ÖÖzzeett
Koyunlarda mastitis ineklere göre çok daha az görülmektedir. Ancak özellikle akut ve perakut formlardaki yüksek ölüm oranV ve iyi olmayan bakVm ve beslenme koşullarVnda subklinik mastitislerin klinik forma dönüşebilmesi nedeniyle koyun mastitislerine olan ilgi de giderek artmVştVr. Koyunlarda mastitis klinik ve subklinik olmak üzere iki formda görülmektedir. Perakut, akut ve kronik formlarV kapsayan klinik formda memede ve sütte makroskopik değişiklikler saptanmaktadVr. Ancak asVl önemli olan form, memede ve sütte makroskopik bir değişiklik oluşturmayan subklinik formdur. Koyunlarda subklinik mastitislerin etiyolojisi, epidemiyolojisi ve tanVsVna dair birçok araştVrma yapVlmVştVr. Bu araştVrmalar göstermektedir ki ineklerle karşVlaştVrldVğVnda koyunlarda görülen subklinik mastitislerin etiyolojisi, epidemiyolojisi ve tanVsVnda kullanVlan yöntemler temelde aynV olsa da önemli farklVlVklar göstermektedir. Bu nedenle sunulan derlemede koyunlarda subklinik mastitisin etiyolojisi, epidemiyolojisi ve tanVsVnda son zamanlarda kullanVlan yöntemlere değinilmektedir.
Anahtar sözcükler:Subklinik mastitis, Koyun, Etiyoloji, Epidemiyoloji, TanV
SSuubbcclliinniiccaall MMaassttiittiiss iinn SShheeeeppss;; EEttiioollooggyy,, EEppiiddeemmiioollooggyy aanndd DDiiaaggnnoossiiss MMeetthhooddss
SSuummmmaarryy
The incidence of mastitis is less frequent in sheep compared to dairy cows. However, there has been a growing interest in sheep mastitis due to a high morbidity rate in acute and peracute forms. Furthermore, sheep with sub-clinical mastitis may develop clinical form of mastitis in poor husbandary condition. Mastitis in sheep is seen in two forms: clinical and subclinical. The clinical form, which has peracute, acute and chronic subforms, is characterized by grossly visible pathological changes in mammary gland and milk.
However, the subclinical form bears more importance as the case is often missed due to absence of such changes. Numerous studies on etiology, epidemiology and diagnosis of sheep mastitis indicated that the sheep mastitis resembles to cow mastitis. However, there are important differences between sheep and cow mastitis. This review discusses etiology, epidemiology and current diagnostic techniques in subclinical mastitis in sheep with emphasis on recent updates.
Keywords:Subclinical mastitis, Sheep, Etiology, Epidemiology, Diagnosis
K
Kooyyuunnllaarrddaa SSuubbkklliinniikk M Maassttiittiiss:: EEttiiyyoolloojjii,, EEppiiddeem miiyyoolloojjii vvee TTaannıı YYöönntteem mlleerrii
İlknur PİR YAĞCI*
YYaayyıınn KKoodduu ((AArrttiiccllee CCooddee)):: 22000088//1100--DD
Kırıkkale Üniversitesi Veteriner Fakültesi Doğum ve Reprodüksiyon Hastalıkları Anabilim Dalı, Kırıkkale-TÜRKİYE
İİlleettiişşiimm ((CCoorrrreessppoonnddeennccee)) Phone: +90 318 3573301
E-mail: ilknurpiryagci@gmail.com
*
GİRİŞ
Mastitis, meme dokusunun fizyolojik ve meta- bolik değişikliklere, travmalara, alerjilere ve daha sVklVkla mikroorganizmalarVn yarattVğV hasara karşV oluşan yangVsal bir cevaptVr 1. Genel olarak, meme- nin deriyi içermeyen glandüler dokusunun yangV- sVdVr 2. Mastitis değişik sebepleri ve şiddet derece- leri olan kompleks bir hastalVktVr 3. Subklinik masti- tis sVk karşVlaşVlan mastitis formudur. Memede makroskopik olarak yangV ve sütte gözle görülür bir değişiklik yoktur. Bu durum süt üretiminde azalma ve süt kalitesinde düşmeye sebep olur 4.
