UZLAŞIK ÇOK ÖLÇÜTLÜ KARAR VERME YÖNTEMLERİ KULLANILARAK TCDD YATIRIM PROJELERİNİN SIRALANMASI
Osman KILIÇ
YÜKSEK LİSANS
ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI
GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
HAZİRAN 2016
Osman KILIÇ tarafından hazırlanan “UZLAŞIK ÇOK ÖLÇÜTLÜ KARAR VERME YÖNTEMLERİ KULLANILARAK TCDD YATIRIM PROJELERİNİN SIRALANMASI” adlı tez çalışması aşağıdaki jüri tarafından OY BİRLİĞİ ile Gazi Üniversitesi Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir.
Danışman: Öğr. Gör. Dr. Hakan ÇERÇİOĞLU
Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi
Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum. ...………
Başkan : Prof. Dr. Bilal TOKLU
Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi
Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum. ...………
Üye : Doç. Dr. Metin DAĞDEVİREN
Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi
Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum. ...………
Üye : Doç. Dr. Selçuk Kürşat İŞLEYEN
Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı, Gazi Üniversitesi
Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum. ...………
Üye : Doç. Dr. Tamer EREN
Endüstri Mühendisliği Anabilim Dalı, Kırıkkale Üniversitesi
Bu tezin, kapsam ve kalite olarak Yüksek Lisans Tezi olduğunu onaylıyorum.
...………
Tez Savunma Tarihi: .../….…/……
Jüri tarafından kabul edilen bu tezin Yüksek Lisans Tezi olması için gerekli şartları yerine getirdiğini onaylıyorum.
……….…….
Prof. Dr. Metin GÜRÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü
ETİK BEYAN
Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında;
Tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi,
Tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu,
Tez çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi,
Kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı,
Bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu,
bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim.
Osman KILIÇ 23/06/2016
UZLAŞIK ÇOK ÖLÇÜTLÜ KARAR VERME YÖNTEMLERİ KULLANILARAK TCDD YATIRIM PROJELERİN SIRALANMASI
(Yüksek Lisans Tezi) Osman KILIÇ GAZİ ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
Haziran 2016
ÖZET
Karar vermenin zor ve riskli olduğu en önemli alanlardan birisi yatırım kararlarıdır. Karar vericiler projeleri değerlendirirken birden fazla alternatifi ve değerlendirme kriterini dikkate alarak en uygun alternatifi seçmek durumundadır. Bu çalışmada, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yollarının (TCDD) yük taşıma kapasitesi yüksek olan Organize Sanayi Bölgesi (OSB), fabrika, tesis vb. 78 yere planladığı demiryolu bağlantısı (iltisak hattı) için bir önceliklendirme yapılmıştır. Çalışma iki alternatifli olarak yapılmıştır. 1.
alternatifte; demiryolu bağlantılarının değerlendirilmesinde kullanılan kriterler; CRITIC (CRiteria Importance Through Intercriteria Correlation), Standart Sapma (Standard Deviation-SD) ve Ortalama Ağırlık (Mean Weight- MW) gibi üç farklı kriter ağırlıklandırma yöntemi ile ağırlıklandırılmıştır. Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV) metotlarından TOPSIS ve VIKOR yöntemi uygulanarak bu 78 yer için altı farklı öncelik sırası belirlenmiştir. Belirlenen sıralamalar bir veri birleştirme yöntemi olarak bilinen Borda Sayım Metodu ile birleştirilerek bütünleşik tek bir sıralama elde edilmiştir. 2.
alternatifte; 1. alternatiften farklı olarak CRIRTIC, SD ve MW yöntemleriyle hesaplanan kriter ağırlıkları birleştirilerek tek kriter ağırlığı dikkate alınmıştır. Borda Sayım Metoduna göre elde edilen iki alternatifin sıralamaları, Spearman Sıralama Korelasyon Katsayısı (SSKK) yöntemine göre karşılaştırılmıştır.
Bilim Kodu : 90602
Anahtar Kelimeler : TOPSIS, VIKOR, Kriter ağırlıklandırma, Borda Sayım Yöntemi, Spearman Sıralama Korelasyon Katsayısı (SSKK)
Sayfa Adedi : 126
Danışman : Öğr. Gör. Dr. Hakan ÇERÇİOĞLU
THE RANKING OF TCDD INVESTMENT PROJECTS BY USING COMPROMISE MULTI-CRITERIA DECISION MAKING METHODS
(M. Sc. Thesis) Osman KILIÇ GAZİ UNIVERSITY
GRADUATE SCHOOL OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES June 2016
ABSTRACT
Investment decisions are one of the most important decision-making areas that are difficult and risky. Decision-makers should take multiple alternatives and evaluation criteria into account during project evaluation for the optimum alternative. In this study, a prioritization application for 78 alternative railway line connection projects planned by the Republic of Turkey State Railways (TCDD) to nodes like Organized Industrial Zone (OSB), factory, plant etc. that are carrying high load capacity has been made. Two alternatives were used in this study. In the first alternative, the criteria used in the evaluation of the rail lines were weighted by three different criteria weighting methods such as CRITIC (CRiteria Importance Through Intercriteria Correlation), Standard Deviation (SD) and Mean Weight (MW). Six different priority orders are determined for 78 railway line projects by the application of TOPSIS and VIKOR Multi-Criteria Decision Making (MCDM) methods.
After the application of Borda Count Data Fusion Technique, an integrated ranking has been obtained by combining all the rankings derived. In the second alternative, unlike the first alternative, only one criteria weight was considered which is a combination of CRITIC, SD and MW criteria weights. The ranking of two alternatives, which were obtained by Borda Count Data Fusion Technique, were compared by Spearman's Rank Correlation Coefficient (SRCC).
Science Code : 90602
Key Words : TOPSIS, VIKOR, Criteria Weighting, Borda Count Method, Spearman's Rank Correlation Coefficient (SRCC)
Page Number : 126
Supervisor : Lecturer Dr. Hakan ÇERÇİOĞLU
TEŞEKKÜR
Tez çalışmam süresince akademik bilgi ve deneyimini paylaşan değerli danışman hocam Öğr. Gör. Dr. Hakan ÇERÇİOĞLU’na, tezimin uygulama aşamasında yardımcı olan iş arkadaşlarıma ve her adımda yanımda olan sevgili aileme en içten teşekkürlerimi sunarım.
