TÜRK KAYNAKLARINDA ISTANBUL'UN ~T~LAF
DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~
MÜCAHIT ÖZÇELIK' Giri~~
30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Ate~kes Antla~mas~~ ile Birin-ci Dünya Sava~~'ndan çekilen Osmanl~~ Devleti'nin ba~kentine egemen olma arzusu ~tilaf Devletleri'nin Çanakkale Sava~lan'ndan beri önemli bir hedefiydi. Bu hedeflerine de ate~kes sonras~nda kademeli olarak ula~m~~lard~'.
Galata nht~m~na yana~an Adnan gemisinden ç~kan iki Frans~z su-bay~~ Istanbul'a ayak bast~ldannda takvimler 8 Kas~m 1918'i gösteriyor-du. Bunu 22'si ~ngilizlere, 12'si Frans~zlara, 17'si ~talyanlara ve 4'ü de Yunanhlara ait; toplam 60 parçadan olu~an Müttefik donanmas~nda bulunan askerlerin ~stanbul'a ç~k~~lar~~ izledi. Sonraki tarihlerde gerek Trakya demiryolu gerekse deniz yolu ile ~stanbufa gelen müttefik güç-leri denetimi kolayla~t~rmak için ~ehri kendi aralar~nda taksim ettiler. Taksime göre Beyo~lu ve Bo~az'~n Rumeli yakas~~ ~ngiliz; ~stanbul ya-kas~~ Frans~z; Anadolu yaya-kas~~ ise Italyan askerlerinin denetimine b~rak~l-d~'. Böylece ~tilaf Devletleri Istanbul'u fiilen i~gal etmi~~ oluyordu.
Mustafa Kemal Atatürk'ün Anadolu'da ba~latt~~~~ milli mücadele hareketinin bask~s~~ neticesindes yeniden aç~lan Meclis-i Mebusan'da ilan edilen Misak-~~ Milli kararlar~~ sonras~nda ise medisin kendinden is-tenileni de~il istedi~i bir karar~~ kabul etmesi üzerine 10 ~ubat'ta Lon-dra'da toplanan ~tilaf Devletleri temsilcileri uzun tart~~malardan sonra Istanbul'un resmen i~galine karar vermi~lerdir4. Istanbul'un i~gali ile Anadolu'da ba~lat~lan milli mücadeleye bir gözda~~~ verilmesi dü~ünülü-
Yrd. Doç. Dr., Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Kayseri/TÜRK~YE, e-mail: mucahitozcelik@hotmail.com
' Mustafa Budak, kedileri Gerçe~e, ~stanbul, 2002, s. 21-23.
2 Mümin Y~lciata~, Yaral~~ Peyitahl Istanbul'un ~~gali, Yeditepe Yay~nlar~, ~stanbul, 2010, s. 1-2. 3 Sabahattin Selek, Anadolu Ihtilali, C.1, ~stanbul, 2010, s. 325-327.
4 Serdar Sakin, Uluslar aran Ba~~ms~zl~k Prcjesi Misak-~~ Milliya da Bit'ik Güçlere 319dan Okuma, Kay-seri, 2010, s. 135-142.
yordu.5 Istanbul'da az~nl~klar~n güvenli~inin sa~lanmas~~ bahanesiyle i~-gal karann~~ uygulama safhasma geçiren ~tilaf Devletleri 16 Mart 1920'de ~stanbul'u resmen i~gal etmi~lerdir6.
Istanbul'un ~tilaf askerlerinin kontrolüne girmesinden sonra keyfi uygulamalar da ba~lam~~~ ve ~stanbul, ya~anmaz bir ~ehir halini alm~~t~. Hayat pahabl~~~~ artm~~~ ve Türklerin gayrimenkulleri Rumlar~n eline geçmeye ba~lam~~t~'. ~~gal dönemi ~stanbul'unda Osmanl~~ hükümetle-min s~k s~k de~i~mesinden ve i~galci güçlerin bask~s~ndan dolay~~ ~stan-bul; sosyal, siyasi, kültürel ve ekonomik sorunlar~n artt~~~~ ayr~ca suç oranlar~n~n ve karaborsac~l~~~n artt~~~~ hatta insanlar~n tevkif edildi~i bir dönem ya~anm~~t~8.