Bu çalVşmada son yVllarda koyunlarda subklinik mastitisler üzerine yapVlan çalVşmalar kaynak alV- narak hastalVğVn dağVlVmV, ülkelere göre hastalVğa neden olan etkenler, hastalVğVn epidemiyolojisi ve özellikle mikrobiyolojik muayeneler ve hücre sayV- larV dVşVnda son yVllarda subklinik mastitisin tanV- sVnda gittikçe kullanVm yeri bulan biyokimyasal metodlara yer verilmektedir.
ETİYOLOJİ
Subklinik mastitis oluşumunda rol oynayan pato- jenler kontagiyöz (S. aureus, S. agalactia ve S.
bovis) ve çevresel (E. coli, P. aeruginosa, S. uberis, S. chromogenes ve diğer koagulaz negatifler) olarak sVnVflandVrVlVrlar 1.
Ülkemizde yapVlan bir araştVrmada, izole ve identifiye edilen mikroorganizmalarda birincil et- ken olarak %57.3’lük bir oranla S. aureus belirlen- miştir 5. Yine ülkemizde yapVlan bir çalVşmada, incelenen 200 süt örneğinin 13 tanesinde üreme olmuş ve bunlarVn 11’inden koagulaz negatif stafilokoklar izole edilmiştir 6. Bir diğer çalVşmada, mastitisli süt örneklerinden koagulaz pozitif stafilokok (%64), E. coli (%20), Serratia marcescens (%4), A. pyogenes (%1), Citrobacter freundi (%1) ve P. haemolytica izole edilmiştir 7.
İngiltere’de subklinik mastitis prevalansVnVn in- celenmesi amacVyla yapVlan bir çalVşmada, strepto- koklar (%42), koagulaz negatif stafilokoklar (%33), P. haemolytica (%17) ve S. aureus (%8) izole edil- miştir 8.
Tablo 1 koyunlarda yapVlan bazV subklinik mas- titis çalVşmalarVnVn sonuçlarVnV göstermektedir.
Koagulaz negatif stafilokoklar yaklaşVk %62 orta-
lama ve %25 ile %93 arasVnda değişen değerlerle en yaygVn bakteri grubu olarak tespit edilmiştir.
Bunu daha çok kronik enfeksiyonlardan gelen S.
aureus izlemektedir. Streptokoklar, E. coli ve Corynebacterium’a daha az oranda rastlanmVştVr 9.
Koyunlarda subklinik mastitis çalVşmalarVnVn çoğunda sonuç olarak;
-Stafilokok ve koagulaz negatif stafilokoklarVn baskVn olduğu,
-Streptokok, Enterobakter ve diğer ajanlarVn subklinik mastitiste daha sVnVrlV rollerinin olduğu tespit edilmiştir 10.
EPİDEMİYOLOJİ
Sürüdeki koyunlarda memenin bakteriyel kon- taminasyon düzeyi ineklere oranla daha azdVr.
Çünkü koyunlar süt hayvanV olarak ineklere göre daha az kullanVlVrlar. MemebaşV hasarlarV ve lez- yonlarV patojenlerin memede kolonize olup mas- titisin ortaya çVkVşVna olanak veren en önemli faktör- lerdir 11,12. Bunun dVşVnda kötü şekilli memeler 13 soğuk hava 10, hayvanVn yaşV 8, ani sütten kesme 10, sağVm makinasV 10, laktasyon dönemi 11,14,15 ve doğum sayVsV 11,16,17hayvanlarV mastitise predispoze kVlan diğer önemli faktörlerdir.
YapVlan bir çalVşmada 8 belirgin sayVda sub- klinik olgularVn klinik hale dönüşebildiğine işaret etmektedir. Bor ve ark.18’nVn bulgularV ise, koyunda subklinik mastitisin her zaman klinik hale geçtiği teorisini destekleyememiştir ve klinik ile subklinik vakalarVn farklV yönleri izlediği şeklindedir.
TANIDA KULLANILAN YÖNTEMLER Mastitislerin tanVsV; memelerin ve sütün klinik, kimyasal, fiziksel, hücresel ve bakteriyolojik mua- yeneleri ile yapVlmaktadVr. Ancak subklinik masti- tislerin memede ve sütte gözle görülebilen değişik- likler oluşturmamasV nedeniyle bunlarVn saptanma- sV amacVyla özel tanV yöntemlerinin kullanVlmasV gereklidir.
Somatik Hücre SayNsN (Somatic Cell Count;
SCC; SHS)
Küçük ruminant sütleri inek sütüne benzer tipte hücreler içerir, ancak total hücre sayVsVnda ve bun- larVn dağVlVmlarVnda belirgin farklVlVklar vardVr 19.