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET ... iv
ABSTRACT ... v
TEŞEKKÜR ... vi
İÇİNDEKİLER ... vii
ÇİZELGELERİN LİSTESİ ... xi
ŞEKİLLERİN LİSTESİ ... xii
SİMGELER VE KISALTMALAR………. xiii
1. GİRİŞ ...
12. PROJE VE YATIRIM PROJELERİ ...
52.1. Temel Kavramlar ... 5
2.1.1. Yatırım ... 5
2.1.2. Proje ... 5
2.1.3. Yatırım projesi ... 9
2.2. Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesi ... 11
2.2.1. Yatırım kararı için gerekli veriler ... 12
2.2.2. Proje değerlendirme yöntemleri ... 14
3. KARAR VE ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME ...
193.1. Karar ve Karar Verme ... 19
3.1.1. Karar tipleri ... 21
3.2. Çok Kriterli Karar Verme ... 22
3.2.1. Çok kriterli karar verme yönteminin özellikleri ... 23
3.2.2. Çok kriterli karar verme problemleri ... 24
3.2.3. Çok kriterleri karar verme yöntemleri ... 25
Sayfa
3.3. Çok Ölçütlü Karar Verme ile İlgili Literatür Çalışması ... 26
4. UYGULANAN YÖNTEMLER ...
334.1. Değerlendirme Kriterleri (Evaluation Criteria) ... 34
4.2. Objektif Kriter Ağırlıklandırma Yöntemleri ... 34
4.2.1. CRITIC yöntemi ... 36
4.2.2. SD yöntemi ... 38
4.2.3. MW yöntemi ... 38
4.3. TOPSIS Yöntemi ... 39
4.3.1. TOPSIS yöntemi kullanılarak yapılmış bazı çalışmalar ... 40
4.3.2. TOPSIS yönteminin aşamaları ... 41
4.4. VIKOR Yöntemi ... 43
4.4.1. VIKOR yöntemi kullanılarak yapılmış bazı çalışmalar ... 44
4.4.2. VIKOR yönteminin aşamaları ... 45
4.5. Borda Sayım Metodu ... 47
4.6. SSKK Yöntemi ... 48
5. UYGULAMA VE SONUÇLARI ...
495.1. Yapılacak Çalışmanın Amacı ve Genel Bilgi ... 49
5.2. Birinci Alternatifin Uygulaması ... 52
5.2.1. İltisak hattı düşünülen yerlerin belirlenmesi ... 52
5.2.2. Değerlendirme kriterlerinin belirlenmesi ... 52
5.2.3. Kriter değerlerinin hesaplanması ... 53
5.2.4. Kriter ağırlıklarının hesaplanması... 56
5.2.5. TOPSIS yönteminin uygulanması... 59
5.2.6. VIKOR yönteminin uygulanması ... 60
Sayfa
5.2.7. Borda sayım metodunun uygulanması ... 63
5.3. İkinci Alternatifin Uygulaması ... 63
5.3.1. Kriter ağırlıklarının hesaplanması... 63
5.3.2. TOPSIS yönteminin uygulanması... 64
5.3.3. VIKOR yönteminin uygulanması ... 64
5.3.4. Borda sayım metodunun uygulanması ... 65
5.4. Sıralama Sonuçlarını Karşılaştırma ... 65
6. SONUÇ ...
67KAYNAKLAR ... 69
EKLER ... 77
EK-1. Veri Tablosu ... 78
EK-2. Projelerin net bugünkü değerleri ... 81
EK-3. Projelerin iç karlılık oranları ... 88
EK-4. Projelerin fayda/maliyet oranları ... 95
EK-5. Kriterlerin hesaplanan değerleri ... 98
EK-6. CRITIC yöntemine göre karar matrisinin normalize edilmesi……... 101
EK-7. Normalize karar matrisi (TOPSIS-1.Alternatif)……….. 104
EK-8. Ağırlıklı normalize karar matrisi (TOPSIS-1.Alternatif)……….... 106
EK-9. Alternatiflerin ayırım ölçüleri ve ideal çözüme göreli yakınlık (TOPSİS-1.Alt). 108 EK-10. Her bir alternatif için Sj ve Rj değerleri (VIKOR-1.Alternatif)………. 110
EK-11. Her bir alternatif için Q j değerleri (VIKOR-1.Alternatif)……… 113
EK-12. Elde edilen Q,R,S değerleri sıralanması (VIKOR-1.Alternatif)……… 116
EK-13. Borda sayım metoduna göre elde edilen bütünleşik sıralama (1.Alternatif)….. 119
EK-14. TOPSIS yönteminin uygulanması (2.Alternatif)……… 122
Sayfa EK-15. VIKOR yönteminin uygulanması (2.Alternatif)……… 124 EK-16. Borda sayım metoduna göre elde edilen bütünleşik sıralama (2.Alternatif)…. 125
ÇİZELGELERİN LİSTESİ
Çizelge Sayfa
Çizelge 2.1. Net nakit akışları tablosu ... 13
Çizelge 3.1. Karar matrisi ve elemanları ... 21
Çizelge 3.2. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı yer seçimi çalışmaları ... 26
Çizelge 3.3. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı ekipman, yazılım, araç, malzeme vb. seçimi çalışmaları ... 26
Çizelge 3.4. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı personel seçimi çalışmaları ... 27
Çizelge 3.5. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı tedarik seçimi çalışmaları ... 28
Çizelge 4.1. Borda sayım yöntemi örnek veri (seçimler) ... 47
Çizelge 5.1. Kriter tipleri ve ölçü birimleri... 53
Çizelge 5.2. Proje riski değerleri ... 56
Çizelge 5.3. Korelasyon katsayı matrisi ... 57
Çizelge 5.4. jdeğerleri ... 57
Çizelge 5.5. C jdeğerleri ... 57
Çizelge 5.6. CRITIC yöntemine göre kriter ağırlıkları ... 58
Çizelge 5.7. Standart sapma yöntemine göre kriter ağırlıkları ... 58
Çizelge 5.8. Ortalama ağırlık yöntemine göre kriter ağırlıkları ... 58
Çizelge 5.9. İdeal ve negatif ideal çözümler (TOPSIS) ... 59
Çizelge 5.10. Her bir kriter için en iyi ve en kötü değerler (VIKOR) ... 60
Çizelge 5.11. Aritmetik ortalamaya göre kriter ağırlığı ... 64
Çizelge 5.12. İdeal ve negatif ideal çözümler (TOPSIS) ... 64
ŞEKİLLERİN LİSTESİ
Şekil Sayfa Şekil 3.1. Çok kriterli karar verme problemleri ... 24 Şekil 4.1. TOPSIS yönteminde ideal ve ideal olmayan çözümlerin gösterimi ... 40 Şekil 5.1. Çalışmanın aşamaları ... 51
SİMGELER VE KISALTMALAR
Bu çalışmada kullanılmış kısaltmalar, açıklamaları ile birlikte aşağıda sunulmuştur.
Kısaltmalar Açıklamalar
AHP Analitik Hiyerarşi Prosesi
BD Bugünkü değer
CRITIC CRiteria Importance Through Intercriteria Correlation
ÇAKV Çok amaçlı karar verme
ÇKKV Çok kriterli karar verme
ÇÖKV Çok ölçütlü karar verme
EF Ekonomik fayda
F/M Fayda/maliyet
GÖS Geri ödeme süresi
İKO İç karlılık oranı
MCDM Multi-Criteria Decision Making
MW/OA Mean weight/Ortalama ağırlık
NBD Net bugünkü değer
OSB Organize sanayi bölgesi
PR Proje Riski
SAW Simple Additive Weighting
SD/SS Standard Deviation /Standart sapma SRCC Spearman's Rank Correlation Coefficient
SSKK Spearman Sıralama Korelasyon Katsayısı
TCDD Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yolları
TOPSIS Tecnique for order preference by similarity to ideal solution VIKOR Vise Kriterijumska Optimizacija I Kompromisno Resenje
1. GİRİŞ
Karar verme, günümüzde çok zor ve karmaşık bir duruma gelmiştir. Özellikle gelecek hakkındaki belirsizlik risk ortamını oluşturmakta ve bu ölçüde karar vermenin zorluğu da artmaktadır. Bu durumda karar vericiler alternatifleri değerlendirme aşamasında doğru karar verebilmeleri zorlaşmaktadır. Çünkü karar vericiler, alternatifler arasından seçim yaparken birden fazla kriteri dikkate almak ve amaca en uygun seçeneği bulmak zorundadır.
Karar vermenin zor ve riskli olduğu en önemli alanlardan birisi de yatırım kararlarıdır.
Yatırım kararları hem kamu hem de özel sektör açısından her zaman önemli bir yer tutmaktadır. Yatırımcı, alternatif yatırım projeleri arasında eldeki mevcut kaynakları ve hedefleri göz önünde bulundurarak en uygun yatırım projesini seçmek durumundadır. Bu kararları verirken de bazı proje değerlendirme yöntemlerinden yararlanmaktadır.
Literatürde yatırım projelerinin değerlendirilmesi yöntemlerine bakıldığında daha çok paranın zaman değerini dikkate alan net bugünkü değer, iç karlılık oranı, fayda-maliyet oranı vb. yöntemler kullanılmaktadır. Yatırımcılar alternatif projeleri değerlendirirken bu yöntemlerden bir tanesini veya birden fazlasını dikkate almakta ve elde edilen sonuçlara göre en uygun yatırım projesini seçmektedirler.
Alternatif projeleri değerlendirmede kullanılan diğer bir yöntem ise Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV) yöntemleridir. ÇKKV, karar vericinin seçenekler arasında bazı kriterler kullanarak seçim yapmasıdır. Özellikle alternatif projeler değerlendirilirken nesnel kriterler dışında öznel kriterlerin de kullanılması ihtiyacı ÇKKV yöntemlerinin kullanılma alanını genişletmektedir.
ÇKKV problemleri iki büyük kategoriye ayrılmaktadır [1]:
Çok Amaçlı Karar Verme (ÇAKV)
Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV)
ÇAKV yöntemlerinde daha çok bir matematiksel programlama yöntemi kullanılarak alternatifler değerlendirilir. ÇÖKV yöntemlerinde ise bazı ölçütler kullanılarak alternatifler gruplanabilir, seçilebilir veya sıralanabilir.
Alternatiflerin değerlendirilmesinde birden fazla kriterin etkili olması durumunda, problemlerin çözümünde ÇKKV yöntemlerinin kullanılması daha uygun görülmektedir.
Kullanılacak ÇKKV yönteminin yanı sıra kullanılacak değerlendirme kriterleri ve bu kriterlerin ağırlık derecesi de alternatiflerin değerlendirilmesinde önemli rol oynamaktadır.
