ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print) Volume 4 Issue 4, p. 147-159, November 2012
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği
Mesopotamia River Transportation in the First Millennium B.C.: The Assyrian CaseYrd. Doç. Dr. H. Hande DUYMUġ FLORIOTI Pamukkale Üniversitesi
Öz
Arkeolojik bulgu ve çivi yazılı belgelere göre Mezopotamya nehirleri erken dönemlerden itibaren ulaşım amacıyla kullanılmışlardır. M.Ö. I. Binyıl’da özellikle Asur kayıtlarında pek çok nehir ve az sayıda da olsa su kanalı ismi zikredilmektedir. Mezopotamya’nın kuzeyinde yapılan tarım büyük ölçüde yağmura bağımlı olduğundan, Asur kralları kurak geçen dönemler için su kanalları inşa ettirmiştir. Su kanalı yapımı, özellikle başkent değişiklikleri esnasında zorunlu ve kaçınılmaz olmuştur: başkentin başka bir şehre nakli, suyun da taşınması anlamına gelmekteydi.
M.Ö. I. Binyıl’ın ilk yarısında Asur tahtına çıkmış olan krallar özellikle Habur ve Fırat Nehirleri’nin kollarını Kuzey Suriye ve Anadolu’ya yaptıkları askerî seferler sırasında askerî bir güzergâh olarak kullanmışlardır. Ayrıca seferler sonrasında bölgeden elde edilen kerestenin de, nehirler kanalıyla, Asur’a taşındığı Asur kral yıllıklarında ifade edilmektedir. Çivi yazılı metinlerde “kanal denetçisi” unvanını taşıyan görevlilerin olması, mevcut veya yeni yapılan kanalların Asur kralına bağlı görevliler tarafından gözetim altında tutulduğunu göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: M.Ö. I. Binyıl, Mezopotamya, Asur, Nehir Ulaşımı, Fırat Nehri
Abstract
According to archaeological evidence and cuneiform records, rivers were used for transportation since the early periods of Mesopotamia. Especially the Assyrian records from the first millennium B.C. mention many river and some canal names. Because the agriculture of North Mesopotamia was dependent on rain, Assyrian kings built canals for dry seasons. Construction of canals became mandatory especially when the kings changed their capital cities: relocation of the capital city required the redistribution of water.
In the firsthalf of the first Millennium B.C. the Assyrian kings used the Khabur and Euphrates River banks as routes during their military expeditions to North Syria and Anatolia. Furthermore, the annals of the Assyrian kings record that after military expeditions, Assyrians carried timbers to Assyria through the rivers. The very existence of “canal inspector” as a title in the cuneiform records shows that the Assyrian king maintained the control of canals through their officers.
Key Words: FirstMillennium B.C., Mesopotamia, Assyria, River Transportation, Euphrates River
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği 148
Giriş
1.Mezopotamya İnsanı İçin Nehrin Önemi
“Ġki nehirli ülke” Mezopotamya‟da, nehirler ve nehir ulaĢımı büyük rol oynamıĢtır.
Dağ, tepe ve nehirlerin meydana getirdiği fizikî engeller, ülkeler arasındaki doğal güzergâhları belirlediği gibi savaĢları, ekonomiyi ve diğer toplumlarla olan kültürel alıĢ-veriĢi de derinden etkilemiĢtir. Nitekim Mezopotamya insanı, tarihi boyunca Anadolu, Ġran, Suriye ve Mısır ile iletiĢim halinde olmuĢ ve bu coğrafyalara yaptığı askerî ve ticarî amaçlı yolculuklarında birtakım güzergâhları kullanmıĢtır. Bu güzergâhlardan birisi de nehirlerdir. Nehirler sadece bir yerden bir yere geçiĢ amaçlı değil, aynı zamanda çeĢitli nakil iĢlerinde taĢıma amaçlı da kullanılmıĢtır. Gerçekten, tüm dönemler boyunca, her çeĢit boyuttaki eĢyanın nakledilmesinde en ucuz yollardan birisi de, su taĢımacılığı olmuĢtur. Bu bağlamda, Mümbit Hilal bölgesindeki tüm nehirler, etrafına yerleĢen toplumları oldukça beslemiĢ, Nil, Dicle ve Fırat nehirleri, kolları ve kanallarıyla Mısır ve Mezopotamya‟ya hizmet etmiĢtir1.
Arkeolojik verilerin ve çivi yazılı kaynakların verdiği bilgilerden, Mezopotamya‟da nehirlerin erken dönemlerden itibaren taĢıma amaçlı kullanıldığı anlaĢılmaktadır. Buna en güzel örnek, daha Sumer çağında, LagaĢ kralı Gudea‟nın, mabet ve sarayların inĢası için gerekli olan kereste, taĢ ve madenleri nehir yolu ile getirtmiĢ olmasıdır. Arkaik silindirler üzerinde sık sık görülen kayık tasvirleri de söz konusu dönemde deniz faaliyetinin zorunlu hale geldiğini göstermektedir. Yine III.Ur Hanedanı zamanında büyük kayıkların yapıldığı ve bunların insan, hayvan, hububat, odun, kereste ve maden gibi çeĢitli nakil iĢlerinde kullanıldığı anlaĢılmaktadır2.