Normal koyun sütünde, hücrelerin %50-70’ini makrofajlar, %15-40’VnV polimorf nükleer löko- sitler, %6-14’ünü lenfositler ve %5’ini ise diğer hücre tipleri (epitel hücreler, eozinofiller) oluştur- maktadVr. Keçi somatik hücre sayVsVnVn tespitinden farklV olarak hangi yöntemin kullanVldVğV (coulter, fossomatik, direkt mikroskop) önemli değildir;
hepsi yüksek oranda doğru sonuçlar vermektedir
20. Somatik hücre sayVsV (SCC)’ nVn belirlenmesinde California Mastitis Test (CMT), White Side Test (WST), Katalaz Testi ve Wisconsin Mastitis Test (WMT) gibi indirekt yöntemler ile birlikte mikro- skopik somatik hücre sayVsV, fossomatik ve Coulter Counter gibi direkt yöntemler kullanVlmaktadVr 21.
Hangi süt örneğinin mikrobiyolojik muayene için laboratuara gönderileceğinin belirlenmesinde kullanVlacak olan somatik hücre sayVsVnVn tespiti hakkVnda birçok görüş vardVr. Ortalama değerler 100.000 ile 1.000.000 ve üstü arasVnda değiş- mekle birlikte en yaygVn değer 1.000.000’dur 19-21.
BazV araştVrmacVlar subklinik mastitisin teşhisine yardVmcV olmak için sütteki hücre sayVsVnVn güveni- lirliğini tartVşmVşlardVr 14,16,22-24. Al-Samarrae ve ark.14, çalVşmalarVnda total lökosit sayVsVnVn enfeksiyonlarV belirlemede CMT’ye göre (%78.7) daha etkili olduğunu (%87.2) bildirmişlerdir. CMT pozitif örneklerin sadece %12.6’sV ve hücre artVşV görülen süt örneklerinin %10.7’si kültürde patolojik mikro- organizmalar yönünden pozitif bulunmuştur.
Maisi ve ark.22, Txel ve Finn koyunlarVnda ve onlarVn melezlerinde subklinik mastitisin belirlen- mesi için yaptVklarV çalVşmada CMT için 2 veya 3 ve SHS için 1.66x106hücre/ml’yi eşik değer olarak belirlemişler, CMT’yi bakteriyolojik olarak pozitif süt örneklerinde en etkili belirleyici olarak bulmuş- lardVr. Fthenakis 16, 1084 süt örneğinde SHS tespiti ve bakteriyel izolasyon yapmVş, 1x106 hücre/ml
’den fazla SHS’sVnV sadece 64’ü bakteriyolojik olarak pozitif bulunan 97 örnekte belirlemiştir. Di- ğer bir çalVşmada, diagnostik metodlarVn içinde subklinik mastitislerde %93’lük doğruluk veren eşik değerler gibi Whiteside test için +1 ve CMT için skor 1’i tavsiye etmiştir 25. Gonzalez-Rodriguez ve Carmenes 26, CMT’nin doğruluğunun SCC ile karşVlaştVrdVklarVnda sonucun oldukça yüksek oldu- ğunu, ancak yanlVş pozitif rakamlarVn laktasyonun sonuna doğru arttVğVnV bildirmişlerdir.
Sütün Elektriksel İletkenliğinin Ölçülmesi Mastitislerde, meme dokusunda damar geçir- genliğinin artmasVna bağlV olarak sütün iyonik bile- şimi de değişmektedir. Sodyum ve klor miktarV ar- tarken potasyum oranV düşmekte, sütün elektrik iletkenliği (Eİ) artmakta ve bu artVşVn belirlenmesi ile mastitis tanVsV yapVlabilmektedir. YalnVz dikkat edilmesi gereken nokta, bu yöntem ile her zaman doğru sonucun alVnamayacağVnVn bilinmesidir.