Milli Mücadele'nin ba~anya ula~mas~ndan sonra imzalanan Mu-danya Ate~kes Antla~mas~~ gere~i, ~tilaf Devletleri, ~stanbul'u bir y~l içe-risinde TBMM'ye teslim edecekti. Yine Mudanya Ate~kes Anda~mas~~ gere~i Yunanl~lar tarafindan bo~alt~lan Do~u Trakya da Türkiye'ye b~-rak~lacakt~. TBMM, Do~u Trakya'y~~ teslim alma görevini Refet Pa~a'ya vermi~ti6. Bu amaçla Refet Pa~a ve ona ba~l~~ jandarma birlikleri 19 Ekim 1922'de Istanbul'a gelmi~, halk taraf~ndan sevinç gösterileri ile kar~danm~~t~. Fakat bu, geçici bir sevinçti...
Türkiye Büyük Millet Meclisinin daha ~stanbul'u teslim almadan 1 Kas~m 1922'de saltanat~~ kald~rmas~~ üzerine Istanbul'daki Tevfik Pa~a hükümeti, Ankara hükümetini tan~yarak istifa etti. ~stanbul'un beledi-yesi, ~ehir yönetimi ve mahkemeleri de Büyük Millet Meclisine ba~l~l~k-lar~n~~ bildirdiler 1°. Bu geli~melerden sonra Refet Pa~a 4 Kas~m'da TBMM ad~na ~stanbul'un yönetimini üstlendi~ini aç~klad~". Trak-ya'n~n devir tesliminin sona ermesinden sonra askeri te~kilat~~ kurmak için Refet Pa~a'n~n görevlendirilmesi üzerine, ~stanbul Komutan~~ ola-rak Selahaddin Adil Pa~a, TBMM ~stanbul temsilcisi olaola-rak ise Adnan Bey tayin edildi'2. Eski ~stanbul Emniyet Müdürü Miralay Esat Bey ise
' Sina Ak~in, ~stanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, C.II, Ankara, 1998, s. 384. Mustafa Selçuk, Hedef ~ehir Istanbul, Emre Yarnlan, ~stanbul, 2005, s. 189. Mümin Y~ld~zta~, a.g.e., s. 3- 15.
s Mümin Y~ld~zta~, a.g.e., s. 243-245.
'BOX. Dosya 245-1 fon 30.18.1.1, yer no 5.30..15. (Ba~bakanlik Cumhuriyet Ar~ivi) 10 Mehmet Özdemir, "Istanbul'un Teslim Al~nmas~", Türkler, C.16, Ankara, 2002, s. 235. 11 Bilge Criss, I~gal Alt~nda Istanbul 1918-1923, ~leti~im Yay~nlan, 2000, ~stanbul, s. 220.
ISTANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHLIYESI 649
~stanbul Valisi olarak atanm~~t~r". Böylece ~stanbul'un yönetimi TBMM idaresine al~nm~~t~~ fakat ~stanbul hala ~tilaf askerlerinin i~galin-de bir ~ehirdi.
A- Istanbul'un ~tilaf Devletleri'nce Bosaltilmast
~stanbul'un Türk ordusuna ne zaman ve nas~l teslim edilece~i 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Bar~~~ Antla~mas~~ ile karara ba~lanm~~u. Lozan Antla~mas~~ gere~i ~tilaf kuvvetleri 6 hafta içinde Is-tanbul'u bo~altacaklardi".
Türkiye Büyük Millet Meclisi icra Vekilleri Heyeti Riyaseti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti 6 A~ustos 1923'te, i~gal güçleriyle imzalanan ~stan-bul, Karaa~aç, Bo~azlar ile Bozcaada ve Gökçeada'mn tahliyesine ait protokolünün tercümesini bakanl~klara göndererek gerekli kurumlar~~ bilgilendirmi~ti. Türkiye ile i~gal kuvvetleri aras~nda imzalanan bu pro-tokolün baz~~ önemli maddeleri ~unlard~:
Bo~azlar idaresine ait anla~ma yap~l~ncaya kadar üç müttefik devletin Bo~azlardan geçi~leri tamamen serbesttir. Fakat Bo~az-larda kalamayacaklard~r.