ÇKKV yöntemlerinde alternatiflerin değerlendirilmesi için kullanılan kriterler eşit önemde olmayabilir. Karar verici kriterleri önem derecelerine göre ağırlıklandırması gerekmektedir. Literatürde karar vericilerin yargılarına göre kriterlerleri ağırlıklandırdığı Delphi, Analitik Hiyerarşi Projesi (AHP) vb. sübjektif yöntemler ile karar vericilerin yargılarını dikkate almayan Entropi, CRITIC, Standart sapma, ortalama ağırlık gibi objektif yöntemler bulunmaktadır.
Proje veya yatırım projesi seçimi ile ilgili ÇKKV yöntemlerinin kullanıldığı çalışmalar incelendiğinde az sayıda alternatifin kullanıldığı, kriter ağırlıklandırma yöntemi olarak genelde bir yöntemin kullanıldığı ve projelerin sıralanmasında veri birleştirme yöntemlerinin kullanılmadığı görülmektedir.
Proje alternatiflerinin çok sayıda olması durumunda ÇKKV yöntemleri kullanılarak elde edilen sıralamanın daha sağlıklı bir sonuç vermesi bakımından birden fazla kriter ağırlıklandırma yönteminin kullanılması ve elde edilen farklı sıralamaların birleştirilerek tek sıralama oluşturulması optimal sonuç alınması açısından önem arz etmektedir.
Bu çalışmada demiryolu sektöründe yapılacak yatırımların önceliklendirilmesinde uzlaşık ÇÖKV yöntemleri ele alınmıştır. Uzlaşık çözüm için ÇÖKV yöntemlerinden olan TOPSIS ve VIKOR yöntemi kullanılmıştır. Ayrıca kriter ağırlıklandırılmasında objektif yöntemler kullanılmış ve elde edilen sıralamalar birleştirilerek bütünleşik bir sıralama elde edilmiştir.
Böylelikle yatırımcı, yatırım projelerinin önceliklendirilmesinde elde edilen bütünleşik sıralamaya göre yatırım yaparak riski azaltabilecek ve kaynakları daha etkin kullanabilecektir.
Bu çalışmada; TCDD’nin demiryoluyla yük taşıma miktarını artırmak amacıyla demiryolu bağlantısı planladığı organize sanayi bölgesi, fabrika, tesis vb. 78 yer için bir öncelik sırası belirleme çalışması yapılmıştır. Değerlendirme kriteri olarak projelere ait Net Bugünkü Değer (NBD), İç Karlılık Oranı (İKO), Fayda-Maliyet oranı (F/M), Ekonomik Fayda (EF) ve Proje Riski (PR) değerleri dikkate alınmıştır. Değerlendirmenin sağlıklı olması ve karar vericinin önyargılarından kaçınılması açısından CRITIC, SD, MW gibi üç objektif kriter ağırlıklandırma yöntemi kullanılmıştır. Çalışmada kullanılan kriterlerin bazılarının sıfır ve negatif değerler alması nedeniyle entropy metodu kullanılmamıştır. Çalışma iki alternatifli olarak yapılmıştır. 1. alternaifte her bir değerlendirme kriteri CRITIC, SD, MW gibi üç yöntemle ağırlıklandırıldıktan sonra ÇÖKV tekniklerinden ve uzlaşık temelli olan TOPSIS ve VIKOR yöntemine göre projelerin sıralamaları belirlenmiştir. Üç farklı kriter ağırlıklandırma yöntemi kullanıldığından altı farklı proje öncelik sıralaması elde edilmiştir.
Bu sıralamalar Borda Sayım Metoduna göre birleştirilerek bütünleşik tek sıralama elde edilmiştir. 2. alternafite ise 1. alternatiften farklı olarak kriter ağırlığının bulunmasında, CRITIC, SD, MW yöntemleriyle elde edilen kriterler ağırlıklarının aritmetik ortalaması dikkate alınmıştır. Bu alternatifte de TOPSIS ve VIKOR yöntemine göre iki farklı proje öncelik sıralaması elde edilmiş ve bu iki sıralama Borda Sayım Metodu kullanılarak bütünleşik sıralama elde edilmiştir. Son aşama olarak her iki alternatifte elde edilen bütünleşik sıralamalar SSKK yöntemine göre karşılaştırılmıştır.
Bu tez altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde çalışmanın konusu, amacı ve çalışmada kullanılan yöntemler ile ilgili kısa bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde proje ve yatırım projelerine ilişkin kısa bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümünde ÇKKV ve literatürde ÇKKV yöntemleri kullanılarak yapılan bazı çalışmalardan bahsedilmiştir.
Dördüncü bölümde çalışmada kullanılan yöntemler anlatılmıştır. Beşinci bölümde yapılan çalışmanın uygulamasına yer verilmiştir. Son bölümde ise sonuç bölümü yer almaktadır.
2. PROJE VE YATIRIM PROJELERİ
Tesis yatırımları veya işletme yatırımları ile ilgili konularına göre çeşitli projeler hazırlanmakta ve bu projelerin değerlendirilmesinde çeşitli proje değerlendirme yöntemleri kullanılmaktadır.
Bu bölümde projelerin hazırlanmasında ve değerlendirilmesinde yaygın olarak kullanılan kavramlar ile yatırım projelerinin değerlendirilmesi konuları açıklanmıştır.
2.1. Temel Kavramlar
Proje ve yatırım projeleri ile ilgili yaygın olarak kullanılan temel kavramlar genel hatlarıyla aşağıda açıklanmıştır.
2.1.1. Yatırım
Yatırım, gerek halk dilinde gerekse makroekonomi ve işletme literatüründe değişik anlamlar ifade eden bir kavramdır [2].
Halk dilinde yatırım, ekonomik değerlerin kâr amacıyla bir işe tahsis edilmesidir [2].
Makro ekonomi açısından yatırım; bir millet ekonomisinin reel üretim vasıtaları mevcuduna (teçhizat ve stoklara) belli bir dönem zarfında yapılmış net ilavelerdir [2].
İşletme açısından yatırım, işle sağlayacak her türlü harcamalardır [2].
2.1.2. Proje
Geniş anlamda proje, bir konunun çözüme kavuşturulması yolunda hazırlanan tasarı veya plandır [3].
Proje, belirlenmiş bir amaç için, belirlenmiş bir zaman aralığında, belirlenmiş kaynaklar kullanılarak, belirlenmiş görevlerin bir defalığına (geçici) yapıldığı bir iş türüdür [4].
Projenin Unsurları
Projenin unsurları hakkında kısa bilgi aşağıda açıklanmıştır [4];
Amaç
Projede benzeri olmayan bir ürün ya da hizmet üretmek veya bir sonuca ulaşmak amaçlanır [4].
Projenin başarıya ulaşması amacın doğru tespitine bağlıdır. Amaç tespit edilirken amacın net, ölçümlenebilir, üzerinde hemfikir olunmuş ve gerçekçi olmasına dikkat edilir [4].
Zaman
Projede işin başlangıç ve bitiş zamanı belli olmalıdır. [4].
Projenin zaman unsuru içerisinde yer alan bir başka önemli özelliği projenin bir kez yapılması, tekrarlanmamasıdır[4].
Kaynak
Projede sadece o işe tahsis edilmiş belirli kaynaklar kullanılır. Bir projede kullanılabilecek kaynaklar dört grupta toplanır: İnsan kaynağı, araç-gereç (ekipman) kaynağı, malzeme kaynağı ve para kaynağı. Bir projede bu kaynakların tamamının kullanılması da sadece bir kaçının kullanılması da mümkündür. Önemli olan söz konusu kaynakların sadece o işe ayrılmasıdır [4].
Kapsam
Proje işi, belli bir amaç doğrultusunda, belli kaynaklar kullanılarak, bir defaya mahsus yapılır, dolayısı ile bir projede, projenin başarıya ulaşması için yapılacak işler ve o işlerin nasıl yapılacağı doğru ve net bir biçimde tespit edilir [4].
Yöntem
Projenin amacı kısıtlı kaynakla ve zamanda gerçekleştirileceği için proje kapsamında yapılacak işlerin eldeki imkanlar (kaynaklar) doğrultusunda ve zaman limiti içerisinde en uygun şekilde yapılmasını sağlayacak yöntemler belirlenir [4].
Projenin her bir unsuru birbirlerine bağımlı olarak ele alınır. Yani, her bir unsur diğer unsurlar ile ilişki içerisindedir. Örneğin [4];
Projenin zamanına karar verilirken amacın gerçekleştirilebilmesi için hangi kaynakların ne boyutta kullanılacağı, hangi işlerin, hangi yöntemlerle yapılacağı;
Projede ihtiyaç duyulacak kaynaklar hesap edilirken, projenin amacının gerçekleştirmek için ihtiyaç duyulan zamanın ne kadar olduğu, hangi işlerin hangi yöntemlerle yapılacağı;
Projede yapılacak işlere karar verilirken, amacı gerçekleştirmek için ihtiyaç duyulan zamanın ne kadar olduğu, hangi kaynakların ne boyutta kullanılacağı ve işin hangi yöntemlerle yapılacağı;
Projede yönteme karar verirken amacı gerçekleştirmek için ihtiyaç duyulan zamanın ne kadar olduğu, hangi kaynakların ne boyutta kullanılacağı ve hangi işlerin yapılacağı göz önüne alınır.