Çünkü sütün elektrik iletkenliği; sütün bileşimi,
Ülke/Yıl İtalya, 1985 Türkiye, 1989 İsrail, 1989 Avusturya, 1990 Almanya, 1991 Avusturya, 1990 İspanya, 1994 Yunanistan, 1994 Kıbrıs, 1995 İspanya, 1995 Yunanistan, 1995 Fransa, 1996 İtalya, 1996 İsrail, 1996 Ürdün, 1998 İspanya, 1999
Toplam Koyun
362715 40488 315201 466760 100734 65599 205482 564-
Sağım Şekli
EE M&EM
MM M- M&E-
M- M&E
M M&E-
Örnek (n) 300288 40488 622- 932- 10661382 1310198 410947 1128118
Preval
% 7.05-
55- 8.9- 36.711
-- 34-
-- 34.6-
((−−))
% 36.175 81.245 91.158 74.8- 91.256.2 78.385.6 75.477.3 16.95
79
CNS%
51.862.5 36.593 39.259.6 79.140.9 62.566 91.540 6866 25.368
S. aureus
% 26.713.6 49.54 25.31.6 16.74.1 11.422 5.337 12.43
9.63.8
Strep.
% 206 0.29.7 17.812.1 1.59 16.2- 0.510 41 14.413.5
E. coli
% 6- 0.52 2.6- 9- 0.48
-- 7.8- 19.3-
Coryn.
% 3.8-8
-- -- 0.5-
1 3- 0.5- 10.16
Diğer
% 6- 0.82.2 38.83 14.824 9.53 2.610 114 25.44.6 Tablo 1. Koyunlarda subklinik mastitisin prevalansı ve etiyolojisi üzerine yapılan çalışmalar 9
Table 1. Researchs about the prevalance and etiology of subclinical mastitis in sheep are below 9
M - Makineli sağım; E - Elle sağım; Preval. - Prevalans; CNS - Koagulaz negatif stafilokok;
Strep. - Streptokok; Coryn. - Korinebakterium+A. pyogenes; * - sadece A. pyogenes; D - Diğer.
Negatif örneklerin frekansı yapılan toplam bakteriyolojik analiz yüzdesi suretiyle oluşturulmuştur.
Bakteri çeşitlerinin frekansı ise toplam izolasyon yüzdesi ile oluşturulmuştur.
miktarV ve VsVsV, hayvanVn VrkV, mevsim, bakteriyel flora, laktasyon dönemi, sağVm sVklVğV ve örnek- lerin sağVm başV veya sonunda alVnmasVna göre değişmektedir 3,27-29.
Mikrobiyolojik Muayeneler
Süt örnekleri öncelikle sağVmdan önce ve müm- kün olduğunca aseptik koşullarda alVnmalVdVr.
Toplanan süt örnekleri en kVsa zamanda labora- tuara ulaştVrVlmalVdVr. Laboratuarda ilk olarak bak- teriyoskopi yapVlVr. Mikroskopik bakVda frotide gö- rülen bakteri ve hücre türleri duruma göre kayde- dilir 30. ArdVndan toplanan örnekler uygun besi yerlerine ekilir ve inkübasyona bVrakVlVr. Örnekle- rin 35-37°C’de 24-48 saatlik inkübasyonunun ardVndan değerlendirilme yapVlVr. Fiziksel olarak normal olmayan süt örneklerinde kültür sonucu- nun negatif olduğu durumlarda ilaç tedavisi nede- niyle inhibitör faktörlerin olduğu düşünülüp mik- roorganizmalarVn identifikasyonu için santrifüje edilen süt örneği sedimentinden yapVlan smear- lerin mikroskopik incelemesi yapVlmalVdVr 21,30.
İdentifikasyonda, kanlV agarda iki tipten fazla koloni tespit edilmesi durumunda süt örneklerinin kontaminasyonundan şüphe edilmelidir. Ekim sonucu besi yerlerinde üreyen mikroorganizmalar koloni morfolojisi, gram boyama ile biyokimyasal ve diğer mikrobiyolojik özelliklerine göre değer- lendirilmelidir 21. Besi yerlerinde izole edilen etkenler deney hayvanlarVndan tavşan, fare ve ko- baylara şVrVnga edilmek suretiyle patojen olup olmadVklarV tayin edilir. Bununla birlikte, özellikle, antibiyotik sağVtVmlarVna direnç gösteren stafilo- koklardan ileri gelen mastitislerde faj tiplendir- meleri yapVlmakta ve elde edilen bulgulardan epizootiyolojik çalVşmalarda yararlanVlmaktadVr 30.