31 Ekim 1923 tarihine kadar üç müttefik devletten her birinin Bo~azda bir kruvazörü, iki kontur torpidosu ile kömür ve erzak vermek için icap eden vapurlan kalabilecektir.
Türkiye'de liman i~leten ~irketler 31 Aral~k 1923 tarihine kadar faaliyetlerine devam edebilecektir.
Osmanl~~ hükümetine ait olup 30 Ekim 1918 Mondros Ate~kes Antla~mas~'ndan sonra ~tilaf Devletleri'nin kontrolüne giren ge-miler, silahlar ve askeri malzemeler Türkiye'ye iade edilecektir. Tahliye s~ras~nda herhangi bir hadiseye firsat vermemek için Türk ve ~tlaf Devletleri görevlileri ortakla~a gerekli tedbirleri alacakt~r.
~~gal edilmi~~ yerlerde Türk hükümetine ait e~ya ve emlak, belir-lenen ~artlara uygun olarak Türk hükümetine iade edilecektir. 1" Betül Aslan, "~stanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisi ~daresinin Kurulmas~", Türkler, C.16, Ankara, 2002, s. 109.
14 BOA. HR.~M. Dosya No:46 Gömlek No:61 (Hariciye Nezareti ~stanbul Mutasamfl~g'~),
(Bundan sonra Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivinden kullan~lan belgelerde önce dosya sonra göm-lek numaras~~ verilecektir.)
Karaa~aç'taki Rum ahali, Türkiye ile Yunanistan aras~nda 30 Ocak 1923 tarihinde imza edilmi~~ olan mukavelenamede belir-tilen ~ekilde mübadeleye tabi tutulacakt~r.
~mroz ve Tenedos adalanndaki Yunan asker ve memurlanrun geri al~nmas~, ilgili günkü tarihli sulh muahedenamesi, Türk ve Yunan hükümetleri taraf~ndan tasdik olunur olunmaz vuku bu-lacakt~r.
Meriç Nehri ile ilgili günkü tarihli bar~~~ anla~mas~nda belirtilen yerler ve Türk Yunan hududu aras~nda bulunan ve Türkiye'ye iade edilecek olan arazi, 15 Eylül 1923 tarihinde Türk memur-lanna teslim edilecektir15.
~stanbul kumandan~~ Selahaddin Pa~a, yap~lan protokole ra~men tahliye ile ilgili ~smet Pa~a'ya baz~~ haurlatmalarda bulunarak ~u nokta-lara dikkat edilmesi gerekti~ini belirtmi~tir:
"1. Tercihen evvela Istanbul'daki i~galci askerlerin tahliyesi ve son-ra depo ve müesseselerin kurulacak komisyonlarla tahliyesi
~stanbul Kumandanhgin~n ~tilaf generalleri ile tahliyenin tefer-ruat~~ hakk~nda görü~mesi için yetkili k~hnmas~~
Lozan Antla~mas~' n~n imzalanmas~ndan sonra askeri malzemele-rin ve devlete ait e~yalar~n hiçbir yere nakledilmemesi
Mondros Ate~kes Antla~masfndan sonra ~tilaf kontrolüne b~rak~-lan silahlar, cephaneler, sava~~ gemileri, ta~~ma vas~tab~rak~-lan, telsiz ve tele-fon istasyonlan ve k~~la ve müesseselerin aynen teslimi
Anla~man~n imzalanmas~ndan sonra k~~lalarda olacak zarar~n tanzimi ve kendi yapt~ktan barakalar~n Türkiye'ye teslimi
Anadolu demiryolu hatt~n~n kontrolünün Türkiye'ye b~rak~lmas~~ Divan-~~ Harb'de mahkûm edilen Türk tutuklular~n teslimi Tahliye ve teslim almarun muhtelif komisyonlarca ayn~~ zamanda yap~lmas1"16
Lozan Anla~mas~~ sonras~nda ~ngilizlerin Istanbul'u tahliye edip et-meyecekleri de istihbarat raporlan ile takip edilmekteydi17. ~ngiliz ~~gal
15 BCA Dosya: 400-173, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 218.474..13. 16 BOA. HR.~M. 46-61
ISTANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHLIYESI 651 komutan~~ General Sir Charles Harington ile ~stanbul Kumandan~~ ara-s~nda tahliyenin nas~l yap~laca~~~ konusunda görü~meler yap~lm~~, yol haritas~~ ç~kar~lm~~t~". Lozan Antla~mas~'n~n tasdikinden sonra tahliye i~lerinin ba~lamas~yla birlikte Türk hükümeti tahliye i~lerinin nas~l de-vam etti~ini anbean takip ederek" hazineye ait mallann sat~lmas~n~~ ön-lenmek için tedbirler alm~~20, vapurlara yüklenen e~yalar bu nedenle kontrol edilmi~tir21.
