duodenum ad› verilir.Onikiparmak ba¤›rsa¤›na karaci¤erin ve pankreas›n salg›lar› ak›t›l›r. Bu salg›lar ve enzimlerin etkisi ile kimyasal sindirim özellikle sindirim sisteminin bu bölümünde gerçeklefltirilir.
1. Karaci¤er, Pankreas ve Safra Kesesi
Karaci¤er ve safra kesesi: Karaci¤er, vücudun en büyük organ›d›r. Kütlesi yaklafl›k 2 kg kadard›r. Kar›n bofllu¤unda midenin sa¤ üst k›sm›nda yer al›r. Karaci¤er sa¤ ve sol lop olmak üzere iki bölüme ayr›l›r. Her lop çok say›da lopçuktan oluflur. Lopçuklar merkezî bir toplardamara aç›l›r. Karaci¤er hücreleri lopçu¤un merkezinden çevresine do¤ru fleritler hâlinde dizilmifltir.
☛
☛
‹nce ba¤›rsakta villüslerin bulunmas›n›n sindirime katk›s›n› aç›klay›n›z.
☛
Hangi organlar›n salg›lar› onikiparmak ba¤›rsa¤›na ak›t›l›r?‹nce ba¤›rsa¤›n sindirim sistemindeki görevi nedir?
fiekil 4.13: Villüsler ve yap›s›n› ayr›nt›l› gösteren boyuna kesitler
Karaci¤er hücrelerinin baz›lar› safra salg›lar. Bu salg› safra kanalc›klar› ile toplan›r ve safra kesesine boflalt›l›r. Safra kesesi, karaci¤erin yüzeyine ba¤l› olarak bulunur (fiekil 4.44).
Böylece ya¤lara etki eden sindirim enzimlerinin etkiledi¤i yüzey genifller. Ya¤lar›n sindirimi kolaylafl›r. Safra tuzlar› ayn› zamanda ya¤lar›n ve ya¤da çözünen vitaminlerin emilimini de kolaylaflt›r›r.
Bazen kolesterol çökerek safra tafllar›n› oluflturur. Safra tafllar›n›n safra yolunu t›kamas› sonucu salg› ba¤›rsa¤a ak›t›lamaz ve geri emilerek kana kar›fl›r. Bu durumda sar›l›k ad› verilen hastal›k ortaya ç›kar.
Karaci¤erin sindirime yard›mc› olmak d›fl›nda da baz› görevleri vard›r. Bafll›calar›
flu flekilde s›ralanabilir:
• Heparin, fibrinojen gibi baz› kan proteinlerinin üretilmesi
• Boflalt›m ürünü amonya¤›n üreye dönüfltürülmesi
• Ömürlerini dolduran alyuvarlar›n parçalanmas›, bakterilerin yok edilmesi
➠
Safra salg›s› su, tuzlar, renk maddeleri ve kolesterolden oluflan bir çözeltidir.➠
Safra tuzlar›n›n etkisiyle ya¤lar, küçük ya¤ damlac›klar›na ayr›l›r.➠
Safra salg›s›, safra kesesinden onikiparmak ba¤›rsa¤›na koledok kanal› arac›l›¤› ile ak›t›l›r.fiekil 4.14: Karaci¤er ve safra kesesi
❂
• Glikozun glikojen fleklinde depolanmas›
• Zararl› maddelerin ( ilaçlar gibi) zehir etkisinin yok edilmesi
• A, D, E, K ve B12vitaminlerinin depo edilmesi
• Baz› amino asitlerin sentezlenmesi
Pankreas: Kar›n bofllu¤unda, mide ve onikiparmak ba¤›rsa¤› aras›nda yer alan bir organd›r. Karma bir bezdir. Sindirim salg›lar› ve hormon sentezler. Sindirim ile ilgili salg›lar› karbonhidrat, protein ve ya¤lar üzerinde etkilidir. Enzim içeren bu salg›lar bir kanal ile onikiparmak ba¤›rsa¤›na ak›t›l›r.
E. Kal›n Ba¤›rsak
Kal›n ba¤›rsa¤›n yap›s› da di¤er sindirim organlar› gibi ba¤ doku, kas doku ve epitel dokudan oluflur. Kal›n ba¤›rsak rektum ile sonlan›r. Rektumun vücut d›fl›na aç›lan k›sm›na anüs denir.