Eski Asur ve Eski Babil dönemlerinde de nehir taĢımacılığının önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Gerçekten, Asurlu tüccarlar, Anadolu ile yaptıkları ticaret sırasında dağ, tepe gibi engellerin yanı sıra nehir engelleri ile de karĢılaĢmıĢlardır. Bu nehirleri geçmek için
“ilippum” adı verilen kayık ya da gemi kullandıkları iddia edilmektedir3. Eski Babil dönemine ait yazılı kaynaklarda ise, kanal taĢımacılığı ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Buna göre, kanallarla tahıl, meyve-sebze, hayvan, değerli taĢ ve insan nakli yapıldığı haber verilmektedir. Hatta kilden yapılmıĢ “kanal haritaları” hala muhafaza edilmektedir4.
Nehirler, ticarî ve sosyal hayattaki misyonunun yanı sıra, kültür tarihi açısından da büyük rol oynamıĢtır. Gerçekten, tarihî devirlere girilmesine vesile olan çivi yazısının kullanılıp yaygınlaĢmasında nehirlerin dolaylı olarak etki ettiği anlaĢılmaktadır.
Mezopotamya‟da yılın belirli zamanlarında nehirlerin taĢması ile oluĢan özlü toprak, nehirdeki suların çekilmesi ile dibe çökmüĢ ve kil tabakaları oluĢturmuĢtur5. Bu kil, yazım aracı olarak kullanılmıĢ ve söz konusu coğrafyada meydana gelen olayları arkeolojik kaynaklardan ziyade
1 G.F.Bass, “Sea and River Craft in the Near East”, Civilizations of the Ancient Near East, (Ed.) J.M.Sasson, Vol.3, (Londra, 1995), 1421.
2 ġ.Günaltay, Yakınşark (Elam ve Mezopotamya), (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 1987), 387.
3 Tercümesinde Ģüphe bulunmakla birlikte yazar tarafından gemi olarak tercüme edilen kelimenin geçtiği metin için bkz. C.Günbattı, “Kültepe‟de BulunmuĢ Ġki AntlaĢma Metni”, Belleten, LXIX/256, (Ankara, 2005), 769.
4 J.N.Postgate, Early Mesopotamia Society and Economy at the Dawn of History, Taylor&Francis, (Londra, 1992), 173 vd.
5 S.Hırçın, Çivi Yazısı, (Ġstanbul: Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, 2000), 3.Baskı, 22.
yazılı kaynaklardan öğrenme imkânı doğmuĢtur. Nehirler vasıtasıyla kültürel etkileĢimin hızının arttığı da anlaĢılmaktadır.
Yukarıdaki bilgilere ek olarak, nehirlerin, Mezopotamya insanı için dinî ve hukukî bir misyon yüklendiği de görülmektedir. Gerçekten, Mezopotamya insanı için nehir, aynı zamanda Tanrı‟dır. BaĢka bir deyiĢle, yüksek hâkimdir. Mezopotamya toplumlarında suçlu olduğundan Ģüphe duyulan kiĢi nehre atılır, eğer suçluysa nehir onu zapt eder; suçsuz ise onu üstüne çıkarmakla temize çıkarmıĢ olurdu6. Dolayısıyla nehirler, Mezopotamya insanının hayatının her alanında önemli bir unsur olarak karĢımıza çıkmaktadır.
2.Askerî Bir Güzergâh Olarak Nehirler
Mezopotamya‟da Yeni Asur Devri (M.Ö.934-609)‟nden kalma yazılı belgelerde Asurlu kralların büyük ölçüde inĢa projelerine yer verdikleri anlaĢılmaktadır. Gerçekten krallar, anallarında ve inĢa yazıtlarında, yaptıkları tapınak, saray, kale ve kanallarla kendilerini övmektedirler. Asur kralları için “XX nehrini XX defa geçmek” ayrı övünç kaynağı olduğu gibi, krallar askeri seferleri sırasında hangi nehir boyunca ilerlediklerini de vurgulamıĢlardır.
Bu suretle nehirlerin askerî bir güzergâh olarak kullanıldığı ortaya çıkmaktadır.
Yeni Asur döneminin ilk kralları olan II.Adad-Nirari (M.Ö.911-891), II.Tukulti- Ninurta (M.Ö.890-884) ve II.Asurnasirpal (M.Ö.883-859)‟ın anallarını incelendiğimizde, özellikle Habur ve Fırat nehirlerinin kolları boyunca yapılan askerî seferlerin anlatıldığını görürüz. Söz konusu bölge, Asur ordusu tarafından daha ziyade “gece konaklama” yeri olarak kullanılmıĢtır. Bununla birlikte Habur ve Fırat vadilerinin kontrolü, Asur kralları için büyük önem arz etmiĢtir. Söz konusu vadiler, Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu‟dan Asur ve Babil‟e ulaĢan önemli yolları kontrol etmekteydi. Habur vadisinin kontrolü, Asur ordularının batı yönünde ilerlemeleri nedeniyle Fırat‟a nazaran daha önce kazanılmıĢtır7.
Asur kralı II.Adad-Nirari anallarında bu hususla ilgili olarak:
“Habur’u geçtim. Bit-Bahiyanili adam Abisalamu’nun şehri Guzana’ya vardım.
Habur’un kaynağı boyunca uzanan Sikani’ye girdim” diyerek Habur nehri üzerinde bulunan Bit-Bahiyani Arami krallığını hâkimiyeti altına aldığını haber vermektedir.8.
