Çok Kriterli Karar Verme

Günümüz dünyasında gerek bireysel, gerekse daha büyük ölçekli kararlar almak zorunda olan insanlar karar verirken birden fazla kriteri dikkate alarak hareket ederler. Örneğin;

fiyat eksenli bir karar alınırken sadece maliyet boyutu yerine günümüz dünyasında uzun dönemli ilişkileri dikkate alan, sürdürülebilirlik, çevre duyarlılığı vb. parametreleri de göz önünde bulunduran birden fazla değişkenin dikkate alındığı bir karar alma süreci işletilir [6].

Karar problemlerinin zaman boyutunu dikkate alarak incelediğimiz zaman kısa, orta ve uzun vadeli olarak sınıflandırabiliriz. Uzun vadeli kararlar; stratejik kararlar olup, organizasyona yenilikler getirmeyi amaçlayan büyük ölçekli kararlardır. Orta vadeli kararlar; daha çok yönetim biçimlerini etkileyen uygulamaların yöntemlerine müdahale eden kararlardır. Kısa vadeli kararlar ise, operasyonel anlamda her gün yapılan faaliyetlerin düzenlenmesine yönelik kararlardır [6,11].

ÇKKV ise, matematik, yönetim, enformatik psikoloji, sosyal bilimler ve ekonomi gibi birden çok disiplinin bir araya gelip karar alıcıya birden fazla boyutla karar problemini değerlendirme ve karar alma imkanı sağlayan yöntemlerin bir araya getirildiği yapıdır [6].

ÇKKV problemleri, birden fazla kriterin optimize edildiği mümkün çözüm setleri içerisinden en iyi alternatifin seçildiği problemler olarak da tanımlanabilir [6].

ÇKKV problemlerinin en önemli amacı, iyi bir uzlaşmacı çözüm bulmaktır. Uzlaşmacı çözüm muhtemel alternatifler arasından en iyi performans gösteren alternatifin seçilmesidir.

3.2.1. Çok kriterli karar verme yönteminin özellikleri

ÇKKV problemlerinin temel özellikleri şu şekilde sıralanabilir [12,13]:

Karşılaştırılamama durumu: Bir seçenek diğer bir seçenekten belli bir kritere göre daha iyi ise ve başka bir kritere göre seçenekler arasında tersi bir durum söz konusu ise, hangi seçeneğin daha iyi olduğuna ek bir bilgi olmadan karar verilemez. Böyle bir bilgi karar vericinin tercihlerine bağlıdır. Bu nedenle karar vericinin tercihlerini de yansıtan ek bir modellemeye ihtiyaç duyulmaktadır.

Optimal çözümün olmaması durumu: Çoğu karar sorununda bir seçeneğin tüm kriterlere göre diğer tüm seçeneklerden üstün olduğu bir durumla karşılaşılmaz. Bu nedenle sorunlar matematiksel olarak çok net tanımlanamaz.

Uzlaşma çözümü durumu: Sonuç olarak yalnızca uyusan (uzlaşık) çözümler elde edilebilir.

En iyi uyusan (uzlaşık) çözümün bulunması ise karar analistinin karar verici ile etkileşimiyle olur.

Genel bir optimum çözümün olmaması durumu: Tek kriterden oluşan problemlerin herkes tarafından kabul edilen optimal çözümleri vardır, ancak bu durum çok kriterli problemlerde söz konusu değildir. Uzlaşmayla elde edilmiş çözümler özneldir, yani karar uzlaşan karar vericilere bağlıdır. Uzlaşmanın daha çok karar verici tarafından sağlanması verilen kararın güvenilirliğini arttırmaktadır.

ÇKKV yöntemlerinin karakteristik özellikleri de vardır. Bu özellikler aşağıdaki gibidir [14];

Alternatifler:Birçok alternatif arasından sınırlı sayıdaki alternatifler ayıklanır, önceliklendirilir, seçilir ve/veya sıralanır.