Proje Süreci
Süreç, devam eden faaliyetler dizisi olarak tanımlanabilir. Projenin özellikleri incelendiğinde projenin başı ve sonu olan bir süreç olduğu görülür. Bir proje kendi özel amaçları olan ayrı ayrı süreçler boyunca ilerler [4].
Ne amaçla hazırlanırsa hazırlansın bütün projeler birbirini takip eden ve her biri ayrı bir süreç olan beş adımdan oluşur. Bu adımlar ve bu adımlar hakkında bilgi aşağıda verilmiştir [4]:
Başlatma Süreci
Planlama Süreci
Yürütme (İcra) Süreci
İzleme ve Kontrol Süreci
Sonlandırma Süreci
Başlatma Süreci
Proje süreci, proje kararının verilmesini takiben başlatma süreci ile başlar. Başlatma gerçekleşmezse proje hayata geçemez. Başlatma süreci, proje sahiplerinin başlatma kararını vermesi ile gerçekleşir. Bu süreç sonunda ya projenin hayata geçirilmeye değer olduğu düşünülüp başlatma kararı verilir ve projenin diğer sürecine geçilir, ya da projenin beklentileri karşılamaktan uzak olduğuna karar verilerek olası büyük kayıpları önlemek üzere projeye başlanmaz, süreç durdurulur [4].
Planlama Süreci
Planlama süreci, proje sürecinin belki de en önemli sürecidir. Bu süreç sonucunda projeyle ilgili herkese neyin nasıl yapılacağının söylenmiş olur. Projenin bu sürecinde üretilen dokümanlar projenin diğer süreçlerinde faaliyetlerin yerine getirilmesi ve projenin ilerleyişinin izlenmesinde kullanılır [4].
Yürütme Süreci
Yürütme süreci, proje işlerinin üretildiği, bir başka ifade ile planın eyleme dönüştüğü süreçtir. Proje kaynaklarının ve bütçenin çoğu bu süreçte kullanılır [4].
İzleme ve Kontrol Süreci
İzleme ve kontrol süreci projenin uygulanması esnasında elde edilen sonuçların önceden belirlenen ölçütlere uygun olup olmadığının tespit edildiği süreçtir. Eğer sonuçlarla önceden belirlenen ölçütler arasında olumsuz yönde fark varsa düzeltici eylemler yapılarak projenin planlandığı şekilde yürümesi sağlanır. Bu durum aynı zamanda “Planlama” ve
“Yürütme” süreçlerinin tekrar gözden geçirilmesini gerektirir. Özetle, bu süreç, proje planı ve yürütülmesinin sürekli izlenerek önceden belirlenmiş ölçütlerden sapmalar olduğunda düzeltici müdahalelerin yapıldığı bir süreçtir [4].
Sonlandırma Süreci
Sonlandırma süreci proje sürecinin pek fazla dikkate alınmayan son sürecidir. Bu süreçte projenin sonlandırılmasına ilişkin prosedürler yerine getirilir ve projenin bittiği tüm taraflara resmen ilan edilir [4].
Proje başarıldığında veya başarılamadığında bu süreçte yapılması gereken bazı işlemler genellikle ihmal edilir. Bu süreç iyi değerlendirildiğinde, proje ile ilgili taraflar gelecekteki proje çalışmalarında kullanabileceği çok değerli bilgi ve tecrübeler elde etmiş olur [4].
Proje Yönetimi
Proje yönetimi, proje amacının gerçekleştirilebilmesi için, proje süresince ve projeye tahsis edilen kaynakları kullanarak planlama, örgütleme, yönlendirme, koordinasyon ve kontrol olarak sıralanan yönetim fonksiyonlarının icra edilmesi demektir [4].
Proje yönetiminde üç sınırlandırıcıya özellikle dikkat edilir; kapsam, zaman ve maliyet. Bu üç unsur, herhangi bir projenin en önemli sınırlayıcılarıdır. Bunlardan herhangi birinde yapılacak bir değişim diğer ikisini de etkiler. Örneğin [4];
Projenin kapsamı genişletildiğinde proje için gereken zaman uzar ve maliyetler artar,
Proje gerekenden kısa zamanda bitirilmek istenirse maliyetler artar, ancak projenin kapsamı daralır,
Proje bütçesi azaltılırsa projenin gerçekleşmesi daha uzun zaman alır ve proje kapsamı daraltılır.
2.1.3. Yatırım projesi
Belli faaliyetleri en az maliyetle gerçekleştirmek ve bu faaliyetler sonunda oluşturulan kapasiteden en fazla faydayı sağlamak amacıyla yapılan bir plan olarak tanımlanabilir [2].
Yatırım projesi, yeni bir işletme kurmak, mevcut bir işletmeye sahip olmak veya mevcut bir işletmeyi geliştirmek amacıyla hazırlanan projedir. Bir yatırım projesi, herhangi bir projeden farksız olduğu için tipik bir projenin unsurları yatırım projesi için de geçerlidir.
Yani, bir yatırım projesi; amaç, zaman, kaynak, kapsam ve yöntem unsurlarını bünyesinde barındırır [4].
Yatırım Projelerinin Sınıflandırılması
Genel olarak projeler amaçlarına ve niteliklerine göre olmak üzere iki gruba ayrılır [2].
a) Amaçları açısından yatırım projeleri
Projeler amaçları bakımından başlıca iki gruba ayrılırlar [2];
Kar amacı güden projeler (özel sektör); Özel sektör yatırımcısı, yatırım önerisini değerlendirirken projenin tüm ekonomiye sağlayacağı faydaları ve maliyeti ile pek ilgilenmez. Onun ilgisi daha çok ticari noktalar üzerinde yoğunlaşmıştır [2].
Kar amacı gütmeyen projeler (Kamu sektörü): Genel olarak kamu sektörü tarafından gerçekleştirilen projelerde nakdi kâr faktörü aranmaz ve ticari kârlılık esasına göre realize edilmez [2].
b) Nitelikleri açısından yatırım projeleri
Yeni yatırım projeleri: Yeni bir yatırımın gerçekleştirilmesi amacıyla hazırlanan projelerdir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, sayısal ve parasal yönden önemi büyük gruptur [2].
Tevsi projeleri: Kurulu bir tesisin, daha çok kâr sağlayabilmek, piyasa ihtiyacını karşılayabilmek, ekonomik kapasiteye varabilmek v.s. nedenlerle büyütülmesi (üretim kapasitesinin artırılması) amacıyla hazırlanan yatırım projeleridir [2].
Yenileme ve idame yatırım projeleri: Mal ve hizmet üretiminde kapasite artışına gidilmeksizin teknik veya ekonomik ömrünü tamamlayan alt yapı tesislerinin, makine ve teçhizatın v.b. yenilenmesi amacıyla realize edilen yatırımlardır [2].
Yatırım Projesinin Aşamaları
Bir yatırım projesi, şu aşamalardan oluşan bir süreçtir [3]:
1. Proje fikrinin doğuşu: Girişimcinin zihninde belli bir yatırım düşüncesinin oluşmasıdır.
Proje Fikri, firma içindeki çalışanlardan veya firma dışındaki kişi ve kurumlardan gelebilir [3].
2. Ön araştırmalar (ön-fizibilite çalışmaları): Proje fikrinin belirlenmesinden sonra, öncelikle yatırım olanaklarının incelenmesi ve bir ön seçim yapılması yoluna gidirlir.
Fizibilite raporunun hazırlanması zor, zaman alıcı ve maliyetli bir süreç olduğu için, proje hazırlamaya yönelmeden önce bir ön araştırma yapmak veya projeler arasında bir ön sıralama yapmak zorunludur [3].
3. Fizibilite çalışmaları ve fizibilite raporunun hazırlanması: Ön araştırma veya ön yapılabilirlik aşamasını geçen proje için asıl fizibilite çalışmasına geçilir. Asıl fizibilite çalışmaları kapsamında proje fikri; mali, ekonomik ve teknik açılardan değerlendirilir [3].
4. Değerlendirme ve yatırım kararı: Girişimci, fizibilite raporundaki bilgiler ışığında, çeşitli yöntemleri ve kriterleri kullanarak, yatırım projesinin ticari karlılığını inceler ve projenin uygulanması karlı ise yatırımı yapmaya karar verir [3].