Sindirim olaylar›nda kullan›lan suyun emilimi kal›n ba¤›rsakta tamamlan›r. Ayn›
zamanda sindirilmeyen maddelerin topland›¤› ve vücuttan at›ld›¤› sindirim organ›d›r.
Art›klar›n at›lmas› ba¤›rsa¤›n peristaltik hareketleri ile olur.
‹nce ba¤›rsak ile kal›n ba¤›rsa¤›n birleflti¤i yere kör ba¤›rsakdenir.
☛
Karaci¤erin hangi salg›s› sindirimde rol al›r?☛
Pankreastan salg›lanan sindirim enzimleri hangileridir?☛
Kal›n ba¤›rsa¤›n sindirim sistemindeki görevini aç›klay›n›z.➠
Pankreasta sentezlenen sindirim enzimleri amilaz, lip az, tr ipsinojen ve kimotripsinojendir.➠
‹nce ba¤›rsaktan farkl› olarak kal›n ba¤›rsaktaki epitel dokuda villüsler bulunmaz.➠
Kör ba¤›rsa¤›n ucunda apandis denilen bir ç›k›nt› bulunur. Apandisin iltihaplanmas›na apandisit denir.➠
K al›n ba¤›rsakta yaflayan baz› yararl› bakteriler K ve B vitaminlerinin sentezlenmesini sa¤lar.❂
❂
F. Besinlerin Sindirimi
Besinler sindirim sistemi organlar› taraf›ndan mekanik ve kimyasal sindirime u¤rat›larak emilmeye uygun hâle getirilir.
Büyük besin parçalar›n›n a¤›zda, difller yard›m›yla ezilip, ö¤ütülmesine mekanik sindirim denir.
Midedeki kaslar da bu parçalanmaya yard›mc› olur.
Mekanik sindirime u¤rat›lm›fl besinlerin enzimler yard›m›yla yap› birimlerine kadar ayr›lmas›na kimyasal sindirim denir.
Kimyasal sindirim sonucu;
• Karbonhidratlar glikoz, früktoz vb. monosakkaritlere,
• Proteinler amino asitlere,
• Ya¤lar ya¤ asitleri ve gliserole kadar parçalan›r. Ancak bu flekilde besinler emilerek kana kar›fl›r ve hücrelere kadar tafl›nabilir.
Karbonhidratlar›n sindirimi : A¤›z, onikiparmak ba¤›rsa¤› ve ince ba¤›rsakta gerçekleflir.
• A¤›zda niflastaya etki eden enzim tükürükte bulunan a m i l a zd › r. A¤›z bazik bir ortamd›r.
Niflaflta + H20 Amilaz Maltoz + Dekstrin
• Onikiparmak ba¤›rsa¤›nda karbonhidratlar sindirilmeye devam eder. Mideden gelen asidik besinler onikiparmak ba¤›rsa¤›n› uyar›r ve buradan sekretin hormonu s a l g › l a n › r. Sekretin pankreas özsuyu salg›lanmas›n› etkiler. Pankreas özsuyunda niflastaya etki eden pankreatik amilaz bulunur.
Niflaflta + H20 Amilaz Maltoz + Dekstrin
➠
Vitaminler, mineraller ve su do¤rudan hücre zar›ndan geçebildi¤inden sindirime gerek duyulmaz.➠
Mideye gelen karbonhidratlar ortam asidik oldu¤undan sindirime u¤ramaz.➠
Kimyasal sindirimin olabilmesi için uygun koflullarla birlikte besine etki edecek enzimin ve ortamda suyun bulunmas› gerekir. Çünkü büyük moleküllü besinlerin sindirimi bir hidroliz olay›d›r.• ‹nce ba¤›rsakta karbonhidratlar ba¤›rsak bezleri taraf›ndan salg›lanan enzimler ile sindirilir. Disakkaritler monosakkaritlere kadar parçalan›r.
Maltoz (Arpa flekeri) + Su Maltaz Glikoz + Glikoz
Sakkaroz (Çay flekeri) + Su Sakkaraz Glikoz + Früktoz
Laktoz ( Süt flekeri) + Su Laktaz Glikoz + Galaktoz
Sindirimi tamamlanan karbonhidratlar›n yap›tafllar› ince ba¤›rsaktaki villüslerden emilerek kan dolafl›ma kat›l›r.
Proteinlerin sindirimi : Midede bafllar ince ba¤›rsakta tamamlan›r.