Bir muhbirin bildirdi~ine göre i~gal güçleri generalleri 14 Haziran 1923'te Istanbul'da yapt~ldan bir toplant~da iki haftada Anadolu yaka-s~n~, iki haftada Istanbul'u ve iki haftada da Çanakkale'nin tahliyesini planlamaktayd~22. ~lk tahliye i~lemi 25 A~ustosta gerçekle~mi~se de 1 Eylül'e kadar sadece ~ngilizler tahliyeye ba~lam~~t~. Ingiliz askerlerin büyük bir k~sm~~ Galata nht~mmdan vapurlarla Ingiltere'ye gönderili-yordu23. ~ngilizler malzemelerini ise Tophane R~ht~m~'na toplayarak gemilere yüklüyorlard124. Tahliye i~lemlerinde önceli~in levaz~m birlik-lerine verildi~i görülüyordu25.
~stanbul Kumandanli~-'~mn bildirdi~ine göre Türkiye hükümetine ait olup ~ngiliz i~gali alt~nda bulunan yerler ve tahliye zaman~~ ~öyleydi26:
S~ra
Nu. ~~gal alt~nda bulunan mevakiin isimleri Mevkileri
Takrihi tahliye
tarihleri Mülahazat
1 So~anl~k arazisi Malta 30 A~ustos 1923
2 25. Kolordu K~~las~~ Ortaköy 1 Eylül 1923
Ingiliz Fevkalade Komiserli~inin i~-gali alt~ndad~r.
3 Süvari Binicilik
Mektebi K~~las~~ Haydarpa~a 3 Eylül 1923
4 Gümü~suyu K~~las~~ Ayas Pa~a 24 Eylül 1923
18 BCA. Dosya 245249 fon 30.10.0.0, yer no 205.399..10. BOA. HR.~M. 46-61
20 SCA. Dosya 1265, fon 30.10.0.0, yer no 136.975..5. BOA. HR.~M. 46-61
22 BOA. HR.~M. 46-61
23 "Istanbul'un Tahliyesi Devam Ediyor", If~llcimiyet-i Milliye, 30 A~ustos 1923, No:902, s. 1. 24 "Tahliye Ameliyesi Devam Ediyor", Ilâk~~~~9,et-i Mll4ye, 5 Eylül 1923, No:906, s. I. " "~stanbul ve Bo~azlar~n Tahliyesi Etraf~nda", Hâkimiyet-i Milliye, 3 Eylül 1923, No:904, s. I. 26 BOA. HR.~M. 46-54
S~ra Nu.
