Y SÜPER DEV BETELGEUSE BUGÜNLERDE SOLGUN!

Y

ıldızların yaşam zincirleri takip edildiğinde, dev bir moleküler buluttan cüce ve kararlı bir plazma küresine, plazma küresinden de kır-mızı deve doğru ilerleyen yolculuk, yine bir cüce artık çekirdek ile son bulur. Milyonlarca veya milyarlarca yıl yaşayabilen yıldızlar, bu sürede karmaşık süreçler içinde çok sayıda fiziksel ve kimyasal değişim geçir-seler de hayatlarını birkaç bölüme ayırarak kolayca özetlemek müm-kün: DEV-cüce-DEV-cüce.

Evrenin önemli bölümü hidrojen elementinden oluşur ve yıldızlar da bundan payını alır. Yıldızlar, ömür-lerinin yaklaşık %90’ında hidrojen yakarak enerji üretirler ve ürettik-leri enerjiyi uzaya yayarlar. Yıldız öncesi cisimler, hidrojen yakma-ya başlayıncayakma-ya kadar sıkışmayakma-ya ve ısınmaya devam ederler. Çekirdek-te hidrojen Çekirdek-temelli füzyon reaksi-yonlarıyla üretilen enerji, sıkışma-larına neden olan çekim kuvveti-ni durduruncaya kadar çökme de-vam eder. Son durumda, çökme durduğunda, aslında dev bir bulut-tan kararlı enerji üreten cüce ve sı-cak plazma küreleriyle yani

yıldız-larla karşılaşırız. Bu durumda, ken-di yaşamlarında eriştikleri farklı bo-yutlarla karşılaştırıldığında, yıldızla-rın ömürlerinin önemli bölümünde “cüce” olarak kaldıkları söylenebilir. Başka bir deyişle, gökyüzünde gör-düğümüz yıldızların çok büyük kıs-mı “cüce” sınıfındadır. Cüce dışın-daki aşamalarda veya DEV olduk-larında, enerji kararsızlıkları veya enerji üretme problemleri söz ko-nusudur. Yıldızların doğumlarını veya ölüme giden sonlarını araştır-mak için DEV yapıların peşine düş-memiz gerekir. Bunlardan biri de kış aylarında Kuzey Yarımküre’de en çok dikkat çeken yıldızlardan biri olan Betelgeuse’dür.

Avcı Takımyıldızı’nın en parlak üye-lerinden olan Betelgeuse (Betel-göz), “avcının” omuzunun üzerin-de, gökbilim severlerin bakışları-nı üzerinde toplar. İsmi Arapçadan gelir ve “Avcı’nın kolu” anlamında-dır. Kırmızı süper dev olarak sınıfla-nan yıldız, gözle görülebilen en bü-yük boyutlu yıldızlardandır. Bu de-vin yarıçapı 4,1 ile 4,6 AB (Astro-nomik Birim: Dünya-Güneş uzak-lığına karşılık gelir ve değeri

yak-laşık 149,6 milyon km’dir.) arasın-da değişmektedir. Bu dev gökcismi, Güneş’ten sonra yüzeyi görüntüle-nerek kısmen çözülebilen çok az sa-yıda yıldızdan biridir.

Betelgeuse’ün Güneş’e uzaklı-ğı yaklaşık 700 ışık yılı olup yaşı-nın 10 milyon yıldan küçük olduğu tahmin edilmektedir. Bugüne ka-dar yapılan gözlemlerin analizleri, onun başlangıçta çok büyük kütle-li (yaklaşık 20 Güneş kütlesi) bir yıl-dız olduğunu ve kısa sürede kırmı-zı dev aşamasına geldiğini gösteri-yor ve yaklaşık yüz bin yıl içinde de bir süpernova patlaması gerçekleş-tireceğini ortaya koyuyor. Betelge-use süpernova patlaması geçirdi-ğinde gökyüzünde dolunay parlak-lığına yakın fener benzeri bir parla-ma görülmesi bekleniyor ancak bu dev çok uzakta olduğundan patla-manın Güneş Sistemi’ne etki etme-si beklenmiyor. Tabii biz bu patla-mayı gerçekleştikten ancak 700 yıl kadar sonra görebileceğiz!

Son günlerde Betelguese, her za-mankinden daha fazla dikkat çekiyor çünkü parlaklığı Kasım 2019’dan

iti-SÜPER DEV BETELGEUSE

BUGÜNLERDE SOLGUN!