• Yutulan besinler mideye geldi¤inde mide hücreleri gastrin hormonu salg›lar.
Gastrin kan yoluyla tafl›narak mide bezlerini uyar›r ve bezlerden hidroklorik asit (HCl), aktif olmayan pepsinojen ve süt çocuklar›nda lap (rennin) enzimleri salg›lan›r. HCl, pepsinojeni aktif enzim pepsine, dönüfltürür. Pepsin büyük moleküllü proteinleri etkileyerek daha küçük moleküllü polipeptitlere parçalanmas›n› sa¤lar.
Pepsinojen + HCl Pepsin
Protein + Su Pepsin Polipeptit (Pepton)
Süt + Su Lap Kazein (süt çocuklar›nda)
Kazein + su Pepsin Polipeptit + Amino asit
Enzimlerin etkisi ile midede proteinler polipeptitlere ve amino asitlere kadar parçalan›r.
• Onikiparmak ba¤›rsa¤›nda gelen besinlerin etkisi ile sekretin ve kolesistokinin hormonlar› salg›lan›r. Bu hormonlar pankreas› uyar›r ve pankreastan tripsinojen ve kimotripsinojen salg›lan›r. Ba¤›rsak özsuyunda bulunan enterokinaz ile tripsinojen aktif hâle gelir.
Tripsinojen (aktif olmayan enzim) Enterokinaz Tripsin ( aktif enzim)
Kimotripsinojen (aktif olmayan enzim) Tripsin Kimotripsin (aktif enzim)
Polipeptit + Su Tripsin Dipeptit + Amino asit
Polipeptit + Su Kimotripsin Dipeptit + Amino asit
• ‹nce ba¤›rsak bezleri erepsin salg›layarak dipeptitleri amino asitlere parçalar.
Sindirilerek yap› birimlerine ayr›lm›fl proteinler villüslerden emilerek kan dolafl›m›na kat›l›r.
Dipeptit + Su Erepsin Amino asit
Ya¤lar›n sindirimi: Onikiparmak ba¤›rsa¤›nda bafllar. Ya¤ içeren besin onikipar- mak ba¤›rsa¤›na geldi¤inde kolesistokinin hormonu salg›lan›r. Bu hormon k a r a c i ¤ e r i uyararak safra salg›lanmas›n› ve onikiparmak ba¤›rsa¤›na ak›t›lmas›n› sa¤lar. Safra tuzlar›, p a n k r e a s t a n salg›lanan lipazenziminin etkinli¤ini art›r›r. Lipaz, ya¤lar›n ya¤ asitleri ve gliserole kadar parçalanmas›n› sa¤lar.
Ya¤ + Safra tuzlar› Ya¤ damlac›klar›
Ya¤ damlac›klar› + Su Lipaz Ya¤ asitleri + gliserol
Yap› birimlerine kadar parçalanan ya¤lar villüslerden emilerek lenf dolafl›m›na kat›l›r.
❂
Sindirilen besinlerin emilimi: Yap› birimlerine ayr›lan besinler aktif tafl›ma ve difüzyon ile emilerek dolafl›m sistemine al›n›r.
Besin maddelerinin amino asit, ya¤ asidi, gliserol ve glikoz gibi yap› birimlerine ayr›ld›ktan sonra sindirim sistemi organlar›n›n epitel hücreleri taraf›ndan al›nmas›na emilim denir.
• Emilime u¤rayan glikoz, früktoz vb. karbonhidratlar ve proteinlerin yap› birimi amino asitler kan dolafl›m›na al›n›r. Ya¤ asitleri ve gliserol önce lenf dolafl›m›na al›n›r daha sonra kan dolafl›m›na kat›l›r.
• Suyun büyük k›sm› osmozla ince ba¤›rsaktan geri kalan› kal›n ba¤›rsaktan emilir.
• Sodyum, klor vb. iyonlar da ince ba¤›rsakta emilime u¤rar.
• Besinler ince ba¤›rsak villüslerinden emilir. En yüksek oranda emilime u¤rayan madde glikozdur.
• Midede emilim azd›r. Alkol, aspirin gibi baz› maddeler midede emilir.
• Vitaminlerin bir k›sm› ince ba¤›rsakta bir k›sm› kal›n ba¤›rsakta emilir.
• A¤›zda baz› ilaçlar, nikotin gibi maddeler emilime u¤rar.
☛
☛
P roteinlere etki eden enzimleri ve etkili olduklar› sindirim organlar›n› s›ralay›n›z.