Biyokimyasal Yöntemler
Mastitisli hayvanlarda ilk patolojik değişiklik, kandan süte albumin geçişidir. Bununla birlikte sodyum, klor ve bikarbonat geçişi artar ve pH’yV değiştirir. Laktoz sentezi durur. Kazein sentezi azalVr 12. Mastitisli sütlerde normal süte göre hista- min ve glikojen içeriği de yüksektir. Glikojen artV- şVna lökosit sayVsVnVn artmasV neden olur 31. YangV sVrasVnda süte özgü birçok enzimin aktivitesinde de değişiklikler görülür. Süt sentezi ile bağlantVlV enzimler azalVrken yangV reaksiyonu ile ilgili en- zimler artVş gösterir 32.
Enzimler
Günümüzde mastitisin tanVsVnda mikrobiyolojik inceleme ve somatik hücre sayVmV dVşVnda kulla- nVlan bazV biyokimyasal parametreler vardVr. Bun- lar Lactate Dehydrogenase (Laktat dehidrogenaz;
LDH), N-acetyl-β-D Glukocosaminidase (N-asetil- β-D glukozaminidaz; NA-Gase) ile Alkaline Phosphatase (alkalen fosfataz; ALP) ’dVr 33-35.
N-asetil β-D glikozaminidaz mastitis boyunca doku yVkVmlanmasVnVn indikatörü olarak belirlenen bir enzimdir. Meme bezlerindeki yangV ve invo- lusyon boyunca yüksek miktarlarda sentezlenen lizozomal bir enzimdir. NA-Gase’Vn meme bezin- deki spesifik görevi bilinmemektedir, ancak son araştVrmalar bazV antimikrobiyel görevler taşVdVğVnV ve memedeki patojenlerin varlVğV ile sütteki düzeyi arasVnda paralellik olduğunu göstermektedir 36. Di- ğer NA-Gase kaynaklarV polimorfonükler lökosit- leri kapsar ki bu da sütteki NA-Gase aktivitesinin totalinin %10-15’ini oluşturur 22,29. NA-Gase de- neyleri enzimatik deneylerdir ve çoğunlukla flore- sans substratlar kullanVlVr. Bu deneylerde tespit edilen floresans miktarV somatik hücre sayVsV ve yangVnVn derecesi ile ilişkilendirilmiştir 29. Bu yüz- den subklinik mastitislerin tanVsVnda sütteki NA- Gase aktivitesinin tayin edilmesi teşhis açVsVndan iyi bir indikatördür. Meme bezlerinde oluşan yan- gV sonucunda hücre permeabilitesinin bozulma- sVyla süte geçen NA-Gase, sütte bulunan protein fraksiyonlarVna bağlV olarak bulunur. Sütteki enzim aktivitesiyle CMT bulgularV arasVnda iyi bir kore- lasyon vardVr 35.
Alkalen fosfataz (ALP) vücutta yaygVn bir biçim- de dağVlmVştVr. Alkalen fosfataz izoenzimleri elek- troforetik, immunolojik ve kromotografik metotlar- la ölçülebilmektedir. Diğer enzimlerin aksine plaz- ma ALP seviyesindeki artVş, hasara uğrayan hücre- lerden daha çok, sentezinin artmasVndan kaynak-
Azalan Enzimler laktaz sentaz galaktoziltransferaz gama-glutamil transferaz ornitine dekarboksilaz karboksilesteraz
laktat dehidrogenaz glutamat oksalasetat transaminidaz aldolaz lipoprotein lipaz plasmin ferroksidaz Artan Enzimler NA-Gase
beta-glukuronidaz alfa-mannosidaz katalaz arisulfataz asit fosfataz alkali fosfataz arilesteraz
Tablo 2. Mastitisli süt örneklerinde değişiklik gösteren enzimler 32 Table 2. Enzymes which changes in milk samples with mastitis 32
lanVr 37. Bununla birlikte, yapVlan bir çalVşmada ALP aktivitesinin bezin DNA içeriğine bağlV oldu- ğu görülmüş ve nükleik asitin bulunduğu her yer- de ALP’nin de bulunduğu tespit edilmiştir. Löko- sitozis ve doku rejenerasyonu olgularV, belki de mastitis boyunca ALP düzeyinin yüksek kalmasVnV sağlayan olgulardVr 38. YapVlan bir araştVrmada mastitisli sütlerdeki ALP aktivitesi serumdakinin 15, normal süttekinin ise 6 katV olarak bulun- muştur 10.