5. Kesin proje: Proje kabul edildikten sonra, artık onun kesin proje haline dönüştürülmesi gerekmektedir. Kesin teknik hesaplar, alınacak makinelerin ve kapasitelerinin belirlenmesi ve maliyetler vb. hususlar üzerinde durularak projeye son şekli verilir [3].
6. Projenin uygulanması (yatırım): Bu aşamada yatırım gerçekleşmekte, yatırım fiziksel olarak yapılmaktadır. Projenin planlanan zamanda ve maliyetlerle gerçekleştirilmesi önemlidir [3].
7. İşletme (üretime geçiş) aşaması: İlk olarak deneme üretimi yapılır. Kalite ve nitelik açısından planlanan ile elde edilen mamullerin arasında olumsuz farklar varsa, bunlar giderilir ve işletme normal üretim faaliyetine başlar [3].
2.2. Yatırım Projelerinin Değerlendirilmesi
Yatırım projeleri; belirli bir dönemde, üretilen ürün veya hizmetlerin üretimini artırmak için bazı imkânları oluşturma, geliştirme veya genişletme amaçlı çalışmalardır. Bir yatırım projesine başlamadan önce de gerekli veriler toplanmalı, değerlendirilmeli ve buna göre projenin yapılabilirliğine karar verilmelidir.
2.2.1. Yatırım kararı için gerekli veriler
Bir yatırım projesinin ekonomik yönden arzu edilip edilmeyeceğini analiz edebilmek için, elimizde sıhhatli olarak tahminleri yapılmış bazı verilerin bulunması gerekir. Analizin hammaddesini teşkil edecek bu veriler şunlardır [2].
İlk yatırım
Net nakit girişi
Yatırımın ekonomik ömrü
Yatırımın hurda değeri
Yatırımdan beklenen verim
Bu unsurları açıklaması aşağıda verilmiştir.
İlk yatırım
Bir işletmenin söz konusu projeye ayırdığı fonlar olup, bu projeden para girişi elde edilmeye başlayıncaya kadar birikecek tüm para çıkışlarının ifade eder [2].
Net nakit çıkışı
İlk yatırım maliyetinin dışında, yatırımın ekonomik ömrü süresince bazı işletme sermayesi kalemlerinde artışlar da ( ilave işçilik giderleri, bakım onarım giderler vb.) söz konusu olabilir. İşletmeden nakit çıkışına yol açan bu tür harcamalara “ nakit çıkışları”
denilmektedir. Bu nakit çıkışlarına karşın, yapılacak yatırımın sağlayacağı gelirler ve/veya maliyet tasarrufları söz konusu olacaktır. Yatırımın yapılmasına bağlı olarak kazanılacak faydalara veya gelirlere “nakit girişleri” denilmektedir. Yatırım projesinin, gerek kuruluş döneminde gerekse işletme döneminde yol açacağı bu nakit akımlarına projeye bağlı nakit akışları ve nakit girişleri ile nakit çıkışları arasındaki farka da “ net nakit akışları”
denilmektedir. Net nakit akışları Çizelge 2.1’deki gibi gösterilebilir [3];
Çizelge 2.1. Net nakit akışları tablosu Yıl
(n)
Nakit Girişleri (1)
Nakit Çıkışları (2)
Net Nakit Akışları (3=1-2) 1
2
… N
Yatırımın ekonomik ömrü
Yapılacak yatırımın ekonomik ömrünün ne kadar olacağı yatırım projelerinin değerlendirilmesi sürecinde etkili ve gerekli olan verilerden biridir. Bir yatırımın ekonomik ömrü, söz konusu yatırımın faydalı üretimde bulunabileceği süredir [3].
Yatırımın hurda değeri
Hurda değer, bir yatırımın ekonomik ömrü sonundaki değeridir. Hurda değer projenin son yıldaki nakit girişine ilave edilir.
Yatırımdan beklenen verim oranı
Yatırımdan beklenen veya istenen verim oranı, yatırımı yapan kişi veya kurumun, yatırımda elde etmeyi beklediği minimum verim oranı veya karlılık oranıdır. Eğer yatırımdan beklenen nakit akımlarının bugünkü değeri, yatırım maliyetinden büyük ise, yatırımcı, istenen verim oranından daha fazla verim sağlayacak demektir. Bu durumda yatırım yapılır. Eğer yatırımdan beklenen nakit akışlarının bugünkü değeri, yatırım maliyetinden küçük ise, yatırım, istenen verim oranını sağlamıyor demektir ve yatırım yapılmayacaktır. Eğer beklenen nakit akımlarının bugünkü değeri, yatırım maliyetine eşit ise, yatırım, istenen verim oranına eşit verim sağlayacak demektir, dolayısıyla yatırım yapılabilir [3].
2.2.2. Proje değerlendirme yöntemleri
Genel olarak yatırım projeleri iki yönden değerlendirilir [2];
Teşebbüs yönünden değerlendirme (mikro hedefler)
Milli ekonomi açısından değerlendirme (makro hedefler)
Mikro hedefin esasını, yatırım projelerinin kârlılık kriterine göre değerlendirilmesi teşkil eder. Başka bir deyişle yatırımcı veya müteşebbis yönünden, diğer faktörler değişmediği taktirde kârlılık oranı en yüksek olan yatırım projesi veya projeleri tercih edilir [2].
Ancak projenin makro açıdan değerlendirilmesi gerektiğinde kârlılık kriterinin dışında diğer bazı şartlarında yerine getirilmesi zorunluluğu ortaya çıkar [2].
Teşebbüs açısından proje değerlendirme yöntemleri
Yatırım projesinin seçiminde kullanılan yöntemlerin kendine özgü avantajlı ve dezavantajlı yönleri vardır. Yöntemler arasında akademik düzeyde en çok kabul gören yöntem, net bugünkü değer yöntemidir. Uygulamada da en çok tercih edilen yöntemler arasında net bugünkü değer yöntemi ve iç kârlılık oranı yöntemi yer almaktadır [4].
Paranın zaman değeri göz önünde tutulduğunda en çok kullanılan proje değerlendirme yöntemlerini aşağıdaki gibi sınıflandırabilir:
NBD
İKO
GÖS
F/M
NBD
Bir yatırım projesinin NBD’si yatırımın ekonomik ömrü boyunca sağlayacağı nakit girişlerinin, önceden belirlenen bir iskonto oranı üzerinden bugüne indirgenmiş değerler toplamı ile yatırımın gerektirdiği nakit çıkışlarının bugünkü değeri arasındaki farktır [2].
Bir projenin bu yönteme göre kabul edilebilir bulunması için NBD’sinin sıfıra eşit veya sıfırdan büyük olması gerekmektedir. Alternatif projelerin seçiminde ise NBD’si en büyük olan projeye (NBD >0 olmak kaydıyla) öncelik verilir.
Bazı yatırım projelerinde yatırım harcamaları bir yıldan daha uzun sürebilmekte hatta projenin ekonomik ömrüne yayılabilmektedir. Böyle durumlarda nakit akımlarının olduğu gibi yatırım harcamalarının da bugünkü değerinin hesaplanması gerekmektedir.
Bugünkü değer, yatırımın bugünkü değeri ve net bugünkü değer yöntemi Eş. 2.1, Eş. 2.2 ve Eş. 2.3 ile aşağıdaki şekilde ifade edilir;
) r
(1 n
B n Cn ...
) r
(1 2
B 2 C2 )
r
(1 1
B1 C1 C0
B0
BD
(2.1)
BD: Bugünkü değer
Bn: n. zamandaki gelir
Cn: n. zamandaki gider
n : Yatırımın ekonomik ömrü
r : İskonto oranı
) r
(1 n
... I n )
r
(1 2
I 2 )
r
(1 1
I 0 I 1
I
(2.2)
I: Yatırımın bugünkü değeri
I BD
NBD (2.3)
Nakit akımlarının bugünkü değerinden yatırım harcamalarının çıkarılması ve farkın pozitif olması durumunda proje kabul edilmektedir.
NBD analizi, projenin ekonomik ömrünün tamamını hesaba katması ve paranın zaman değerini dikkate alması bakımından çok avantajlı bir yöntemdir.
Bu yöntemin en büyük dezavantajı, büyük projeler lehine sonuç vermesidir.
NBD analizinde indirgeme oranının değeri, elde edilecek sonucu oldukça fazla etkilemektedir. Bu oranın düşük ya da yüksek belirlenmesi alternatifler arasındaki sıralamaya etki edebileceğinden, indirgeme oranı çok dikkatli belirlenmelidir.
İKO
NBD’ye çok benzeyen ve proje değerlendirmesinde kullanılan diğer bir yöntem İKO yöntemidir.