☛
Ya¤lara etki eden salg› ve enzimi söyleyiniz.☛
Emilim nedir?Karbonhidratlara etki eden enzimleri ve etkili olduklar› sindirim organlar›n›
s›ralay›n›z.
V. ‹nsanda Sindirim Sisteminin Di¤er Sistemlerle ‹liflkisi
Sindirim sistemi di¤er sistemlerin besin gereksinimini karfl›lar. Sindirim sisteminde ortaya ç›kan bir aksama dolayl› olarak di¤er vücut fonksiyonlar›n› da etkiler. Örne¤in ba¤›rsaklardan demir emiliminin yeterli olmamas› kanda hemoglobin sentezini etkiler. Kanda belirli oranda bulunmas› gereken glikozun besinlerle karfl›lanmamas› sonucu glikoz düzeyinin düflmesi öncelikle beynin çal›flmas›n› etkiler.
Sindirim sisteminin çal›flmas› endokrin ve sinir sistemi taraf›ndan düzenlenir.
Sindirim kanal› otonom sinir sisteminin kontrolünde istemsiz olarak çal›fl›r. Di¤er o rganlar›n aksine sempatik sinirler midenin çal›flmas›n› yavafllat›r, parasempatik sinirler h›zland›r›r. Tükürük bezleri üzerinde de etkili olan parasempatik sinirler tükürük salg›s›n› art›r›r.
Mide bezlerinden salg›lanan gastrin, ince ba¤›rsaktan salg›lanan sekretin ve kolesistokinin hormonlar› sindirim organlar›n›n enzim sentezlemesini uyar›r.
Dolafl›m sistemi emilen besinlerin kan damarlar› yoluyla vücutta tüm hücrelere iletilmesini sa¤lar. Destek ve hareket sistemi ise kemikler ve kaslar ile sindirim organlar›n› korur ve çal›flmalar›na yard›mc› olur.
VI. ‹nsanda Sindirim Sisteminin Sa¤l›¤›
Sindirim sistemi organlar›n›n düzenli çal›flmas› ve sindirim olaylar›n›n gerçekleflmesi için öncelikle a¤›z ve difl sa¤l›¤›na önem verilmelidir.
Al›nan g›dalar temiz ve sa¤l›kl› olmal›, içme sular›n›n mikrop tafl›mad›¤›ndan emin olunmal›d›r. Tifo, kolera, dizanteri, ishal gibi enfeksiyonlar›n nedeni ço¤unlukla kirli içme sular›d›r. Enfeksiysonlardan korunmak için meyve ve sebzelerin de temiz su ile y›kanm›fl olmas› gerekir.
Virüslerin neden oldu¤u hepatit (hepatit A, B, C) bir karaci¤er hastal›¤›d›r. Hepatit A, bulafl›c› sar›l›k olarak da bilinir. Hastal›¤a neden olan virüs, kirli sular ve yiyeceklerle bulafl›r. Okullar ve ifl yerleri gibi toplu yaflam›n oldu¤u yerlerde tuvaletlerin ve lavabolar›n temizli¤ine özen gösterilmeli. Eller temiz su ve sabunla y›kanmal›d›r.
Bazen kal›n ba¤›rsaklarda suyun emilimi normalden fazla olur ve d›flk› kat›lafl›r.
Bu durum kab›zl›¤a neden olur. Kab›zl›¤›n uzun sürmesi ve s›k tekrarlamas› baflka rahats›zl›klar›n ortaya ç›kmas›na yol açabilir. Ba¤›rsaklar›n düzenli çal›flmas› için lifli g›dalar tüketilmeli ve gün boyunca en az 1,5 L su içilmelidir.
Sigara ve alkol a¤›z, yemek borusu ve mide kanserlerine neden olabilir. Sindirim sisteminin düzenli çal›flmas› için beslenmeye dikkat edilmeli beklenmeyen belirtilerle karfl›lafl›ld›¤›nda sa¤l›k kontrolleri yapt›r›lmal›d›r.
Sindirim sisteminde s›k görülen hastal›klardan biri ülserdir. Ülser, mide ya da ince ba¤›rsak epitel tabakas›nda oluflan tahribat ve yaralard›r. Ülserin nedeni ço¤unlukla bakteridir. Bunun yan›nda yanl›fl beslenme al›flkanl›klar›, stres ve ruhsal gerginlikler de etkili faktörlerdir.