II.Asurnasirpal ise:
“….Tabite’den yola çıktım.Harmiş nehrinin kollarını takip ettim. Kamp kurdum ve geceyi Magarisi’de geçirdim. Magarisi’den yola çıktım. Habur’un kollarını takip ettim.Kamp kurdum ve geceyi Šadikanni’de geçirdim” 9 derken, Habur‟un kontrolünü sağlamaya çalıĢmıĢ,
6 G.Kozbe, “Mezopotamya‟da Aile ve Evlilik”,Arkeoloji ve Sanat Dergisi, S.104-104, (Ġstanbul, 2001), 31; Detay için bkz. M.Tosun-K.Yalvaç, Sumer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı, 2.Basım, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay., 1989).
7H.F.Russell, “The Historical Geography of the Euphrates and Habur According to the Middle and Neo-Assyrian Sources”, Iraq, Vol.47 (1985), 57.
8 Detay için bkz. H.Hande DuymuĢ Florioti, “Yeni Asur Dönemi Yazılı Kaynaklarında Bit-Bahiyani Arami Krallığı”, Tarih Okulu XII, Uluslararası Hakemli Disiplinlerarası Tarih Dergisi, (Ġzmir, 2012), 23-40.
9 HarmiĢ, günümüzde Çağ-çağ vadisi ile özdeĢleĢtirilmektedir. Bkz.Russell, agm, 66.
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği 150
….Bit-Adini memleketinden yola çıktım ve şişirilmiş keçi postlarıyla Fırat’ı geçtim.
Kargamış’a yaklaştım. Hatti memleketinin kralı Sangara’dan bağlılık göstergesi olarak altın, gümüş, bronz eşyalar, filler, yetişkin 200 kız aldım…Savaş arabaları, piyade ve süvariler aldım. Tüm krallar bana geldi ve haraçlarını teslim ettiler. …..10 diyerek, Güneydoğu Anadolu‟daki Geç-Hitit beylikleri üzerinde hakimiyet kurduğunu ilan etmiĢtir.
Yeni Asur Dönemi krallarından III.Salmanassar (M.Ö.858-824) ise, anallarında Fırat Nehri‟ni birçok kez geçtiğini ve bu suretle Amanos Dağları‟ndan kereste elde ettiğini yazmaktadır:
“Saltanatımın birinci yılında Fırat’ı geçtim ve silahlarımı denizde yıkadım.
Tanrılar’a hediyeler sundum. Amanos Dağları’na tırmandım ve sedir ve selvi ağaçları budadım…”11
“Saltanatımın 15. yılında on ikinci kez Fırat’ı geçtim. Hatti ülkesinin tümünü egemenliğim altına aldım. Adini’nin oğlu Ahunu’yu askerleriyle ve tanrılarıyla birlikte yerlerinden çıkardım, onu kendi ülkemin halkı saydım. İkinci kez Büyük Deniz’e yürüdüm.
Üçüncü kez Amanos dağına çıktım. Sedir ağacı gövdeleri kestim. Anum-hirbi’nin12 heykelinin dikilmiş olduğu Lallar dağına yürüdüm, heykelimi onun heykeliyle birlikte yerleştirdim.
Dicle’nin kaynağındaki ülkelerde Fırat’ın kaynağına kadar ellerimle fethettim”13
“Saltanatımın 17.yılında Fırat’ı geçtim ve Amanos Dağları’na tırmandım. Burada sedir ağaçları budadım”14
“Saltanatımın 19.yılında Fırat’ı 18.kez geçtim ve Amanos Dağları’na tırmandım.
Sedir ağaçları budadım”15.
III. Salmanassar‟ın ifadelerinden yola çıkarak, kereste ve odun açısından fakir olan Mezopotamya coğrafyasının, bu temel ihtiyacını Anadolu‟dan tedarik etme yoluna gittiğini ve Asur krallarının bu yönde çaba harcadığını söyleyebiliriz. Yine taĢıma iĢi, nehirler yolu ile gerçekleĢtirilmiĢtir. Burada önemli olan nehrin kaç kez geçildiği değil, Fırat‟ın ideolojik bir sınır olarak kabul edilmesidir. Asur kralı, yılın büyük kısmında taĢkınların yaĢandığı bu nehri geçmekle hem küçümsenmeyecek bir çaba sarf ettiğini ima etmekte hem de düĢman topraklara giriĢ niteliğinde olan bu kapıyı defalarca aĢabildiğini bildirmektedir. Ġster abartılı ister gerçek olsun, Dicle16 ve Fırat nehirleri, savaĢ ve barıĢ zamanlarında karĢılıklı olarak Anadolu ve
10M.W.Chavalas, The Ancient Near East (Historical Sources in Translation), (UK: Blackwell Publishing, 2006), 288.
11 ARAB, I, no. 558.
12 Anum-hirbi, Eski Asur belgelerinde adı geçen Mama kralıdır. Mama kralı Anum-hirbi‟nin bugün kesin olarak yerini bilmediğimiz Atalur Dağı‟nda bir stelinin olduğu bilinmektedir. Mama Kralı Anum- Hirbi‟nin Kaniš Kralı Waršama‟ya Mektubu, Kemal Balkan tarafından 1957‟de Türk Tarih Kurumu tarafından basılmıĢtır. Bkz. Balkan, age, 38.
