Karar verme, günümüzde çok zor ve karmaşık bir duruma gelmiştir. Özellikle gelecek hakkındaki belirsizlik risk ortamını oluşturmakta ve bu ölçüde karar vermenin zorluğu da artmaktadır. Bu durumda karar vericiler alternatifleri değerlendirme aşamasında doğru karar verebilmeleri zorlaşmaktadır. Çünkü karar vericiler, alternatifler arasından seçim yaparken birden fazla kriteri dikkate almak ve amaca en uygun seçeneği bulmak zorundadır.
Karar vermenin zor ve riskli olduğu en önemli alanlardan birisi de yatırım kararlarıdır.
Yatırım kararları hem kamu hem de özel sektör açısından her zaman önemli bir yer tutmaktadır. Yatırımcı, alternatif yatırım projeleri arasında eldeki mevcut kaynakları ve hedefleri göz önünde bulundurarak en uygun yatırım projesini seçmek durumundadır. Bu kararları verirken de bazı proje değerlendirme yöntemlerinden yararlanmaktadır.
Literatürde yatırım projelerinin değerlendirilmesi yöntemlerine bakıldığında daha çok paranın zaman değerini dikkate alan net bugünkü değer, iç karlılık oranı, fayda-maliyet oranı vb. yöntemler kullanılmaktadır. Yatırımcılar alternatif projeleri değerlendirirken bu yöntemlerden bir tanesini veya birden fazlasını dikkate almakta ve elde edilen sonuçlara göre en uygun yatırım projesini seçmektedirler.
Alternatif projeleri değerlendirmede kullanılan diğer bir yöntem ise Çok Kriterli Karar Verme (ÇKKV) yöntemleridir. ÇKKV, karar vericinin seçenekler arasında bazı kriterler kullanarak seçim yapmasıdır. Özellikle alternatif projeler değerlendirilirken nesnel kriterler dışında öznel kriterlerin de kullanılması ihtiyacı ÇKKV yöntemlerinin kullanılma alanını genişletmektedir.
ÇKKV problemleri iki büyük kategoriye ayrılmaktadır [1]:
Çok Amaçlı Karar Verme (ÇAKV)
Çok Ölçütlü Karar Verme (ÇÖKV)
ÇAKV yöntemlerinde daha çok bir matematiksel programlama yöntemi kullanılarak alternatifler değerlendirilir. ÇÖKV yöntemlerinde ise bazı ölçütler kullanılarak alternatifler gruplanabilir, seçilebilir veya sıralanabilir.
Alternatiflerin değerlendirilmesinde birden fazla kriterin etkili olması durumunda, problemlerin çözümünde ÇKKV yöntemlerinin kullanılması daha uygun görülmektedir.
Kullanılacak ÇKKV yönteminin yanı sıra kullanılacak değerlendirme kriterleri ve bu kriterlerin ağırlık derecesi de alternatiflerin değerlendirilmesinde önemli rol oynamaktadır.
ÇKKV yöntemlerinde alternatiflerin değerlendirilmesi için kullanılan kriterler eşit önemde olmayabilir. Karar verici kriterleri önem derecelerine göre ağırlıklandırması gerekmektedir. Literatürde karar vericilerin yargılarına göre kriterlerleri ağırlıklandırdığı Delphi, Analitik Hiyerarşi Projesi (AHP) vb. sübjektif yöntemler ile karar vericilerin yargılarını dikkate almayan Entropi, CRITIC, Standart sapma, ortalama ağırlık gibi objektif yöntemler bulunmaktadır.
Proje veya yatırım projesi seçimi ile ilgili ÇKKV yöntemlerinin kullanıldığı çalışmalar incelendiğinde az sayıda alternatifin kullanıldığı, kriter ağırlıklandırma yöntemi olarak genelde bir yöntemin kullanıldığı ve projelerin sıralanmasında veri birleştirme yöntemlerinin kullanılmadığı görülmektedir.