İKO bir projenin net bugünkü değerini sıfıra eşit kılan iskonto oranıdır. Yani projeye ait nakit girişlerinin, projeye ait nakit çıkışlarına eşitleyen verim oranıdır.
İKO Eş. 2.4 ile aşağıdaki şekilde ifade edilir;
Yatırım Harcamalarının Bugünkü Değeri=Net Nakit Akımlarının Bugünkü Değeri
r) (1 n Bn Cn ...
r) (1 2 B2 C2 r)
(1 1 B1 C1 C0
r) B0 (1 n ... I n
r) (1 2
I 2 r)
(1 1 I I 1
0 (2.4)
Bu analiz yöntemine göre, bir projenin kabul edilebilmesi için iç kârlılık oranının (𝑟) yatırımcının kabul ettiği iskonto oranından (𝑖) büyük olması gerekmektedir.
İKO, Paranın zaman değerini dikkate almaktadır. Farklı tutarlardaki yatırım projeleri arasında karşılaştırma yapmak için kullanılabilir. Ancak projenin ekonomik ömrü uzunsa
iç karlılık oranını hesaplamak zorlaşmaktadır. Diğer dezavantajı ise projeler arası sıralamada projelerin büyüklüğünü dikkate almadığı için yanıltıcı sonuçlar doğurabilir.
GÖS
Geri ödeme süresi yöntemi, yatırım projelerinin değerlendirilmesinde çok kullanılan basit bir yöntemdir. Geri ödeme süresi, bir yatırımın sağlayacağı nakit akımlarının, kaç yıl sonra o yatırım için kullanılan yatırım tutarına eşit olacağını gösteren süre şeklinde tanımlanabilir.
GÖS yöntemi hesaplanması ve anlaşılması kolaydır. Ancak bu yöntem projelerin ekonomik ömürlerini dikkate almamaktadır. Dolayısıyla uzun ekonomik ömürlü büyük projeler için dezavantaj bir yöntemdir.
F/M
Fayda / Maliyet oranı belirtili bir iskonto oranına göre yatırım projesinin ekonomik ömrü boyunca sağlayacağı faydaların bugünkü değerlerinin toplamının yapılan harcamaların bugünkü değerleri toplamına bölümünden oluşur. Alternatif projeler arasında F/M oranı en büyük olan tercih edilir. F/M oranı Eş. 2.5 ile aşağıdaki şekilde ifade edilir;
I M BD /
F (2.5)
F/M yöntemi, paranın zaman değerini dikkate almaktadır. Hesaplanması ve anlaşılması kolaydır. Ancak farklı tutarlardaki yatırım projeleri arasında karşılaştırma yapmak için kullanılamaz.
Yatırım projelerinin milli ekonomi açısından değerlendirilmesi
Yatırım projeleri milli ekonomi açısından değerlendirilirken projenin sadece ticari karlılığının hesaplanması yeterli değildir. Projelerin milli gelire katkısı, istihdam etkisi, dış ödemeler dengesi üzerine etkisi ve sosyal karlılığı da dikkate alınmalıdır [2].
Bir projenin özel karlılığı, sosyal karlılığından farklı bir kavram olarak ortaya çıkmaktadır.
Müteşebbis açısından uygun kabul edilebilecek bir projenin milli ekonomi açısından reddedilme durumu her zaman söz konusu olabilir. Özel ya da ticari kârlılıkta bir yatırım projesinin işletmeye sağladığı gelirler ve giderler incelenir. Soysal kârlılıkta ise yatırım projesinin genel ekonomide ortaya çıkardığı fayda ve maliyetle araştırılır [2].
3. KARAR VE ÇOK KRİTERLİ KARAR VERME
İşletmeler; mal ve hizmet üretimi, kaynakların tedarik edilmesi, kapasitenin etkin kullanılması, işgücünün verimli kullanılması vb. konularda karşılaşılan sorunların çözümünde ve risklerin minimize edilmesinde etkin ve doğru bir karar vermeleri gerekmektedir. Bu nedenle karar vermeyi etkileyecek tüm değerlendirmelerin sağlıklı yapılması gerekmektedir.
Bu bölümde karar, karar verme ve çok kriterli karar verme ile ilgili bilgi verilecektir.
3.1. Karar ve Karar Verme
Karar verme, kişi, kurum ve kuruluşların çok sık karşılaştığı bir durumdur. Karar vermeyi daha iyi anlamak için karar terimi iyi anlaşılmalıdır.
Türk Dil Kurumunun Büyük Türkçe sözlüğünde karar; “Bir iş veya sorun hakkında düşünülerek verilen kesin yargı” olarak tanımlanmaktadır. [5].
Karar bir kişinin ya da grubun bir amacı gerçekleştirmek için mevcut iki ya da daha fazla alternatif arasından seçim yapmasıdır.
Karar verme; hedef ve amaçların gerçekleştirilmesi yönünde mevcut alternatifler arasından birini seçme eylemidir. İşletme faaliyetlerinin başarılı bir şekilde sürekliliği, yüksek karlılık, artan verimlilik ve büyüme ancak yöneticilerinin alacağı doğru kararlar ile mümkündür [6].
İşletme yöneticilerinin en temel görevi, karar vermedir. Yöneticiler geçmişte kararlarını;
tecrübelerine, sezgilerine ve sınırlı bilgilerine dayanarak verirlerdi. Ancak zamanla artan rekabet, maliyet, ilişkilerin karmaşıklaşması vb. nedenlerden dolayı rasyonel karar almak için tecrübeler, sezgiler ve sınırlı bilgilerin yanı sıra karar sürecinin analitik olarak da değerlendirilmesi gerekmektedir [6].
Yöneticiler karar vermekle, yani mevcut alternatifler arasından bir seçim yapmakla aslında bir sürecin sonucunu açıklamış olur [6].
Karar verme sürecinin aşamaları ise şu şekildedir [6,7];
Amaç belirleme veya sorun tanımlama,
Amaç ve sorunları irdeleme, öncelik belirleme,
Alternatif belirleme,
Alternatifleri irdeleme ve değerleme,
Seçim kriterini belirleme ve seçim yapma şeklinde sıralanabilir.
Mümkün iki ya da daha fazla davranış biçimi arasından herhangi birinin seçimi “karar”
olarak adlandırılır. Bir karar eyleminin elemanları aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir [8]:
Karar Verici: Mevcut seçenekler içerisinden seçim yapan kişi ya da grubu yansıtır.
Amaç: Karar verici/vericilerin faaliyetleri ile ulaşılacak amaçlardır.
Karar Kriteri: Karar verici/vericilerin seçimini oluşturmada kullanacağı değerler sistemidir.
Seçenekler: Karar verici/vericilerin seçebileceği alternatifler olup, kontrol edilebilir değişkenlerdir.
Olaylar: Kontrol edilemeyen değişkenler olup, karar verici/vericilerin seçimlerini etkileyen çevre şartlarıdır.
Sonuç: Her bir seçenek ve olaydan ortaya çıkan değeri yansıtır.
Sonuçların oluşturduğu matrise karar matrisi adı verilir ve Çizelge 3.1’de gösterilmiştir.
Çizelge 3.1. Karar matrisi ve elemanları Olay/Olasılık
Seçenek O1 O2 … On
P1 P2 … Pn
S1 S1 P1 S1 P2 … S1 Pn
S2 S2P1 S2P2 … S2Pn
… … … … …
Sm Sm P1 Sm P2 … Sm Pn
Karar problemleri, tüm mevcut alternatifler arasından mümkün olan en iyi alternatifin seçilmesi problemleridir.
3.1.1. Karar tipleri
Kararlar; belirlilik, risk, belirsizlik, kısmi bilgi haline ve rekabet (oyun teorisi) durumlarında karar alıcılar tarafından alınırlar [9].
Belirlilik halinde karar verme durumunda, ortaya çıkacak olay kesin olarak bilinir ve karar matrisinde yer alan olay sadece bir adettir [8].
Risk halinde karar verme durumunda, olay sayısı birden fazla ve meydana gelebilecek olayların olasılık dağılımları bilinmektedir [8].
Belirsizlik halinde karar verme durumunda, meydana gelebilecek olan olayların olasılık dağılımları bilinmemektedir [8].
Kısmi bilgi halinde karar verme durumunda, olayların gerçekleşme olasılıklarının yalnızca dağılımı ve merkezi eğilim ölçülerinin (ortalama, mod, medyan, v.b) bazıları bilinmektedir [8].
Oyun teorisi ise, rekabete dayalı problemleri içermektedir. Karar matrisinin sütunları rakip oyuncunun seçeneklerini gösterir ve matris elemanlarına ödeme adı verilir [8].