13Jorgen Laessøe,“Building Inscription from Forth Shalmenesser III Nimrut”, Iraq, XXI/1, (1959), 38-41.
14 Shigeo Yamada, The Construction of the Assyrian Empire, A Historical Study of the Inscriptions of Shalmaneser III (859-824 BC) Relating to his Campaigns to the West, Brill, 2000, 183; ARAB, I, no.
574.
15 ARAB, I, no. 576; Yamada, age, 195.
16 Özellikle Yukarı Dicle bölgesi, Anadolu‟ya ulaĢan yollar, verimli tarım alanları ve özellikle de Toroslar üzerindeki hammadde yatakları nedeniyle, Asur Devleti için oldukça önemli bir bölge idi.
Mezopotamya‟da yaĢayan toplumlar tarafından defalarca geçiĢ güzergâhı olarak kullanılmıĢtır17.
Öte yandan nehirler, taĢıdıkları zengin alüvyon sayesinde Mezopotamya‟da tarımın yapılmasına elveriĢli bir ortam hazırlamıĢtır18. Ekonomisi büyük ölçüde tarıma dayanan Mezopotamya toplumunda, yağmurun yetersiz olduğu zamanlarda suyun kontrol alınması ihtiyacı doğmuĢ ve bu durum, su kanalları yapımını gerekli kılmıĢtır. Özellikle Fırat Nehri, üzerine kurulmuĢ sayısız kanalla ülkenin büyük kısmına su götürmüĢtür19.
3. M.Ö.I.Binyıl’da Asur Metinlerinde Geçen Bazı Nehir ve Kanal İsimleri
Dicle ve Fırat nehirlerinin yanı sıra, çivi yazılı metinlerde birçok nehir ve az sayıda kanal ismi zikredilmektedir. Bunlardan bir kısmı aĢağıda sıralanmıĢtır:
ÍD ha-bur: Habur Nehri20. ÍD.a-ba-ni: Abani Nehri21. ÍD.ba-ni-ti: Baniti Nehri22. ÍD.di-ig-lat: Diglat/Dicle Nehri23. ÍD.ḫa-di-na: Hadina Nehri24. ÍD.ḫi-ri-te: Hiritu Nehri25. ÍD.ma-li-a-su-ú: Maliasu Nehri26.
ÍD.pa-a-ti-dBE/ ÍD.pa-a-ti-dBI: Patti-Ġllil Nehri27. ÍD.pu-rat-te/ ÍD.pu-rat-ti/pu-rat: Purattu/ Fırat Nehri28.
Detay için bkz. Bkz. Kemalettin Köroğlu, “Yukarı Dicle Bölgesinde Yeni Asur Devleti Sonrasına ĠliĢkin Kültürel DeğiĢimin Tanımlanması: Geç Demir Çağı ve Hellenistik Dönemin Ġzleri”, Muhibbe Darga Armağanı, Haz. Aksel Tibet vd., Sadberk Hanım Müzesi, (Ġstanbul, 2008), 336.
17 M.Fales, “Rivers in Neo-Assyrian Geography”, Neo-Assyrian Geography, (Ed.) M.Liverani, (Roma, 1995), 206-207.
18 Eski Mezopotamya‟nın tarımsal ekonomisi ile ilgili tartıĢmalarda, uzmanlar genel olarak iki ayrım yapmıĢlardır: Güneyde sulama sistemine dayanan tarım, kuzeyde ise yağmurla beslenen çiftçilik. Bkz.
Jason Ur, “Sennacherib‟s Northern Assyrian Canals: New Insight from Satellite Imagery and Aerial Photography”, Iraq, Vol.47, No.1, Niniveh, Papers of the 49th Recontre Assyriologique Internationale, Part Twom (Spring 2005), 317.
19 Johannes Friedrich, Kayıp Yazılar ve Diller, Çev. Recai Türkoğlu, (Ġstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2000), 46.
20 “Pal-gu šá ÍD ha-bur: Habur Nehri’nin kanalı” ifadesine ise, Asur kralı II.Tukulti-Ninurta‟nın anallarında rastlanmaktadır. Bkz.Russel, agm, 63.
21 SAA 17, 136: r.5.
22 SAA 17, 068: r.12.
23 SAA 15, 193: st.5.
24 SAA 01, 179, st.6.
25 SAA 15, 073, st.3‟te “ina ÍD.ḫi-ri-te” : Hiritu Nehri‟nde.
26 SAA 01, 055: st.4.
27 SAA 01, 210; SAA 15, 166. Ġngilizce tercümelerde Patti-Ġllil kanalı olarak geçmektedir.
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği 152
ÍD.tar-ta-ri: Tartara Nehri29. ÍD.tur-nu: Turna /Diyala Nehri30. ÍD.ia-za-pu: Yazabu Nehri31. ÍD.za-ab-bi: Zab Nehri32. ÍD. ḫar-miš: Harmiš Nehri33.
Yukarıda sıralanan nehir ve kanal isimlerinin geçtiği metinler, büyük çoğunlukla Asur kralları II.Sargon (M.Ö.721-705) ve Sanherip (M.Ö.704-681) dönemlerine aittir.