Proje alternatiflerinin çok sayıda olması durumunda ÇKKV yöntemleri kullanılarak elde edilen sıralamanın daha sağlıklı bir sonuç vermesi bakımından birden fazla kriter ağırlıklandırma yönteminin kullanılması ve elde edilen farklı sıralamaların birleştirilerek tek sıralama oluşturulması optimal sonuç alınması açısından önem arz etmektedir.
Bu çalışmada demiryolu sektöründe yapılacak yatırımların önceliklendirilmesinde uzlaşık ÇÖKV yöntemleri ele alınmıştır. Uzlaşık çözüm için ÇÖKV yöntemlerinden olan TOPSIS ve VIKOR yöntemi kullanılmıştır. Ayrıca kriter ağırlıklandırılmasında objektif yöntemler kullanılmış ve elde edilen sıralamalar birleştirilerek bütünleşik bir sıralama elde edilmiştir.
Böylelikle yatırımcı, yatırım projelerinin önceliklendirilmesinde elde edilen bütünleşik sıralamaya göre yatırım yaparak riski azaltabilecek ve kaynakları daha etkin kullanabilecektir.
Bu çalışmada; TCDD’nin demiryoluyla yük taşıma miktarını artırmak amacıyla demiryolu bağlantısı planladığı organize sanayi bölgesi, fabrika, tesis vb. 78 yer için bir öncelik sırası belirleme çalışması yapılmıştır. Değerlendirme kriteri olarak projelere ait Net Bugünkü Değer (NBD), İç Karlılık Oranı (İKO), Fayda-Maliyet oranı (F/M), Ekonomik Fayda (EF) ve Proje Riski (PR) değerleri dikkate alınmıştır. Değerlendirmenin sağlıklı olması ve karar vericinin önyargılarından kaçınılması açısından CRITIC, SD, MW gibi üç objektif kriter ağırlıklandırma yöntemi kullanılmıştır. Çalışmada kullanılan kriterlerin bazılarının sıfır ve negatif değerler alması nedeniyle entropy metodu kullanılmamıştır. Çalışma iki alternatifli olarak yapılmıştır. 1. alternaifte her bir değerlendirme kriteri CRITIC, SD, MW gibi üç yöntemle ağırlıklandırıldıktan sonra ÇÖKV tekniklerinden ve uzlaşık temelli olan TOPSIS ve VIKOR yöntemine göre projelerin sıralamaları belirlenmiştir. Üç farklı kriter ağırlıklandırma yöntemi kullanıldığından altı farklı proje öncelik sıralaması elde edilmiştir.
Bu sıralamalar Borda Sayım Metoduna göre birleştirilerek bütünleşik tek sıralama elde edilmiştir. 2. alternafite ise 1. alternatiften farklı olarak kriter ağırlığının bulunmasında, CRITIC, SD, MW yöntemleriyle elde edilen kriterler ağırlıklarının aritmetik ortalaması dikkate alınmıştır. Bu alternatifte de TOPSIS ve VIKOR yöntemine göre iki farklı proje öncelik sıralaması elde edilmiş ve bu iki sıralama Borda Sayım Metodu kullanılarak bütünleşik sıralama elde edilmiştir. Son aşama olarak her iki alternatifte elde edilen bütünleşik sıralamalar SSKK yöntemine göre karşılaştırılmıştır.
Bu tez altı bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde çalışmanın konusu, amacı ve çalışmada kullanılan yöntemler ile ilgili kısa bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümde proje ve yatırım projelerine ilişkin kısa bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümünde ÇKKV ve literatürde ÇKKV yöntemleri kullanılarak yapılan bazı çalışmalardan bahsedilmiştir.
Dördüncü bölümde çalışmada kullanılan yöntemler anlatılmıştır. Beşinci bölümde yapılan çalışmanın uygulamasına yer verilmiştir. Son bölümde ise sonuç bölümü yer almaktadır.