ARAfiTIRMALAR
A. “HCl, gastrin, tafll›k, sindirim, peristaltik, villüs, tükürük”
Yukar›da s›ralanan sözcükleri kullanarak ve gerekli ekleri getirerek afla¤›da verilen tümcelerdeki boflluklar› doldurunuz.
1. Büyük moleküllü organik bilefliklerin kendilerini meydana getiren daha küçük moleküllere parçalanarak hücre zar›ndan geçebilecek hâle gelmesine
……… denir.
2. Kufllarda kasl› yap›da olan ve içinde küçük tafllar bulunan………… besinler ö¤ütülür.
3. A¤›z içinin ›slakl›¤›n› ve çi¤nenen besinlerin yumuflat›lmas›n›………
sa¤lar.
4. Yemek borusunda lokma ………..hareketlerle mideye iletilir.
5. ‹nce ba¤›rsa¤›n iç yüzeyini kaplayan epitel doku ……….denen k›vr›mlar yaparak ba¤›rsak yüzeyini geniflletir.
B. Afla¤›da verilen tümceleri dikkatlice okuyarak do¤ru olan›na ( D ), yanl›fl olan›na ( Y ) harfi koyunuz.
1. Safra, karaci¤er hücrelerinden salg›lan›r. ( )
2. Pankreasta sentezlenen sindirim enzimlerinden biri pepsindir. ( ) 3. Bir hücreli canl›larda hücre içi sindirim görülür. ( )
4. ‹nekler, selülozu kolay sindirebilmek için gevifl getirir. ( )
5. Besinlerin enzimler yard›m›yla yap› birimlerine kadar ayr›lmas›na mekanik sindirim denir ( )
Canl›lar; büyüme, geliflme, enerji üretimi vb. yaflamsal olaylar› sürdürebilmek içinÖZET inorganik (su, mineraller, tuzlar) ve organik ( proteinler, karbonhidratlar, ya¤lar ve vitaminler) temel bilefliklere yani besinlere gereksinim duyar. Büyük moleküllü organik maddelerin hücre zar›ndan geçebilmesi ve hücrelerde kullan›labilmesi için yap›birimlerine parçalanmal›d›r. Büyük moleküllü organik bilefliklerin kendilerini meydana getiren daha küçük moleküllere parçalanarak hücre zar›ndan geçebilecek hâle gelmesine sindirim denir. Besinlerin parçalanarak yap› birimlerine ayr›lmas› hücre sitoplazmas›nda bir koful içerisinde gerçekleflirse hücre içi sindirim, bu olay hücre zar›
d›fl›nda gerçekleflirse hücre d›fl› sindirim denir.
Bir hücreli canl›larda hücre içi sindirim görülür. Süngerler ço¤unlukla denizlerde yaflayan çok hücreli hayvanlard›r. Sindirim sistemleri bulunmaz. Sölenterlerde hem hücre içi hem hücre d›fl› sindirim görülür. Yuvarlak ve halkal› solucanlar tam bir sindirim kanal›na sahiptir. Eklembacakl›lardan böceklerin geliflmifl bir sindirim sistemi vard›r.
Omurgal›lar›n sindirim sistemleri omurgas›zlara göre daha karmafl›k ve geliflmifl bir yap›ya sahiptir. Bu canl›lar›n sindirim sistemlerinde ald›klar› besinlerin sindirimini sa¤layacak flekilde geliflmifl yap› ve organlar bulunur. ‹nsanda besinler a¤›zda difller yard›m›yla çi¤nenir ve parçalan›r. Yutulduktan sonra sindirim kanal› boyunca yer alan yemek borusu, mide, ince ba¤›rsak ve kal›n ba¤›rsaktan geçer. Sindirilemeyen art›klar anüsten d›flar› at›l›r. Tükürük bezleri, karaci¤er ve pankreas salg›lar›yla sindirime yard›mc› organlard›r. Yemek borusunda lokma peristaltik hareketlerle mideye iletilir.
Mide, gelen besinleri depo eden, mekanik ve kimyasal sindirimin yap›ld›¤› organd›r.