Asur kralı Asarhaddon (M.Ö.680-669) döneminden kalma bir metinde, Zab Nehri üzerinde yapılan bir ritüelden bahsedilmekte ise de, metin büyük ölçüde kırık olduğu için tam olarak anlaĢılamamaktadır34.
3.1. II. Sargon ve Sanherip Dönemi Metinleri
Asur kralı II.Sargon ve oğlu Sanherip dönemi metinleri konumuz açısından ilginç bilgilerle doludur.
II.Sargon, Asur tahtına çıktıktan sonra, baĢkentini Nimrut‟tan Korsabad (Dur- Šarruken)‟e taĢımıĢ ve burada büyük bir inĢa projesine baĢlamıĢtır.Bu projenin baĢında, sulama ve kanal projeleri gelmektedir. Gerçekten, baĢkent değiĢikliği ile beraber Asur krallarının, baĢkentlerini ve ülkeyi yeniden yapılandırmaya çalıĢtıkları anlaĢılmaktadır35.
II.Sargon dönemine ait metinlerde nehirlerle ilgili olarak rapor niteliği taĢıyan kayıtlar bulunmaktadır. BaĢlangıç kısmı kırık olduğu için kim tarafından yazıldığı anlaĢılamayan bir metinde mektubu yazan yönetici:“Maliasu Nehri’ni sessiz bir deniz yatağı gibi geçtik”36 demekte; yine yazarı belirsiz olan baĢka bir mektupta ise: “Çok fazla yağmur yağdı. Su çok yükseldi”37 denmektedir. Tušhan‟ın yöneticisi Ašipa ise: “Ne yağmur ne kar var, nehirde su yok”38 Ģeklinde rapor vermektedir. AĢağı Zab bölgesine lokalize edilen Mazamua Ģehrinin yöneticisi ise coğrafi Ģartların zorluğundan bahsederek: “O (nehir) dağların arasında
28 SAA 05, 003: r.11; SAA 05, 072, st.5; SAA 15, 332 : r.2.
29 SAA 01,082: st.17; SAA 16, 104.
30 SAA 15, 156: r.18; SAA 15, 157.
31 SAA 15, 166: st.24. Ġngilizce tercümelerde Yazabu kanalı olarak geçmektedir.
32 SAA 01, 062: st.5; SAA 16, 163: st.5.
33 Bkz. Russell, agm, 66.
34Metin için bkz. SAA 16, 163.
35 Detay için bkz. T.J.Wilkinson vd.; “Landscape and Settlement in the Neo-Assyrian Empire”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, No.340 (Nov.2005), 23-56. M.Ö.I.Binyıl‟da Asur için bkz. Ek 4.
36 SAA 01, 055: st.4.
37 SAA 05, 274; Fales, agm, 205.
38b.e. 10. la-a ku-up-pu b.e. 11. i-zi-nu-nu-[ni]
r .1. A-MEŠ ina ÍD la-[aš2-šu2]. Bkz. SAA 05, 26; Fales, agm, 205.
uzanıyor. Su, dar ve akış çok güçlü. Sal veya kelek39 kullanılamaz. Kralım, efendim bilir ki adamlar yüzme bilmiyor”40. Yine Asur kralı II.Sargon dönemine ait olup Nabu-pašir ve Nabu- dur-makie isimli yöneticilerden krala yazılan bir mektupta Patti-Ġllil kanalından bahsedilmektedir. Ġlgili kısım Ģöyledir:
4.lu DI-mu a-na [LUGAL be-li2-ni]
5. d30 u3
dNIN. [GAL]
6.a-na LUGAL be-li2-ni 7.lik-ru-bu
8.ina UGU ÍD.ḫi-ri-te
9.ša LUGAL iš-pur-an-na-ši-ni 10.UD 10-KAM2 A2-ni
11.ina UGU ÍD.ḫi-ri-te 12.nu-tu-me-di
13.a-di LU2.ERIM-MEŠ nu-ša2-aš2-kin2-u-ni 14.UD-08-KAM2 ina UGU ma-da-a-di 15.ša ÍD.pat-ti-dBI
b.e. 16. ni-iq-ṭi2-ri-ib b.e. 17. a-di mi-da-as-su r .1. ne2-em-mar-u-ni
r.2. ina be2-et DUG3.GA-u-ni r.3. ina be2-et GIG-u-ni r.4. a-na LUGAL be-li2-ia r.5. ni-šap-pa-ar
“Hendek açımı ile ilgili olarak (kralın) bize yazdığı üzere, 10.gün hendeği açmaya başladık ve 8.gün adamları organize eder-etmez, Pati-İllil kanalını ölçmeye başladık. Ölçümü bitirir-bitirmez ve (gemi ulaşımı için) nerenin kolay nerenin zor olduğunu tespit eder-etmez, kralım efendime tekrar yazacağız”41. Kral Sargon dönemine ait bir baĢka metinde, Ġl-yada isimli yönetici hem Patti-Ġllil hem de Yazabu kanalından bahsetmektedir. Metnin ilgili kısmı Ģöyledir:
24. LU2
v.GAL-MEŠ ÍD.ia-za-pu 25. ik-ta-ad-ru
39 ġiĢirilmiĢ tulumlar üzerine bağlanmıĢ sal. Gemi görseli için bkz. Ek 1.
