9
Haziran 2006 B‹L‹MveTEKN‹K
B ‹ L ‹ M V E T E K N L O J ‹ H A B E R L E R ‹
Dünyan›n tarihi boyunca k›talar, t›pk› bir bul-yap›n parçalar› gibi tekrarlamal› olarak birbirinden ayr›ld›, yer de¤ifltirdi, yeniden birleflti, okyanuslar geniflleyip küçüldü, iç denizler ortaya ç›kt›. Ancak bu inan›lmaz dinami¤in arkas›ndaki mekanizma, s›rlar›n› yerbilimcilere hiç bir zaman tam olarak vermedi. fiimdi yeni bir çal›flma, k›talar›n kimi zaman, önceden oluflmufl zay›f hatlar boyunca ayr›ld›klar›n› göstererek bilinmeyenlerden bir tanesinin üstünü çizmifl görünüyor. Bu zay›f hatlar›n kayna¤›ysa, büyük k›talara ‘yap›flan’ küçük kara parçalar›n›n oluflturdu¤u birleflme çizgileri.
Ohio Üniversitesi’nde gerçeklefltirilen sözkonusu çal›flma, k›tasal levhalar›n
k›r›lma motifleri için bir aç›klama getirmesi bak›m›ndan bir ilk. Yola ç›kt›¤› noktaysa, 500 milyon y›l kadar önce oluflan bir okyanus. Araflt›rmac›lardan Damian Nance, ifle basit görünen bir soruyla bafllad›klar›n› söylüyor:
“Okyanuslar neden flu bölgede de¤il de bu bölgede olufluyor? K›talar neden flu hat boyunca de¤il de bu hat boyunca k›r›l›yor?”
Gezegenimiz, tarihi boyunca 500 y›l aralarla gerçekleflen 6 temel k›tasal birleflme ve ayr›lma yaflam›fl. fiu andaysa, döngünün yine ayr›lma aflamas›nday›z. Bundan 650 milyon y›l kadar önce Kuzey Amerika, Güney Amerika ve Afrika, flimdi “Gondwana” ad›n› verdi¤imiz tek bir k›ta
halindeyken, yak›ndaki bir k›tasal levha üzerinde de daha küçük adalar yüzmekteydi. Zaman içinde bu adalar, büyük k›ta kitlesiyle çarp›flarak onunla birlefltiler. Günümüzden 525 milyon y›l önceyse bu kara kitlesi ayr›larak Kuzey Amerika bir tarafta; Güney Amerika, Afrika ve küçük ada ‘parçalar›’ da di¤er tarafta kald›lar. ‹ki levhan›n birbirinden ayr›lmas›yla Iapetus Okyanusu olufltu. Bundan yaklafl›k 25 y›l sonraysa bir zamanlar küçük adalar› oluflturmufl olan kara fleridi, Güney Amerika ve Afrika’dan ayr›ld› ve Iapetus Okyanusu boyunca ilerleyerek Kuzey Amerika’ya yöneldi. Bu hareket, Iapetus Okyanusu’nu
‘kapat›rken’, Reik Okyanusu ad› verilen bir okyanusun da ‘aç›lmas›na’ neden oldu. Araflt›rmac›lar›n, özellikle de bu iki k›r›lma üzerine yo¤unlaflmalar›n›n nedeni, bunlar›n sözkonusu “zay›f hatlar”, yani küçük adalar›n birleflme hatlar› üzerinde gerçekleflmifl olmalar›. Art›k Appalafl Da¤lar›’na dahil olmufl olan bu küçük kara parçalar›n›n okyanus kaynakl› oldu¤unu göstermek için jeokimyasal “parmakizi” yöntemini kullanm›fllar. Yerbilimciler, k›r›lma hatlar›n›n, büyük kara kütleleriyle birleflen daha küçük kara parçalar›ndan kaynaklanm›fl olabilece¤ini uzun zamand›r düflünmüfl olmakla birlikte, Ohio
Üniversitesi araflt›rmac›lar›, bunun kan›t›n› ilk kez ortaya koymufl oluyorlar.
Ohio Üniversitesi Bas›n Duyurusu, 23 May›s 2006
Santorini Patlamas›,
Tarihi Yeniden
Yazd›racak
Tarih içinde yerlerini 100 y›l arayla alan de-nizci Minos uygarl›¤› (Girit), ticaretle u¤ra-flan ve M›s›r’›n kuzeylerine kadar ulau¤ra-flan Kenanl›lar ve Orta Do¤u’daki Levant bölge-si halk›n›n Geç Bronz Dönemi bafllang›c›n-da ticari ve kültürel ortaklar olarak ele al-mak, kimsenin akl›na gelmezdi. Ama flimdi geliyor. ABD’nin Cornell Üniversitesi’nde a¤aç halkalar› ve tohumlar›n radyokarbon yöntemiyle incelendi¤i bir çal›flma, tarihön-cesi Egesinde merkezi bir yere sahip Santo-rini volkanik patlamas›n›n, düflünülenden 100 y›l kadar önce gerçekleflti¤ini ortaya ç›-karm›fl durumda.
Santorini patlamas›n›, daha önce inan›lan›n 100 y›l gerisine çekip MÖ 17. yüzy›l sonlar›-na yerlefltiren bu sonuç, yerbilimcileri oldu-¤u kadar tarihçileri de harekete geçirecek gibi. Çünkü e¤er do¤ruysa, bundan 3600 y›l kadar öncesine gidip Akdeniz
uygarl›kla-r›n›n Geç Bronz Dönemi tarihini de yeniden yazmak, kültürel ba¤lar› yeniden gözden geçirmek gerekebilecek.
Tarihteki en büyük patlamalardan olan San-torini patlamas›, yerleflim yerlerini yok et-mifl ama Ege Denizi bölgesinde birçok
arke-olojik kan›t b›rakm›flt›. Patlama, Ege ve Ya-k›n Do¤u kronolojilerini birbirine göre ayar-lamadaysa bilimci ve tarihçiler için bir refe-rans ifllevi görmüfl, ancak olay›n gerçeklefl-me tarihi de hep tart›flma konusu olmufltu. Cornell Üniversitesi’ndeki Carolyn Wiener Ege ve Yak›n Do¤u Dendrokronoloji Labo-ratuvar›’nda çal›flmalar›n› sürdüren Sturt Manning’e göre “patlama tarihinin kesinlefl-mesiyle, tam yüz y›l› içine alan arkeolojik çal›flmalar bir sonuca ulaflm›fl, kesin bir za-man çizgisi ortaya ç›km›fl, zaza-mana bir dam-ga vurulmufl oldu.”
Bu damgan›n aray›fl›ndaki araflt›rmac›lara yol gösteren, Santorini, Girit, Rodos ve ül-kemizin Ege k›y›lar›ndan al›nan a¤aç halka-s› ve tohum örnekleri. Radyokarbon analiz-leriyle karmafl›k istatistiksel analizlerin bir araya getirildi¤i çal›flma, Manning ve ekibine Geç Bronz dönemine iliflkin kesin tarihler belirleme olana¤› tan›m›fl. Araflt›rmac›lara göre, bunun flimdilik tek yolu da radyokarbon yöntemi.
Science, 28 Nisan 2006