Laktat Dehidrogenaz (LDH), sitozolik, sitoplaz- mik bir enzimdir ve pek çok dokuda lokalize olur
37. Mastitis olgularVnda sütte LDH gibi enzim akti- viteleri ile süt ve kan mineral madde miktarlarV arasVnda da önemli ilişkilerin olduğu bildiril- mektedir. YangVlV memelerden alVnan süt örnekle- rinde LDH aktivitesinin belirgin olarak arttVğV ve koyunlarda LDH aktivitesindeki artVşVn subklinik mastitisin duyarlV ve spesifik indikatörü olarak kullanVlabileceği ileri sürülmektedir 6,33-35. Kronik veya akut enfekte memelerden alVnan süt örnek- lerindeki LDH aktivitesindeki artVşVn klinik açVdan diagnostik ve prognostik önemi vardVr. Mastitisli sütlerde LDH düzeyinin serumdakinin 3, normal sütün ise 16 katVna ulaştVğV belirlenmiştir 38. YapV- lan çalVşmalarda LDH ve SHS arasVndaki ilişki de- ğerlendirilmiş ve buna göre LDH ve SHS değerle- rinin mastitisli sütlerde çok belirgin bir şekilde artVş gösterdiği tespit edilmiştir 6,39.
Mineraller
Sütün en önemli mineral bileşenleri; kalsiyum, fosfor, potasyum, sodyum, kükürt, klor ve mag- nezyumdur. Demir, bakVr, manganez, çinko, flor, molibden ve selenyum eseri miktarda bulunan bileşenlerdir 3. Mastitisle ilişkili olarak üzerinde çalVşVlan başlVca iyonlar sodyum, potasyum ve klordur. Bakteriyel enfeksiyonlara cevap olarak sütteki Na+ve Cl-miktarV artarken, K+düşer. Potas- yum düşerken buna bağlV olarak pH’da yükselir.
Bu arada yangVya bağlV olarak sütün yağ içeriği de azalVr 27,28,32.
BazV biyokimyasal parametreler için mastitisli koyunlarVn süt örneklerinin analizi yapVlmVş, NA- Gase aktivitesi ve sodyum düzeyinde belirgin artVş saptanmVş ve karşVlaştVrmalV olarak potasyumda değişikliğin olmadVğV tespit edilmiştir 10. KVrk baş Akkaraman koyun üzerinde yapVlan bir çalVşmada subklinik mastitisli hayvanlarVn memelerinde mey-
dana gelen yangV neticesinde süt ve kanda Na+ ve K+ değerlerinde değişiklikler tespit edilmiştir. Mas- titisli süt serumlarVnda Na+değerlerinin önemli de- recede arttVğV, K+ değerlerinde meydana gelen değişimlerin ise önemsiz olduğu görülmüştür 35. Bunun yanVnda bir diğer çalVşmada ise süt seru- mundaki sodyum ve klor düzeylerinde, sağlVklV ve subklinik mastitisli örnekler arasVnda belirgin bir fark saptanmVş, bu farklVlVk sonrasVnda sodyum ve klor değerlerinin koyunlarda subklinik mastitisin tanVsVnda diğer yöntemlerle birlikte bir indikatör olarak kullanVlabileceği kanVsVna varVlmVştVr 6.
Diğer Yöntemler
Mastitisin tanVsVnda sütte Staph. aureus anti- korlarVnV tespit etmeye yönelik geliştirilen sütte antikor tespiti 29ve sütte sitokin tespiti 40kullanVlan diğer yöntemlerdir.
SONUÇ
Subklinik mastitis tedavi maliyeti, süt üreti- minde (%20-37), kalitesinde ve kuzu canlV ağVrlVk artVşVnda azalma gibi nedenlerden ötürü belirgin oranda ekonomik kayVplara yol açmaktadVr. AyrVca koyunlardan elde edilen sütün ilk kullanVm alanV- nVn peynir yapVmV olmasV dolayVsVyla insanlar mas- titis etkenleri ile infeksiyon ve intoksikasyon riski altVnda bulunmaktadVr. Bu noktada gerek halk sağ- lVğV gerek oluşturduğu ekonomik kayVp düşünül- düğünde; hastalVğa neden olan etkenlerin, oluşu- munda rol oynayan faktörlerin ve özellikle saha şartlarVnda ya da ilgili laboratuarlarda hastalVğVn tanVsV için kullanVlan yöntemlerin bilinmesi ve geli- şen teknolojiyle birlikte bu konuda ortaya çVkan yeniliklerin veteriner hekimler ve bilinçli yetiştiri- ciler tarafVndan takip edilmesi büyük önem taşV- maktadVr.