40 SAA 05, 200; Fales, agm, 214.
41 SAA 01, 210.
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği 154
26. ig-dam-ru
r.1.UD-11-KAM2 TAv ŠA3-bi r.2.URU.mi-nu-u‟ut-tam-me-šu2
r.3. ina UGU ÍD.pi-ia-a-ti r.4. ša ÍD.pa-a-ti-dBE r.5. it-tal-ku URU.bir-tu r.6. ina ŠA3-bi ep-pu-šu2
“Kralın adamları Yazabu kanalında sınır çizmeyi bitirdi ve Minu’dan 11.gün yola çıktılar. Onlar Patti-İllil kanalının ağzına vardılar ve orada bir kale inşa ediyorlar”42. Ġl-yada isimli yöneticiden Sargon‟a yazılan ve bir nehir üzerine köprü inĢasından da bahseden baĢka bir mektupta yönetici: “Diyala Nehri’nde çok fazla su olduğu için (A.MEŠ ina ÍD.tur-nu) onun adamları nehri geçemediler”43 demektedir. Dolayısıyla nehirlerde su miktarının artması ulaĢım güçlüğüne sebep olmaktadır.
Veliaht Prens Sanherip‟ten Sargon‟a yazılan bir mektup da konumuzla ilgili bilgi vermektedir:
r.3. [ina NAM] URU.ni-nu-a r.4. [ina] URU.BAD3-mMAN-GIN r.5. ina NAM URU.kur-ba-il3
r.6. ma-a‟-da a-dan-niš r.7. mi3-il-„a-a-ni r.8. šu-nu it-tal-ku
“Ninova, Dur-Šarruken ve Kurbail vilayetlerinde sel ciddi boyutlara ulaştı”44 demekte ve Asur merkez Ģehirlerindeki sel felaketini krala haber vermektedir. Asur‟da özellikle ġubat ve Mayıs ayları arasındaki dönem, yağıĢlardan kaynaklanan sel ve taĢkınların sık sık yaĢanabileceği dönemlerdir. Özellikle Mart ve Nisan aylarında çok fazla yağıĢ olur ki, bu biraz da dağlarda çok fazla kar olup-olmamasına bağlıdır45.
Zab Nehri ile ilgili olarak Tab-šar-Aššur‟dan Sargon‟a yazılan bir mektupta:
4. UD-17-KAM a-na-ku u3
mki-ṣir-aš-šur 5. ina UGU ÍD.za-ba ni-ta-lak
6. GIŠ.UR3-MEŠ ne2-ta-mar 7. [ma]-a‟-du GIŠ.UR3-MEŠ 8. [am-mar] ša ṣa-ḫi-ti-ni
42 SAA 15, 166.
43 SAA 15, 156.
44 SAA 01, 036.
45Fales, agm, 205.
“Ben ve Kisir-Aššur, 17.gün Zab Nehri’ne gittik ve keresteyi kontrol ettik. (Burada) arzulayabileceğimiz ölçüde çok ağaç gövdesi var”46. Metnin, kereste transferi ile ilgili olduğunu düĢünüyoruz.
Sargon‟dan sona Asur tahtına çıkan oğlu Sanherip, baĢkenti Korsabad‟dan Ninova‟ya taĢıyarak müthiĢ bir sulama kanalı projesine giriĢmiĢtir. Onun kanal projesi, yeni baĢkenti Ninova odaklı olup, bu dönemde yerel sulama teknikleri geliĢtirildiği; bu sayede egzotik ağaçlarla kaplı parklar yapıldığı ve çeĢitli meyve bahçeleri yetiĢtirildiği anlaĢılmaktadır47.
Sanherip‟in kanalları Asur kanalları içerisinde en iddialı olanlardır. Onun döneminde Erbil‟e giden kanal kısmen yeraltından akıyor, Hunusa‟dan (Bavian) gelen ise Girmua (Cervan) vadisini bir su kemeri ile aĢıyordu48. Dolayısıyla yeni baĢkent Ninova‟ya ulaĢan yeni kanallarla, halkın ve bölgenin su ihtiyacı büyük ölçüde giderilmiĢtir49. Asur kralı, kanal yapımı ile ilgili olarak, kendi ifadesiyle:
“Bir kanal açtım ve adını Yeni Yıl Bayramını Temizleyen (Saflaştıran) koydum”50 demektedir. Söz konusu metnin, Yeni Yıl kutlamalarının yapıldığı Akitu sarayının yapımı ile ilgili olduğu anlaĢılmaktadır.
3.2. “LÚ.GÚ.GAL”: Kanal Denetçisi
Asur krallarının yeni açtıkları veya mevcut olan kanallara denetçiler görevlendirdikleri yine çivi yazılı metinlerden anlaĢılmaktadır. Metinlerde geçen Sumerce LÚ.GÚ.GAL (Akadca gugallu) “kanal denetçisi” olarak tercüme edilmektedir. Dolayısıyla söz konusu görevliler, kanalların her türlü iĢinden sorumludurlar.
Asur kralı II.Sargon‟a ait bir metinde:
“LÚ.GÚ.GAL ša LUGAL : Kralın kanal denetçisi” ifadesi net olarak okunabilmektedir. Metinde, kanal denetçisinin kralın isteği üzerine iç Ģehre ulaĢtığı Tab-sill- Ešarra tarafından krala haber verilmektedir51. Sonraki dönemlere tarihlendirilen satıĢ sözleĢmesi niteliğinde olan baĢka bir metinde ise, Ģahitler arasında kanal denetçisi Ahu- Lamašši de bulunmaktadır:
“[IGI m] PAB-la-maš-ši LÚv.gu.gal: Kanal denetçisi Ahu-Lamašši’nin (huzurunda)”52.