Yukarıda adı geçen her farklı karar verme durumunda farklı karar tipleri bu kararları gerçekleştirebilmek için adı geçen duruma özel ve uygun olan bir karar verme problemi çözme yöntemi kullanılmalıdır. Çelişen kriterler, belirsiz ve değişken durumlar ve çok sayıda alternatifin söz konusu olduğu karar verme problemlerinde analitik yöntemlerin kullanılması, hem yürütülen süreç boyunca hem de çıktı olarak en güvenilir ve geçerli sonuçları daha kolay, kullanıcı dostu ve hızlı şekilde elde edebilmeyi sağlamaktadır. Bu nedenle karar verme süreçlerinde analitik yaklaşımlara sahip olan ÇKKV yöntemlerinin kullanılması oldukça yaygın ve sağlıklı bir yoldur [10].
3.2. Çok Kriterli Karar Verme
Günümüz dünyasında gerek bireysel, gerekse daha büyük ölçekli kararlar almak zorunda olan insanlar karar verirken birden fazla kriteri dikkate alarak hareket ederler. Örneğin;
fiyat eksenli bir karar alınırken sadece maliyet boyutu yerine günümüz dünyasında uzun dönemli ilişkileri dikkate alan, sürdürülebilirlik, çevre duyarlılığı vb. parametreleri de göz önünde bulunduran birden fazla değişkenin dikkate alındığı bir karar alma süreci işletilir [6].
Karar problemlerinin zaman boyutunu dikkate alarak incelediğimiz zaman kısa, orta ve uzun vadeli olarak sınıflandırabiliriz. Uzun vadeli kararlar; stratejik kararlar olup, organizasyona yenilikler getirmeyi amaçlayan büyük ölçekli kararlardır. Orta vadeli kararlar; daha çok yönetim biçimlerini etkileyen uygulamaların yöntemlerine müdahale eden kararlardır. Kısa vadeli kararlar ise, operasyonel anlamda her gün yapılan faaliyetlerin düzenlenmesine yönelik kararlardır [6,11].
ÇKKV ise, matematik, yönetim, enformatik psikoloji, sosyal bilimler ve ekonomi gibi birden çok disiplinin bir araya gelip karar alıcıya birden fazla boyutla karar problemini değerlendirme ve karar alma imkanı sağlayan yöntemlerin bir araya getirildiği yapıdır [6].
ÇKKV problemleri, birden fazla kriterin optimize edildiği mümkün çözüm setleri içerisinden en iyi alternatifin seçildiği problemler olarak da tanımlanabilir [6].
ÇKKV problemlerinin en önemli amacı, iyi bir uzlaşmacı çözüm bulmaktır. Uzlaşmacı çözüm muhtemel alternatifler arasından en iyi performans gösteren alternatifin seçilmesidir.
3.2.1. Çok kriterli karar verme yönteminin özellikleri
ÇKKV problemlerinin temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir [12,13]:
Karşılaştırılamama durumu: Bir seçenek diğer bir seçenekten belli bir kritere göre daha iyi ise ve başka bir kritere göre seçenekler arasında tersi bir durum söz konusu ise, hangi seçeneğin daha iyi olduğuna ek bir bilgi olmadan karar verilemez. Böyle bir bilgi karar vericinin tercihlerine bağlıdır. Bu nedenle karar vericinin tercihlerini de yansıtan ek bir modellemeye ihtiyaç duyulmaktadır.
Optimal çözümün olmaması durumu: Çoğu karar sorununda bir seçeneğin tüm kriterlere göre diğer tüm seçeneklerden üstün olduğu bir durumla karşılaşılmaz. Bu nedenle sorunlar matematiksel olarak çok net tanımlanamaz.
Uzlaşma çözümü durumu: Sonuç olarak yalnızca uyusan (uzlaşık) çözümler elde edilebilir.
En iyi uyusan (uzlaşık) çözümün bulunması ise karar analistinin karar verici ile etkileşimiyle olur.
Genel bir optimum çözümün olmaması durumu: Tek kriterden oluşan problemlerin herkes tarafından kabul edilen optimal çözümleri vardır, ancak bu durum çok kriterli problemlerde söz konusu değildir. Uzlaşmayla elde edilmiş çözümler özneldir, yani karar uzlaşan karar vericilere bağlıdır. Uzlaşmanın daha çok karar verici tarafından sağlanması verilen kararın güvenilirliğini arttırmaktadır.
ÇKKV yöntemlerinin karakteristik özellikleri de vardır. Bu özellikler aşağıdaki gibidir [14];
Alternatifler:Birçok alternatif arasından sınırlı sayıdaki alternatifler ayıklanır, önceliklendirilir, seçilir ve/veya sıralanır.
Çok kriterlilik: Her problem birden fazla kritere sahiptir. Her problem setinde ilgili kriterler belirlenir. Kriterlerin miktarı problemin doğasına bağlıdır. Karar için düşünülmesi gereken birçok faktör olmasına rağmen, karar verici en önemlilerini kriter olarak kabul edebilir.
Aynı birimle ölçülme: Her kriter farklı ölçüm birimlerine sahip olabilir. Örneğin maliyet sayısal olarak ifade edilebilirken, güvenlik sayısal olmayan yollardan ifade edilir. Sağlıklı bir karar alabilmek için bütün bu ölçüm farklılıklarının giderilmesi gerekmektedir.
Kriter ağırlıkları: Hemen hemen bütün ÇKKV yöntemleri her kriterin göreli önemini bulabilmek için bilgiye ihtiyaç duyar. Ağırlıklar direk karar verici tarafından belirlenebileceği gibi bazı analitik yöntemler kullanılarak da bulunabilir.
Karar matrisi: ÇKKV problemleri basit olarak bir matris formatında ifade edilebilir.
Burada sütunlar verilen problemlerdeki kriterleri, satırlar ise alternatifleri belirtir.
3.2.2. Çok kriterli karar verme problemleri
ÇKKV problemleri üç temel başlık altında incelenebilir. Bu problemler seçim, sınıflama ve sıralama problemleri olup Şekil 3.1’de gösterilmiştir [6,15].
Şekil 3.1. Çok kriterli karar verme problemleri Seçim problemleri
Seçim problemlerinde amaç, en iyi alternatifin belirlenmesi ya da birçok alternatifin bulunduğu birbirleri ile kıyaslanması zor veya eşit ağırlıklara sahip bir küme içerisinden
Çok Kriterli Karar Verme Problemleri
Seçim Problemleri Sınıflama Problemleri Sıralama Problemleri
iyi bir seçimin yapılmasıdır. Bir yöneticinin spesifik bir proje için seçeceği çalışan bu tür problemlere bir örnek olarak gösterilebilir. Buradaki amaç ortadaki problem için, doğru alternatifin, alternatif kümesi içerisinden seçilmesinden ibarettir [6].
Sınıflama problemleri
Bu tür problemlerde alternatifler, belirli kriter ya da tercihlere göre sınıflanırlar. Buradaki ana amaç, benzer özellikleri ve davranışları gösteren alternatiflerin tekrar bir araya getirilmesidir. Örneğin bir iş yerinde çalışanların performanslarını güçlü, ortalama ve zayıf olarak tasnif edip, buna göre çalışanların değerlendirilmesi bir sınıflama problemidir [6].
Sıralama problemleri
Sıralama problemlerinde, alternatifler iyiden kötüye doğru ölçülebilir ya da tanımlanabilir bir şekilde sınıflanırlar. Bu tasnif işlemi çeşitli şekillerde çok parçalı olabilir. Örneğin, dünyadaki üniversitelerin sıralamasında dikkate alınan kriterler bu çok parçalı yapıya örnek olarak verilebilir [6].
3.2.3. Çok kriterleri karar verme yöntemleri
ÇKKV yöntemleri alternatif sayısına göre ÇAKV ve ÇÖKV olmak üzere iki temel başlık altında incelenebilir [1]:
ÇAKV, Alternatiflerin bir matematiksel programlama yapısı içerisinde dolaylı olarak tanımlandığı ve sonsuz sayıda olduğu sürekli durumlarda karar vermeye dayanır. Bir tasarım problemidir ve matematiksel optimizasyon teknikleri gerektirir. Hedef programlama, tamsayılı çok amaçlı programlama, dinamik programlama bu bölüme dahil edilebilecek yöntemlerdir [16]
ÇÖKV; Sonlu sayıda seçeneğin seçilme, sıralanma, sınıflandırma, önceliklendirme veya elenme amacıyla genellikle ağırlıklandırılmış, birbirleri ile çelişen ve aynı ölçü birimini kullanmayan hatta bazıları nitel değerler alan çok sayıda ölçüt kullanılarak değerlendirilmesi işlemidir [1].