KAYNAKLAR
Albenzio M, Taibi L, Muscio A, Sevi A: Prevalence and etiology of subclinical mastitis in intensively managed flocs and related changes in the yield and quality of ewe milk. Small Rum Res, 43, 219-226, 2002.
Schalm OW, Carroll EJ, Jain NC: Bovine Mastitis.
Philadelphia, Lea-Febiger, 1971.
Baştan A: İneklerde Meme HastalVklarV. Şahin MatbaasV, Ankara, 2002.
Mutluer D, Hatipoğlu FŞ, Türütoğlu H, Özmen Ö, Oğuz N, Ata A, Alçi S, Köker A, Karakurum Ç: Mastitis oluşumu, tanVsV ve sağaltVmV. Süt İnekçiliğinde Mastitis Sempozyum KitabV. 27-38. 04-05 MayVs 2001. Akdeniz 1.
2.
3.
4.
Üniversitesi Çendik Sosyal Tesisleri, Burdur, 2001.
Ateş M, Erganiş O, Kaya O, Çorlu M: Koyun mastitisleri üzerine mikrobiyolojik incelemeler. Selçuk Üniv Vet Fak Derg, 6 (1): 3-6, 1991.
Pir YağcN İ, Kaymaz M: Koyunlarda klinik, mikrobiyolojik ve biyokimyasal metotlar ile subklinik mastitislerin saptanmasV. Ankara Üniv Vet Fak Derg, 53 (1): 31-35, 2006.
Batu A, FNrat G: Trakya ve Marmara Bölgesinde koyun- larda klinik ve subklinik mastitis ve etkenleri üzerine araştVrma. Pendik Vet Mikrob Araş Enst Derg, 13, 11- 21,1981.
Watkins GH, Burriel AR, Jone JET: A field investigation of subclinical mastitis in sheep in Southern England. British Vet J, 147, 413-431, 1991.
Bergonier D, Bertholet X: New advances in epizootiology and control of ewe mastitis. Livestock Prod Sci, 79, 1-16, 2003.
Tripathi BN: Diseases of the mammary glands of goats and sheep. Vet Bul, 70(11): 1117-1142, 2000.
Watson DJ, Buswell JF: Beecham mastitis series. Modern aspects of sheep mastitis. British Vet J, 140, 529-534, 1984.
Alaçam E: Mastitis. In, Aytuğ CN, YalçVn BC, Alaçam E, Türker H, Özkoç Ü, Gökçen H(Ed): Koyun-Keçi Hasta- lVklarV ve Yetiştiriciliği. 375-377, Teknografik MatbaasV, İstanbul, 1990.
Larsgard AG, Vaabenoe A: Genetic and environmental causes of variation in mastitis in sheep, 1993. [http:
//www.elsevier.nl/gej-ng/abstract.html]. Erişim Tarihi:
24.04.2001.
Al-Samarrae SAG, Sharma VK, Yousif AA: Mastitis in sheep in Iraq. Vet Rec, 116, 323, 1985.
Leitner G, Chaffer M, Zamir S, Mor T, Glickman A, Winkler M, Weisblit L, Saran A: Udder disease etiology, milk somatic cell counts and NA-Gase activity in Israeli Assaf sheep throughout lactation, 2001. [http://www.
elsevier.nl/gej-ng/abstract.html]. Erişim Tarihi: 20.04.2001.
Fthenakis GC: Prevalence and etiology of subclinical mastitis in ewes of Southern Greece. 1994. [http://www.
elsevier.nl/gej-ng/abstract.html]. Erişim Tarihi: 24.04.2001.
Watson DL, Franklin NA, Davies HI, Kettlewell P, Frost AJ: Survey of intramammary infections in ewes on the New England Tableland of New South Wales. Aust Vet J, 67, 6-8, 1990.
Bor A, Winkler M, Gootwine E: Non-clinical intra- mammary infection in lactating ewes and its association with clinical mastitis. British Vet J, 145, 178-184, 1989.
Bergonier D, De Cremoux R, Rupp R, Lagriffoul G, Berthelot X: Mastitis of dairy small ruminants. Vet Res, 34, 689-716, 2003.
Menzies PI: Mastitis on sheep, Overview of Recent Literature. [http://www.ansci.wisc.edu/Extension New%20copy/
sheep/Publications_and_Proceedings/Pdf/Dairy/
Health%20and%20Nutrition/ Mastitis%20of%20sheep .pdf]. Erişim Tarihi: 25.03.2004.