‹nce ba¤›rsa¤›n iç yüzeyini kaplayan epitel doku villüs denen k›vr›mlar yaparak ba¤›rsak yüzeyini geniflletir. Besinlerin ve suyun büyük ço¤unlu¤u ince ba¤›rsaklarda emilir. Onikiparmak ba¤›rsa¤›na karaci¤erin ve pankreas›n salg›lar› ak›t›l›r. Bu salg›lar ve enzimlerin etkisi ile kimyasal sindirim özellikle sindirim sisteminin bu bölümünde gerçekleflir. Karaci¤er hücreleri safra salg›lar. Safra tuzlar›n›n etkisiyle ya¤lar, küçük ya¤ damlac›klar›na ayr›l›r. Pankreas, sindirim salg›lar› ve hormon sentezler. Sindirim ile ilgili salg›lar› karbonhidrat, protein ve ya¤lar üzerinde etkilidir. Enzim içeren bu salg›lar bir kanal ile onikiparmak ba¤›rsa¤›na ak›t›l›r. Kal›n ba¤›rsak madensel tuzlar ve suyun kalan k›sm›n›n emildi¤i yerdir.
Karbonhidratlar›n sindirimi a¤›zda bafllar, ince ba¤›rsakta tamamlan›r. Glikoz ve di¤er monosakkaritler ince ba¤›rsak villüslerinden emilir. Etkili olan enzimler; amilaz, maltaz, laktaz, sakkarazd›r. Proteinlerin sindirimi mide de bafllar ince ba¤›rsakta tamamlan›r ve burada emilir. Etkili olan enzimler pepsin, tripsin, kimotripsin ve erepsindir. Ya¤lar›n sindirimi onikiparmak ba¤›rsa¤›nda yap›l›r ve ince ba¤›rsaktan emilir. Etkili olan enzim lipazd›r.
Sindirim sistemi; sinir, endokrin, dolafl›m ve di¤er sistemlerle birlikte etkileflim hâlindedir. Sindirim sisteminin sa¤l›¤›n› için besinlerin ve içme sular›n›n temizli¤ine dikkat edilmeli. Enfeksiyon etkeni mikroorganizmalar›n bulaflmamas› için gerekli önlemler al›nmal›d›r.
.
TEST IV1. Afla¤›daki canl›lar›n hangisinde hücre içi sindirim görülür?
A) amip B) kufl
C) ba¤›rsak solucan›
D) toprak solucan›
2. Safra kesesi ameliyatla ç›kar›lan bir insanda hangi besinin sindirimi güçleflir?
A) yo¤urt B) zeytin C) ekmek D) su
3. ‹nsan›n kal›n ba¤›rsa¤›nda, I. Suyun emilimi
II. Vitamin sentezi III. Enzimlerin sindirimi IV. Amino asitlerin emilimi
olaylar›ndan hangileri gerçeklefltirilir?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV
4. ‹nsan sindirim sistemine ait afla¤›daki organlardan hangisi proteinlerin sindirilmesini sa¤layan enzim salg›lar?
A) karaci¤er B) tükrük bezleri C) yemek borusu D) mide bezleri
5. Sindirim sisteminin as›l görevi afla¤›dakilerden hangisidir?
A) Besin maddelerinden zararl› olan bileflikleri ay›rmak.
B) Canl›n›n ihtiyac› olan enerjiyi üretmek.
C) Besinlerin sentezlenmesini sa¤lamak.
D) Büyük molekülleri hücre zar›ndan geçebilecek hâle getirmek.
6. Afla¤›dakilerden hangisi insan karaci¤erinin görevlerinden de¤ildir?
A) Sindirime yard›mc› salg› üretmek.
B) Glikojen depolamak.
C) Hormon üretmek.
D) ‹laçlar›n zararl› etkisini yok etmek.
7. I. Tükürük bezi II. Pankreas III. ‹nce ba¤›rsak IV. Mide
Yetiflkin bir insanda yukar›daki organlar›n hangisinde birden fazla besin çeflidine etki eden enzimler salg›lan›r?
A) Yaln›z II B) Yaln›z III C) I ve IV D) II ve III
8. Afla¤›daki seçeneklerin hangisinde organik bileflik ve temel yap› birimleri yanl›fl verilmifltir.
A) polipeptit - amino asit B) ya¤ - glukagon C) maltoz - glikoz D) protein - amino asit
9. ‹nsanlar afla¤›daki besinlerden hangisini sindirecek enzimleri sentezleyemez?
A) selüloz B) niflasta C) ya¤
D) protein
10. ‹nsan midesinden al›nan bir kar›fl›mda afla¤›dakilerden hangisi bulunmaz?
A) mukus B) enzim C) hormon D) HCl