~~gal alt~ nda bulunan
mevakiin isimleri Mevkileri
Takribi tahliye
tarihleri Mülahazat
5 Ka~~thane- Maslak arazisi 25 Eylül 1923
6 Silahhane Y~ld~z K~~la-
s~~ kurbunda 25 Ev1-1 1923 '
u
7 saray aras~ndaki meydan~n Bina; Y~ld~z'da lu~la ilegarb~nda
Maçka 25 Eylül 1923
8 Küçük ~htiyat Zabitan Numune Mektebi Ayas Pa~a 29 Eylül 1923
9 Ah~ap baraka Haydarpa~a'da
süvari alurlar~~ civarmda 29 Eylül 1923
10 Maçka Silahhanenin
arka-s~ndalti k~~la 29 Eylül 1923
Mekteb-i T~bbiye
kar~~s~nda-ki binalar Haydarpa~a 29 Eylül 1923
12 Caminin ~imal k~sm~nda bir oda Tophane 29 Eylül 1923
13 Tophane K~~las~~ "Fophane 30 Eylül 1923
14 Orhaniye K~~las~~ Y~ld~ z 30 Eylül 1923
15 Askeri Hastane ve tamirha-nede depo Tophane 30 Eylül 1923
16 Tophane Fabrikalar~~ Tophane 30 Eylül 1923
17 Ta~k~~la Beyo~lu 30 Eylül 1923
18 Sipahi Oca~~~ Pangalat~~ Mekteb-i
Harbiye
1 Ekim 1923
19 Mekteb-i Harbiye Pangalat~~ Mekteb-i
Harbiye
~STANBUUUN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~ 653
Tahliyeye Anadolu yakas~ndan ba~layan ~ngilizler, 23 A~ustos 1923'te Maltepe ve Bostandy127, 30 A~ustosta Haydarpa~a civar~nda bulunan mevkilerini28, 2 Eylülde Fenerbahçe'yi ve Ortaköy'deki erzak ambann~29, 28 Eylülde ise binicilik mektebini bo~altm~~lard~30. ~ngilizle-rin Istanbul'dan tahliye ettikleri askerleri Çanakkale'ye götürdükle~ngilizle-rine dair söylentiler ç~km~~sa da" Eylül ba~~nda Çanakkale'nin tahliyesine ba~lamalanyla gerçek durum anla~~lm~~t~32. 3 Eylülde Gelibolu'da baz~~ yerleri bo~altan ~ngilizler, 12 Eylülde Çanakkale, Mecidiye ve Çimenlik istihkâmlanyla cephanelikleri teslim etmi~~ ve 17 Eylülde obüs toplar~~ ve askerlerinin de naklini gerçekle~tirerek bu bölgedeki tahliyeyi tamam-lam~~lard~33.
~ngilizler tahliyede, Hindistan ve do~udaki baz~~ sömürgelere gide-cek askerlere ve malzemelere öncelik veriyordu. Kendileriyle i~birli~i yapanlan da unutmayan ~ngilizler, mütarekeden beri ~ngiliz hizmetin-de çal~~an Müslüman ve gayrimüslim ~ah~slara Ingiltere'ye ve ~ngiliz sö-mürgelerine gidebileceklerine dair bir belge veriyordu".
Tahliye vapurlan Marsilya'dan gelen Frans~zlar da 2 Eylül de tah-liyeye ba~lam~~t~35. Frans~zlar kulland~klar~~ binalan36, Zeytinburnu'nda-ki fabrika ve depolar~, ald~ldan e~ya ve malzemeyi 11 Eylülde teslim et-ti. Rami, Marki ve Davutpa~a silah ve cephane depolar~~ ise Türk yetki-lilerce 12 Eylülde Frans~zlardan teslim al~nd~. Frans~z i~gal kuvvetleri-nin ço~unlu~unu olu~turan Senegal ve Tunus Alaylar~~ ise 15 Eylülde vapurlarla Istanbul'dan tahliye edildi37. Frans~zlar i~gal ettikleri Ok-meydan~~ ve Osmaniye telsiz-telgraf istasyonlanm bo~altt~ktan sonra ba-z~~ bilgileri gizlemek için buran~n memurlann~~ kendi elçiliklerinde çal~~-t~rmak istemi~lerdi.
27 BOA. HR.~M. 21-33
28
BOA. HR.~M. 82-12
29 "~stanbul ve Bo~azlar~n Tahliyesi Etrafinda", Hâki~niyet-i Mil4ye, 3 Eylül 1923, No:904, s. I. 30"~stanburda Ecnebi i~galinin Son Dakikalar~", Hdkinzyet-i Milliye, 30 Eylül 1923, No:902,
31 BOA. HR.~M. 21-33
" "Tahliye Tekrar Faal Bir Devreye Girdi", Hâkir~z~~et-i Mi14ye, 2 Eylül 1923, No:903, s. 1.
33 BOA. HR.~M. 46-61 34 BOA. HR.~M. 46-61
35 "Tahliye Tekrar Faal Bir Devreye Girdi", Haimiyet-i Mil4ye, 2 Eylül 1923, No: 903, s. 1.