Çok kriterlilik: Her problem birden fazla kritere sahiptir. Her problem setinde ilgili kriterler belirlenir. Kriterlerin miktarı problemin doğasına bağlıdır. Karar için düşünülmesi gereken birçok faktör olmasına rağmen, karar verici en önemlilerini kriter olarak kabul edebilir.

Aynı birimle ölçülme: Her kriter farklı ölçüm birimlerine sahip olabilir. Örneğin maliyet sayısal olarak ifade edilebilirken, güvenlik sayısal olmayan yollardan ifade edilir. Sağlıklı bir karar alabilmek için bütün bu ölçüm farklılıklarının giderilmesi gerekmektedir.

Kriter ağırlıkları: Hemen hemen bütün ÇKKV yöntemleri her kriterin göreli önemini bulabilmek için bilgiye ihtiyaç duyar. Ağırlıklar direk karar verici tarafından belirlenebileceği gibi bazı analitik yöntemler kullanılarak da bulunabilir.

Karar matrisi: ÇKKV problemleri basit olarak bir matris formatında ifade edilebilir.

Burada sütunlar verilen problemlerdeki kriterleri, satırlar ise alternatifleri belirtir.

3.2.2. Çok kriterli karar verme problemleri

ÇKKV problemleri üç temel başlık altında incelenebilir. Bu problemler seçim, sınıflama ve sıralama problemleri olup Şekil 3.1’de gösterilmiştir [6,15].

Şekil 3.1. Çok kriterli karar verme problemleri Seçim problemleri

Seçim problemlerinde amaç, en iyi alternatifin belirlenmesi ya da birçok alternatifin bulunduğu birbirleri ile kıyaslanması zor veya eşit ağırlıklara sahip bir küme içerisinden

Çok Kriterli Karar Verme Problemleri

Seçim Problemleri Sınıflama Problemleri Sıralama Problemleri

iyi bir seçimin yapılmasıdır. Bir yöneticinin spesifik bir proje için seçeceği çalışan bu tür problemlere bir örnek olarak gösterilebilir. Buradaki amaç ortadaki problem için, doğru alternatifin, alternatif kümesi içerisinden seçilmesinden ibarettir [6].

Sınıflama problemleri

Bu tür problemlerde alternatifler, belirli kriter ya da tercihlere göre sınıflanırlar. Buradaki ana amaç, benzer özellikleri ve davranışları gösteren alternatiflerin tekrar bir araya getirilmesidir. Örneğin bir iş yerinde çalışanların performanslarını güçlü, ortalama ve zayıf olarak tasnif edip, buna göre çalışanların değerlendirilmesi bir sınıflama problemidir [6].

Sıralama problemleri

Sıralama problemlerinde, alternatifler iyiden kötüye doğru ölçülebilir ya da tanımlanabilir bir şekilde sınıflanırlar. Bu tasnif işlemi çeşitli şekillerde çok parçalı olabilir. Örneğin, dünyadaki üniversitelerin sıralamasında dikkate alınan kriterler bu çok parçalı yapıya örnek olarak verilebilir [6].

3.2.3. Çok kriterleri karar verme yöntemleri

ÇKKV yöntemleri alternatif sayısına göre ÇAKV ve ÇÖKV olmak üzere iki temel başlık altında incelenebilir [1]:

ÇAKV, Alternatiflerin bir matematiksel programlama yapısı içerisinde dolaylı olarak tanımlandığı ve sonsuz sayıda olduğu sürekli durumlarda karar vermeye dayanır. Bir tasarım problemidir ve matematiksel optimizasyon teknikleri gerektirir. Hedef programlama, tamsayılı çok amaçlı programlama, dinamik programlama bu bölüme dahil edilebilecek yöntemlerdir [16]

ÇÖKV; Sonlu sayıda seçeneğin seçilme, sıralanma, sınıflandırma, önceliklendirme veya elenme amacıyla genellikle ağırlıklandırılmış, birbirleri ile çelişen ve aynı ölçü birimini kullanmayan hatta bazıları nitel değerler alan çok sayıda ölçüt kullanılarak değerlendirilmesi işlemidir [1].