46 SAA 01,062. Sargon‟un yeni baĢkente, çevre bölgelerden, özellikle Anadolu‟dan ve Lübnan dağlarından, gemilerle sedir ağacı taĢıttığı anlaĢılmaktadır. Bu hususta bkz. Ek 2.
47 CAH III/2, 114-115. Sanherip‟in kanal projesi ve projenin aĢamaları Ur, agm, 317-345‟te detaylı olarak ele alınmıĢtır.
48 Michael Roaf, Mezopotamya ve Yakındoğu, Çev.Zülal Kılıç, (Ġstanbul: ĠletiĢim Yay., 1996), 185.
49 Bkz. Ek 3.
50 Metin için bkz. SAA 12, 086.
51 SAA 01, 089.
52 SAA 14, 001: r.18.
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği 156
Sonuç
Nehir ve nehir ulaĢımı, tarihin her döneminde olduğu gibi M.Ö.I.Binyıl Mezopotamya tarihinde de önemini muhafaza etmiĢtir. Mezopotamya uygarlığının yeĢerdiği Dicle ve Fırat nehirleri, çevredeki diğer nehirlerle beraber, bölgenin sosyal, siyasî, ekonomik, dinî ve hukukî yapılarında önemli birer yapı taĢı olmuĢlardır. Bu bağlamda, nehirler ve kolları, siyasî sonuçları olan askerî yolculuklara rehberlik etmiĢ; çeĢitli malların ve insanların naklinde kullanılarak ekonomik ve sosyal bir misyon yüklenmiĢ; kimi zamanda Tanrı olarak kabul edilip yüksek hakim olarak hukukî ve dinî hayatta aktif rol oynamıĢtır.
Mezopotamya‟da özellikle M.Ö.I.Binyıl Asur kayıtlarında çok sayıda nehir ve az sayıda kanal isminin geçtiğini görüyoruz. Bu tespiti, özellikle, Asur tahtına yeni çıkan ve mevcut baĢkenti baĢka bir Ģehre nakleden kralların giriĢtikleri inĢa projelerini anlattıkları metinler sayesinde yapmaktayız. Özellikle II.Sargon ve Sanherip dönemi metinleri kanal isimlerini ihtiva etmekte ve tesadüf olmadığını düĢündüğümüz bir Ģekilde her iki kral döneminde de yeni bir baĢkent kurulmaktadır. Dolayısıyla baĢkentin taĢınması, suyun da taĢınması anlamına gelmekte idi. Kanal yapımında, iklimsel değiĢikliklerin de payı olduğu gözden kaçmamaktadır. Gerçekten, Mezopotamya‟nın özellikle kuzey kesimi yağmurlarla beslenen tarıma açık olduğundan, yağmursuz geçen dönemler için suyun kontrol edilmesi adına kanal yapımı ihtiyaç halini almıĢtır.
Yeni Asur kayıtları incelendiği zaman, nehir ulaĢımında küçük gemi veya sal ile kelek kullanımının yaygın olduğu ve iklimsel faktörlerin elverdiği ölçüde çeĢitli nakil iĢleminin gerçekleĢtirildiği anlaĢılmaktadır. Bunların baĢında kereste nakli gelmektedir. Yağmurun fazla yağdığı dönemlerde ise, ulaĢım ve nakil güçlüğü yaĢandığı yine söz konusu çivi yazılı kaynaklardan tespit edilmektedir.
Yukarıdaki bilgilere ek olarak, Asur kayıtlarında “kanal denetçisi” olarak adlandırılan görevlinin olması, kralların kanal yapımına verdikleri önem kadar, sonrasında kanalların çeĢitli Ģekillerde denetlendiğini de göstermektedir. Dolayısıyla yapılan kanallar, kaderine terk edilmemiĢ, Asur kralına bağlı görevliler tarafından kontrol altına alınmıĢtır. Bu durum, Ģüphesiz, kanalların uzun ömürlü olmasında etkili olmuĢtur.
Ek 1: Asur Gemisi (M.Ö.700)
(http://en.wikipedia.org/wiki/File:AssyrianWarship.jpg)
EK 2: : II.Sargon Dönemi, Dur-Šarrukin‟e Sedir Nakli, Detay.(V.Sevin, Yeni Assur Sanatı II,(Ankara: TTK Yay., 2010),123)
Ek 3:Asur Kralı Sanherip‟in Kanalları(Ur,agm, 320)
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği 158 Ek 4: M.Ö.I.Binyıl‟da Asur (Morris-Shiedel, age)
KAYNAKÇA
ARAB I: Luckenbill, D.D., Ancient Records of Assyria and Babylonia, Vol.I, Historical Records of Assyria from Earliest Times to Sargon, Chicaqo: The University of Chicaqo Press, 1926.
BALKAN, K.; Mama Kralı Anum-Hirbi’nin Kaniš Kralı Waršama’ya Mektubu, Ankara, 1957.
BASS, G.F.; “Sea and River Craft in the Near East”, Civilizations of the Ancient Near East, (Ed.) J.M.Sasson, Vol.3, London 1995, 1421-1432.