InternatNonal Dairy Federation (IDF): Laboratory methods for use in mastitis work, Document: 132, Brussels, 1981.
Maisi P, Junttialla J, Seppanen J: Detection of subclinical mastitis in ewes. British Vet J, 143, 402-409, 1987.
Green TJ: Use of somatic cell counts for detection of subclinical mastitis in ewes. Vet Rec, 114, 43-49, 1984.
Fthenakis GC, El-Massanat ETS, Booth JM, Jones JET:
Somatic cell counts of ewes milk.British Vet J, 147, 575- 581, 1991.
Fthenakis GC: California mastitis test and Whiteside test in diagnosis of subclinical mastitis of dairy ewes,1995.
[http://www.elsevier.nl/gej-ng/abstract.html]. Erişim Tarihi: 24.04.2001.
Gonzalez-Rodriguez MC, Gonzalo C, San Primitivo F,Carmenes P: Relationship between somatic cell count and intramammary infection of the half udder in dairy ewes. J Dairy Sci, 78, 2753-2759, 1995.
Baştan A, Kaymaz M, FNndNk M, Duru Ö: İnek sütlerinde somatik hücre sayVsV, serum proteinleri, laktoz ve elek- triksel geçirgenlik arasVndaki ilişkinin araştVrVlmasV. Ankara Üniv Vet Fak Derg, 44 (1): 63-67, 1997.
Baştan A, Kaymaz M, FNndNk M, Erünal N: İneklerde subklinik mastitislerin elektriksel iletkenlik, somatik hücre sayVsV ve California Mastitis Test ile saptanmasV. Ankara Üniv Vet Fak Derg, 44 (1): 1-5, 1997.
Morin DE, Hurley WL: Mastitis Lesson B, 2003. [http://
www.classes.aces.uiuc. edu/AnSci308/ mastitisb.html].
Erişim Tarihi: 20.04.2003.
AydNn N, Akay Ö: Mastitisin mikrobiyolojik tanV yöntem- leri. I. Mastitis Semineri. 76-84. 15-16 KasVm 1984, Ankara, 1984.
KNlNçoğlu Ç: Mastitiste klinik tanV.I. Mastitis Semineri. 69- 75. 15-16 KasVm 1984, Ankara, 1984.
Alaçam E: Meme HastalVklarV. In, Alaçam E, Şahal M (Eds):
SVğVr HastalVklarV. Medisan, Ankara. 389-425, 1997.
NizamlNoğlu M, Tekeli T, Erganiş O, BaşpNnar N: İnekler- de subklinik mastitislerin biyokimyasal ve mikrobiyolojik yönden incelenmesi. Selçuk Üniv Vet Fak Derg, 5 (1):
135-143, 1989.
NizamlNoğlu M, Tekeli T, Erganiş O, BaşpNnar N: Koyun- larda subklinik mastitislerin erken tanVsV amacVyla süt ve kanda bazV biyokimyasal değerler ile mikrobiyolojik yönden araştVrmalar. Etlik Vet Mikrob Derg, 6 (5): 115- 125, 1989.
NizamlNoğlu M, Dinç DA, Erganiş O, Özeren F, Uçan S:
Subklinik mastitisli koyunlarda N-asetil β-D glukoz- aminidaz enzimi ve bazV biyokimyasal değerlerin araş- tVrVlmasV.Veterinarium, 3 (2): 12-16, 1992.
Losnedahl KJ, Wang H, Aslam M, Zou S, Hurley WL:
Antimicrobial factors in milk, 1996. [www.aces.uiuc.edu/
~ansystem/dairyrep96/Losnedahl.html]. Erişim Tarihi:
21.01.2004. Güncelleme Tarihi: 20.05.1996.
Turgut K: Veteriner Klinik Laboratuar Teşhis. 2. BaskV.
BahçVvanlar, Konya, 2000.
Bogin E, Ziv G: Enzymes and minerales in normal and mastitic milk.Cornell Vet, 63:666-676, 1973.
NizamlNoğlu M, Erganiş O: Suitability of laktate dehydro- genase activity and somatic cell counts of milk for detection of subclinical mastitis in Merino ewes. Acta Vet Hung, 39 (1-2): 21-23, 1991.
Persson-Waller K, Colditz IG, Seow HF: Accumulation of leucocytes and cytokines in the lactating ovine udder during mastitis due to Staphylococcus aureus and Escherichia coli. Res Vet Scien, 62, 63-66, 1997.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