36 "~~gal Alt~ndaki Topraldanma~n Tahliyesi Devam Ediyor", Hâki~nyet-i 11 Eylül
1923, No: 912, s. 1.
37 BOA. HR.~M. 46-61
~talyanlarm i~gal kuvveti 3 taburdan ibaret oldu~u için ~ngiliz ve Frans~z kuvvetlerine göre tahliyesi çok kolay olmu~tu. Meriç'ten gelen
~talyan askerleri de ~stanburdan vapurlarla ülkelerine sevk edilmi~ti 38.
~tilaf Devletleri 11 Eylülde büyük bir sevkiyat gerçekle~tirerek top, tank, araba ve hayvan gibi silah ve malzemelerinin tamam~na yak~run~~ vapurlara yüldeyip ülkelerine göndermi~lerdi. Meriç'te bulunan ~tilaf askerleri, kademeli olarak ~stanbul'a getirilerek 16 Eylülde gernilerle buradan sevk edildi39.
Tahliye sürecinde, yap~lan protokole ra~men tahliye edilecek yer-lerle ilgili sorunlar da ç~kmaktayd~. Tahliyenin aksamadan planland~~~~ tarihte bitirilmesi amac~yla Selahaddin Adil Pa~a, Müttefik generalleri ile A~ustos sonunda görü~meler yaparak4° tahliye ile ilgili problemleri çözmü~~ ve tahliyeye tekrar ba~lanm~~t~. ~stanbul Murahhas~~ Adnan Bey ise i~gal güçlerinin tahliyelerini yakinen takip etmekte ve Ankara'ya gönderdi~i ~ifi-eli telgrafla hükümeti bilgilendirmekteydi41. ~ngilizler Osmaniye telsiz istasyonunun teslimi için 25 Eylülde yeni ~artlar ileri sürmü~lerse de bu ~artlar tahliye protokolüne ve Lozan Antla~masf na ayk~n bulunarak reddedilmi~tir". Tahliye s~ras~nda ki baz~~ olaylardan dolay~~ ~ngiliz Generali Sir Charles Harington, ~ngiliz polisini, tahliye süresince daha nazik olunmas~~ için s~k s~k uyarmaktayd~". Türk yetkili-ler ise tahliyenin bir an önce gerçekle~tirilmesi amac~yla baz~~ eksiklikle-ri görmezden gelerek problemleeksiklikle-rin büyümesini önlemekteydi.
~tilaf Devletleri tahliye sürecinde kendilerine ait baz~~ mallan sat-mak isteyince Müdafaa-i Milliye Vekaleti 18 A~ustos 1923'te Türk hü-kümetine ait mallann sat~lmas~n~~ engellemek için i~gal kuvvederinden malzeme sat~n alacaklann uymas~~ gereken baz~~ kurallar belirledi. Bu münasebetle sat~n al~nan e~yan~n bir listesi, sat~n alanlar taraf~ndan ~s-tanbul Kumandanli~ma verilecek ve gümrük vergileri ödenecekti. Ay-nca sat~n al~nan e~ya, kanunlara ayk~r~~ bir ~ey olmayacakt~44. Frans~zlar gümrük resmini kabul ederek e~ya satmaya ba~layan ilk ~tilaf Devleti ol-
'"~stanbul ve Bo~azlar~n Tahliyesi Etraf~nda", H~lkimiyet-i Milli" 3 Eylül 1923, No: 904, s. 1. 39 BOA. HR.~M. 46-61
4° "Istanbul'un Tahliyesi Devam Ediyor", HâkirnOt-i Maliye, 30 A~ustos 1923, No: 902, s. 1. 41 BOA. HR.~M. 20-143
42 BOA. HR.~M. 46-61
43 BOA. HR.~M. 46-61
~STANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHLIYESI 655
du45. ~ngilizler de fazla malzemelerini müzayede ile belirlenen ~artlar çerçevesinde satmaya ba~lad~".