Prof. Dr. Faruk Soydugan

[fsoydugan@comu.edu.tr

Gökyüzü

Bilim ve Teknik Şubat 2020

02 Şubat İlkdördün 09 Şubat Dolunay 16 Şubat Sondördün 23 Şubat Yeniay 90_92_gokyuzu_subat_2020.indd 92 90_92_gokyuzu_subat_2020.indd 92 24.01.2020 11:4924.01.2020 11:49

91 baren hızla azalmaya başladı. Değişen

yıldız olarak sınıflanan yıldızın aslın-da, parlaklığı sürekli değişiyordu an-cak bu kez son yüzyılın en düşük par-laklık değerine ulaşacak kadar soldu! Bu süper dev, son iki ay içinde yak-laşık 1 kadir kadar söndü. Bu durum, amatör veya profesyonel fark etmek-sizin çok sayıda astronom ve astrofi-zikçinin dikkatini çekti ve parlaklıkta-ki bu radikal düşüşün nedeni sorgu-lanmaya başlandı. Bu aşamada, “Aca-ba Betelgeuse yakında bir süpernova patlaması geçirebilir mi?” sorusu da gündeme geldi.

Betelgeuse zonklayan, yarı-düzenli parlaklık değişimleri gösteren bir süper devdir. Baskın zonklama periyodu 425 gün olsa da buna eşlik eden farklı zonk-lama modları da gösterir. Bu aslında bu devin şişip büzülmesi şeklinde ger-çekleşen bir zonklamadır. Betelgeuse’ü Güneş’in yerine koyarsak, şiştiğinde Jüpiter’e ulaşan yüzeyi, büzüldüğün-de Mars’a kadar çekilecektir. Bu zonk-lamanın kaynağı çok iyi bilinmese de yıldızın dış katmanlarındaki enerji ak-tarımını sağlayan dev konvektif hücre-lerin yükselip alçalmasının parlaklık de-ğişimine neden olabileceği düşünülü-yor. Bu hareket simetrik değildir ve çok modludur; bu nedenle, Betelgeuse’ün parlaklığı yakın zamanda tekrar artma-ya başlarsa sürpriz olmaartma-yacaktır. Araştırmacılar, bugünlerde görülen ve beklenenden daha büyük ölçek-te gerçekleşen parlaklık düşmesini, iki değişim modunun üst üste bin-mesi (böylece daha büyük bir parlak-lık düşmesi ve süper minimum evre) ile açıklıyorlar. Buna ek olarak parlak-lık azalması için başka bir etkiden de bahsediliyor: Bu tür süper dev

yıldız-Güneş, Betelgeuse ve diğer bazı yıldızların boyutlarının karşılaştırılması.

Betelgeuse’ün yüzey görüntüsü (sağda) ve parlaklık değişimine neden olduğu tahmin edilen

dev konvektif hücreleri

içeren yüzey modeli (solda) (NASA)

Betelgeuse Aldebaran Castor Sirius Rigel Güneş

ların oldukça genişlemiş atmosferleri-nin dış kısımlarında çekim kuvvetiatmosferleri-nin azalması, maddenin bir kısmının kaç-ması ile sonuçlanıyor. Bu kaçan mad-denin bizim görüş açımızla yıldız ara-sında yoğunlaşmasının da zaman za-man parlaklık düşmesinde etkili oldu-ğu düşünülüyor.

Avcı’nın sağ omzunda parlamaya de-vam eden Betelgeuse, araştırmacıla-rın ve gözü yukarıda olanlaaraştırmacıla-rın dikka-tini çekmeye devam ediyor. Bu dev, bugünlerde solgun yüzüyle gündem-de olsa da kısa zamanda kendini

to-parlayacağı tahmin ediliyor! Gökbilim meraklıları, gözlerini Avcı’nın omzuna çevirirlerse, belki de kış aylarında çıp-lak gözle görülebilen bu devin tekrar uyanışına tanıklık edebilirler.

Kaynaklar

Edward F. Guinan, Richard J. Wasatonic (Villanova University) and Thomas J. Calderwood (AAVSO), “The Fainting of the Nearby Red Supergiant Betelgeuse“, The Astronomer’s Telegram, ATel #13341, 8 Dec 2019.

Edward F. Guinan, Richard J. Wasatonic (Villanova University) and Thomas J. Calderwood (AAVSO), “Updates on the “Fainting” of Betelgeuse“, The Astronomer’s Telegram, ATel #13365, 23 Dec 2019. https://www.skyandtelescope.com/observing/ fainting-betelgeuse/

90_92_gokyuzu_subat_2020.indd 93