CAH III/2: A.K.Grayson, “Assyria: Sennacherib and Esarhaddon (704-669 BC)”, CAH, Vol.III, Part II, (ed.) John Boardman, Ġ.E.S.Edwards, N.G.L. Hammond, E.Sollberger, C.B.F.Walker, UK: The Cambridge University Press, Second Edition, 2008.
CHAVALAS, M.W.(Ed.); The Ancient Near East (Historical Sources in Translation), UK:
Blackwell Publishing, 2006.
FALES, M.; “Rivers in Neo-Assyrian Geography”, Neo-Assyrian Geography, (Ed.) M.Liverani, Roma 1995, 203-215.
FLORIOTI, H.Hande DuymuĢ; “Yeni Asur Dönemi Yazılı Kaynaklarında Bit-Bahiyani Arami Krallığı”, Tarih Okulu XII, Uluslararası Hakemli Disiplinlerarası Tarih Dergisi, Ġzmir 2012, 23-40.
FRIEDRICH, J.; Kayıp Yazılar ve Diller, Çev. Recai Türkoğlu, Ġstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay., 2000.
GÜNBATTI, C.; “Kültepe‟de BulunmuĢ Ġki AntlaĢma Metni”, Belleten, LXIX/256, Aralık 2005, 759-777.
HIRÇIN, S.; Çivi Yazısı, Ġstanbul:Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları, 3.Baskı, 2000.
KOZBE, G.; “Mezopotamya‟da Aile ve Evlilik”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, S.104-104, Ġstanbul 2001, 27-33.
KÖROĞLU, K.; “Yukarı Dicle Bölgesinde Yeni Asur Devleti Sonrasına ĠliĢkin Kültürel DeğiĢimin Tanımlanması: Geç Demir Çağı ve Hellenistik Dönemin Ġzleri”, Muhibbe Darga Armağanı, Haz. Aksel Tibet vd., Sadberk Hanım Müzesi, Ġstanbul, 2008.
LAESSØE, J.; ,“Building Inscription from Forth Shalmenesser III Nimrut”, Iraq, XXI/1,1959, 38-41.
MORRIS, I.- W. Scheidel (ed.), The Dynamics of Ancient Empires, State Power from Assyria to Byzantium, UK: Oxford University Press, 2009.
POSTGATE, J.N.; Early Mesopotamia Society and Economy at the Dawn of History, Taylor&Francis, Londra 1992.
ROAF, M.; Mezopotamya ve Yakındoğu, Çev.Zülal Kılıç, Ġstanbul: ĠletiĢim Yay., 1996.
RUSSELL, H.F.; “The Historical Geography of the Euphrates and Habur According to the Middle and Neo-Assyrian Sources”, Iraq, Vol.47 (1985), 57-74.
SAA 01: S.Parpola, The Correspondence of Sargon II, Part I: Letters from Assyria and the West,
State Archives of Assyria, Volume I, Helsinki 1987.
SAA 05: G.B.-Lanfranchi, S.Parpola, The Correspondence of Sargon II, Part II: Letters from the Northern and Northeastern Provinces, State Archives of Assyria, Volume V, Helsinki 1990.
M.Ö. I. Binyıl’da Mezopotamya’da Nehir Ulaşımı: Asur Örneği 160
SAA 12: L. Kataja and R. Whiting, Grants, Decrees and Gifts of the Neo-Assyrian Period, State Archives of Assyria, Volume XII, Helsinki 1995.
SAA 14: R. Mattila, Legal Transactions of the Royal Court of Nineveh, Part II: Assurbanipal Through Sin-šarru-iškun, State Archives of Assyria, Volume XIV, Helsinki 2002.
SAA 15: A.Fuchs-S.Parpola, The Correspondence of Sargon II, Part III: Letters from Babylonia and the Eastern Province, State Archives of Assyria, Volume XV, Helsinki 2001.
SAA 16: M.Luukko-G. Van Buylaere, The Political Correspondence of Esarhaddon, State Archives of Assyria, Volume XVI, Helsinki 2002.
SAA 17: M. Dietrich, The Neo-Babylonian Correspondence of Sargon and Sennacherib, State Archives of Assyria, Volume XVII, Helsinki 2003.
SEVĠN, V., Yeni Assur Sanatı II, Ankara: TTK Yay., 2010.
TOSUN, M.-K.Yalvaç; Sumer, Babil, Assur Kanunları ve Ammi-Şaduqa Fermanı, 2.Basım, Ankara: TTK Yay., 1989.
UR, J.; “Sennacherib‟s Northern Assyrian Canals: New Insight from Satellite Imagery and Aerial Photography”, Iraq, Vol.47, No.1, Niniveh, Papers of the 49th Recontre Assyriologique Internationale, Part Twom(Spring 2005), 317-345.
WILKINSON T.J.- J.Ur- E.B.Wilkinson-M.Altaweel; “Landscape and Settlement in the Neo- Assyrian Empire”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research, No.340 (Nov.2005), 23-56.
YAMADA, S.; The Construction of the Assyrian Empire, A Historical Study of the Inscriptions of Shalmaneser III (859-824 BC) Relating to his Campaigns to the West, Brill 2000.
http://en.wikipedia.org (ET: 16.09.2012)