29 A~ustos 1923'te tersanelerin de tahliyesine ba~lanm~~47 ve böyle-ce Türk gemileri üzerindeki ~tilaf kontrolü sona errni~ti". 28 Eylül'den itibaren" ise ~stanbul limanlannda kontrol Türk devletine geçrni~ti50. Bu süreçte Türk donanmasma ait olup Mondros Antla~masfndan son-ra Istanbul'da ~tilaf Devletleri kontrolünde bekleyen gemilerin bak~m ve tamirat~~ yap~ld~ktan sonra gemilere yeni askerler gönderilerek talim-lere ba~lanacakt~. Deniz kuvvetlerine ait tahliye i~lemleri di~erlerine gö-re daha önce bitti~i için Yavuz, Hamidiye ve Ta~oz gemilerinin Türk ordusunun ~ehre giri~i s~ras~nda düzenlenen ~enliklere kat~lmas~~ plan-la n maktayd151.
Tahliye protokolü sadece Istanbul'u de~il Çanakkale, Bozcaada ve Gökçeada'y~~ da kapsamaktayd~. Bu nedenle Mülkiye Müfetti~i Kadri Bey yönetim te~kilat~~ kurmak için Bozcaada'ya gönderilmi~ti52. Bu he-yeti ta~~yan H~z~rreis, dokuz sene sonra 20 Eylül 1923'te ilk Türk gemi-si olarak Akdeniz'e aç~lm~~t~. Bozcaada ile Gökçeada'y~~ teslim alacak olanlar~~ ta~~yan H~z~rreis gemisi Çanakkale'de karadan ve denizden co~-kulu bir tezahüratla selarr~lanm~~t~53.
~star~bul'un ~tilaf Devletleri'nce bo~alt~lmas~~ i~lemleri devam eder-ken Türk kamuoyu da Türk ordusunun geli~im günler öncesinden he-yecanla beklenmeye ba~lam~~t~. Halk Türk ordusunu büyük bir co~kuy-la kar~~co~kuy-lamay~~ dü~ünüyordu54. Istanbul'a girecek Türk ordusu Haydar-pa~a'dan Gülhane Park~'na geçecek ve oradan da Ta~k~~la'ya gidip yer-le~ecekti. Ordunun bir k~sm~~ da Üsküdar'da kalarak Selimiye K~~lasma yerle~ecekti55.
45 'Tahliye Ameliyesi Devam Ediyor", Hâkin~ yet-i MiI4ye, 5 Eylül 1923, No: 906, s. 1. BOA. HR.~M. 46-61.
47 "Istanbul'un Tahliyesi Devam Ediyor", litikan~,et-i Mil4ye, 30 A~ustos 1923, No: 902, s. 1. "Gemilerin Üzerindeki ~~gal Refg Oldu", Ildkimiyet-i Milliye, 7 Eylül 1923, No: 909, s. 1. 49 "Istanbul'un Tahliyesi Bitiyor", Ifilkimjyet-i Mill~:ye, 18 Eylül 1923, No: 917, s. 1.
BOA. HR.~M. 46-61
51 "Donanma= Faaliyete Ba~hyor", Vatan, 29 Eylül 1923, No:167, s. 1. 52 "Istanbul'un Tahliyesi Bitiyor", Hdkimet-i Milliye, 18 Eylül 1923, No: 917, s. 1. 5° "Dokuz Sene Sonra Bayra~~m~z Akdeniz'de Selamlarurken", Hdkimiyet-i Milh:ye, 21 Eylül 1923, No: 921, s. 1.
54 "Ordumuz Muazzam Tezahüratla Kar~~lanacakur", Vatan, 1 Ekim, 1923, No:169, s. 1. 55 "Kahraman Ordumuzun ~stanbul Haz~rhg~", Vatan, 27 Eylül 1923, No:165, s. 1.
Ban~~ Antla~mas~'nda Istanbul'da bulunacak asker mevcudu 12 bin ki~i olarak belirlendi~i için Istanbul'a gelecek askerlerin bu rakam~~ ge-çen k~sm~~ Çatalca ve çevresine sevk olunacakt~. Istanbul'da e~itim vere-cek olan Mekteb-i Harbiye ve Erkan-~~ Harbiye ö~rencileri de asker ka-bul edildikleri için bunlar da 12 bin ki~ilik asker mevcudunun içinde kabul edilme kteydi56.