3.3. Çok Ölçütlü Karar Verme ile İlgili Literatür Çalışması
ÇÖKV kullanılarak çok sayıda çalışma yapılmıştır.
Bu bölümde ÇÖKV Yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı “Seçim” problemi ile ilgili çalışmaların başlıkları (Yer, Tedarikçi, Personel, Araç,ekipman vb.) Çizelge 3.2, Çizelge 3.3, Çizelge 3.4 ve Çizelge 3.5’te verilmiştir. Ayrıca ÇÖKV Yöntemleri kullanılarak yapılan bazı “Proje Seçimi” problemi çalışmaları hakkında da kısa bilgi aşağıda verilmiştir.
Çizelge 3.2. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı yer seçimi çalışmaları
Güneri ve ark. Tersane yeri seçimine bir bulanık ANP yaklaşımı [17].
Özcan ve ark. Bir depo yeri seçimi problemi için çok kriterli karar verme yöntemleri ile karşılaştırmalı analiz [18].
Choudhary ve Shankar Değerlendirme ve termik santral yer seçimi ve değerlendirmesi Bulanık AHP-TOPSIS yaklaşımı: Hindistan'da bir örnek [19].
Garcia ve ark. Analitik hiyerarşi sürecine dayalı tarımsal ürün depo için sitelerin seçimi ve çok ölçütlü değerlendirme [20].
Guo ve Zhao Bulanık TOPSIS kullanarak sürdürülebilirlik açısından elektrikli araç şarj istasyonu optimal yer seçimi [21].
Çizelge 3.3. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı ekipman, yazılım, araç, malzeme vb. seçimi çalışmaları
Dağdeviren ve ark. Bulanık ortamında AHP ve TOPSIS yöntemleri kullanarak silah seçimi [22].
Yılmaz ve Dağdeviren Ekipman seçimi probleminde PROMETHEE ve Bulanık PROMETHEE yöntemlerinin karşılaştırmalı analizi [23].
Görener Bütünleşik ANP-VIKOR yaklaşımı ile ERP yazılımı seçimi [24].
Jahan ve ark. Malzeme seçimi için kapsamlı bir VIKOR yöntemi [25].
Çizelge 3.3. (devam) ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı ekipman, yazılım, araç, malzeme vb. seçimi çalışmaları
Yılmaz ve Dağdeviren Ekipman seçimi problemi için Bulanık PROMETHEE ve 0-1 hedef programlama yöntemlerinin bütünleşik kullanımı [26].
Devi Robot seçimi için sezgisel bulanık bir ortamda VIKOR yöntemi [27].
Girubha ve Vinodh Bir otomotiv bileşenin malzeme seçimi ve çevresel etki analizi uygulaması için Bulanık VIKOR yöntemi [28].
Baykasoğlu ve ark. Kamyon seçimi için Bulanık DEMATEL ve Bulanık Hiyerarşik TOPSIS yöntemlerinin entegrasyonu [29].
Kabak ve Uyar Lojistik sektöründe ağır ticari araç seçimi problemine çok ölçütlü bir yaklaşım [30].
Çizelge 3.4. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı personel seçimi çalışmaları
Dağdeviren Bulanık analitik hiyerarşi prosesi ile personel seçimi ve bir uygulama [31].
Güngör ve Diğerleri Personel seçimi problemine bir Bulanık AHP yaklaşımı [32].
Kelemenis ve Askounis Personel seçimi için yeni bir TOPSIS-tabanlı çoklu kriterli bir yaklaşım [33].
Aksakal ve Dağdeviren ANP ve DEMATEL yöntemleri ile personel seçimi problemine bütünleşik bir yaklaşım [34].
Lin Personel seçimi için ANP ve bulanık veri zarflama analizi yaklaşımı [35].
Dursun ve Karsak Personel seçimi için Bulanık ÇÖKV yaklaşımı [36].
Kazan ve ark. AHP-PROMETHEE yöntemi milletvekili adaylarının seçimi [37].
Çizelge 3.5. ÇÖKV yöntemleri kullanılarak son yıllarda yapılan bazı tedarik seçimi çalışmaları
Dağdeviren ve Eraslan PROMETHEE sıralama yöntemiyle tedarikçi seçimi [38].
Kilincci ve Onal Bir çamaşır makinesi şirketinin tedarikçi seçimi için bulanık AHP yaklaşımı [39].
Lin Bulanık bir durum altında tedarikçi seçimi için entegre bir model [40].
Arıkan ve Küçükçe Satın alma faaliyeti için bir tedarikçi seçimi-değerlendirme problemi ve çözümü [41].
Arıkan Çok amaçlı tedarikçi seçimi için bulanık çözüm yaklaşımı [42].
Junior ve diğerleri Tedarikçi seçimi için Bulanık AHP ve Bulanık TOPSIS yöntemleri arasında bir karşılaştırma [43].
Karsak ve Dursun Entegre Bulanık ÇÖKV yaklaşımı ile tedarikçi değerlendirme ve seçme [44].
ÇÖKV Yöntemleri kullanılarak yapılan bazı “Proje Seçimi” problemi çalışmaları hakkında kısa bilgi aşağıda verilmiştir.
Remer ve diğerleri, yaptıkları çalışmada şirketlerin proje değerlendirme yöntemlerinden daha çok NPV, İKO ve GÖS yöntemlerini kullanarak karar verdiklerini belirlemiştir [45].
Lee ve Kim, bilgi sistemleri projelerinin seçimi için DELPHİ, ANP ve 1-0 amaç programlama yöntemlerini kullanarak bir bütünleşik yaklaşım önermiştir. Belirlenen uzman grup tarafından delphi kullanılarak hedefler ve projelerin ve kriterlerin bağımlılık ilişkisi belirlenmiştir. Hedefler arasında önceliğin belirlenmesi için ANP kullanılmıştır.
Amaç programlama kullanılarak alternatifler değerlendirilmiştir. 6 tane proje için 4 tane zorunlu ve 2 tane esnek hedef belirlenmiştir [46].
Dey, projelerin değerlendirilmesinde ve seçilmesinde çok ölçütlü karar verme tekniklerinden biri olan AHP yöntemini kullanmıştır. Teknik analiz, Çevresel göstergelerin
durumu, sosyo-ekonomik durum gibi ana kriterler ve bunların alt kriterlerini dikkate almıştır [47].
Dimova ve diğerleri, AHP yöntemi ile bulanık ortamda yatırım projelerini çok kriterli olarak değerlendiren bir yöntem kullanmıştır [48].
Shin ve diğerleri, nükleer enerji AR-GE projelerinin değerlendirilmesinde AHP yöntemini kullanmıştır [49].
Mahmoodzadeh ve diğerleri, NBD, İKO, F/M Analizi, GÖS değerlendirme yöntemlerini kullanarak proje seçiminde Bulanık AHP ve TOPSIS tekniğini kullanmıştır. AHP metoduyla kriterler ağırlıklandırılmış, TOPSIS ile 6 tane projenin skorları belirlenmiştir [50].
Salehi, NBD, İKO, F/M Analizi, GÖS değerlendirme yöntemlerini kullanarak proje seçiminde Bulanık TOPSIS tekniğini uygulamıştır [51].
Mojahed ve Dodangeh, NBD, İKO, F/M Analizi, GÖS, Yüklenicinin derecesi, sözleşme süresi (tamamlanma zamanı), Projenin riski gibi kriterleri dikkate alarak TOPSIS yöntemini İran Telekomünikasyon sektöründe 5 tane proje içerisinde en iyi projenin belirlenmesinde uygulamıştır [52].
Amiri, petrol alanlarının geliştirilmesi için proje seçiminde AHP ve bulanık TOPSIS yöntemlerini uygulamıştır. AHP ile 6 tane kriterin ağırlıklarını belirlemiş ve 5 tane projenin sıralaması Bulanık TOPSIS metoduyla yapmıştır [53].
Bakshi ve Sarkar, proje seçiminde AHP ve Additive Ratio Assessment bütünleşik yöntemini kullanmıştır. NBD, İKO, GÖS ve projenin riski gibi kriterler dikkate almıştır [54].
Niaei ve ark., belirsizlik altında ve gerçek dünyada kullanılan kısıtlar çerçevesinde proje seçimi için kapsamlı bir çalışma yapmıştır. Çalışma iki ana aşamadan oluşmaktadır. İlk aşamada, aday projeleri çok kriterli bir yaklaşımla (PROMETHEE) bağlantılı bir Monte Carlo simülasyon yoluyla projelerin belirsizlikleri sıralamıştır. İkinci aşamada, sıralama