Tahliyenin son günlerine gelindi~inde, 29 Eylülde Haydarpa~a'da-ki T~p Mektebi, bir gün sonra Tophane lu~lalan ve son olarak da Har-biye Mektebi, Jandarma dairesi, ~ehiremaneti binas~~ ve sal~~ pazannda ~talyanlann i~gal etti~i k~~lalar teslim edilecek; bununla tahliye sona erecekti. Eylülün sonunda Frans~z, ~ngiliz ve Italyan kuvvetlerinin bü-yük bir k~sm~~ tahliye edilmi~~ olup, yaln~z 2 Ekimde Dolmabahçe nht~-m~nda yap~lacak törene i~tirak edecek tören bölükleri kalm~~t~". ~~gal kuvvetleri tahliye protokolü gere~ince 4 Ekim ak~am~~ tamamen Istan-bul'dan çekilmi~~ olacaklan" için Divan-~~ Harp o gün sona ermi~~ say~la-cakt~56. ~~gal alt~nda bulunan k~~lalar da 1 Ekimde tahliye edilecek ve teslim zab~tnamesi Mekteb-i Harbiyede imzalanacakt~60.
Tahliyenin son günlerinde, teslim edilen depolardaki askeri malze-menin az oldu~unun s~k s~k gündeme gelmesi üzerine ~ngiliz General Harington, depolardaki malzemenin gizlice Anadolu'ya gönderildi~i için az oldu~u yönünde bir aç~klama yapm~~t~'.
1 Ekimde k~~lalar, ~ehremenati, Mekteb-i Harbiye ve Enver Pa-~a'n~n yal~s~~ ile Talat Pa~a'nm kona~~~ tahliye edilmi~ti. Yine ayn~~ gün ha-berle~me kablolar', alet ve edavat ile ~stanbul ve Galata Gümrükleri de Türk yetkililerce teslim al~nm~~t~. Son gün i~gal alt~nda bulunan ki~ilere ait evler de tamamen bo~alt~lm~~t~62. ~ngilizler son tahliye edilen k~~lalar-da bulunan askerleri ve malzemeleri Tophane Rll~t~m~'na yana~rm~~ olan Arabic isminde 17 bin tonluk büyük bir gemiye bindirmi~lerdi63.
Tahliye i~lerinin sona ermesiyle birlikte 1 Ekimde Arabic gemisin-de haz~rlanan teslim ve tesellüm zab~tnamesini Türkiye ad~na Selahad-
56 "Istanbul'a Girecek K~taat", Vatan, 28 Eylül 1923, No:166, s. 2. 57 "Son Tahliye Gününe Ait Merasim", Vatan, 29 Eylül 1923, No:167, s. 1.
" BOA. HR.IM. 51-23
59 "~stanbul Kumandanli~~", Vatan, 1 Ekim 1923, No:169, s. 2.
60 "Bugün Tahliyenin Sonuncu Günüdür", Vatan, 1 Ekim 1923, No:169, s. 1.
61 BOA. HR.~M. 46-61
62 "~stanbul'un Tahliyesi Bugün Saat 12'de Hitam Buluyor", Vatan, 2 Ekim 1923, No:170, s. 1. 6" "Istanbul'un Tahliyesi Bugün Saat 12'de Hitam Buluyor", Vatan, 2 Ekim 1923, No:170, s. 1.
~STANBUL'UN ~T~ LAF DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~ 657
din Adil Pa~a imzalam~~t~TM. Protokol gere~ince tahliye 4 Ekimde sona erece~i için o güne kadar sadece törene kat~lacak küçük birlikler ~stan-bul'da kalacakt~65.
~stanbul'un Kurtulu~u Bayram~'na TBMM ad~na Ankara'dan on dört ki~i kat~lacakn". Ayr~ca Konya Valisi ve beraberindeki 90 ki~ilik bir heyet de teslim törenine kat~lmak istiyordu67.
Tahliyenin son günlerinde ~tilaf Devletleri askerlerinin ~ehirden çekilmesiyle birlikte gayrimüslimlerin hayatlar~n~n tehlikeye girece~i-ne dair bas~nda ve kamuoyunda söylentiler ç~kmaya ba~lay~nca 3. Ko-lordu Komutan~~ ~ükrü .Naili (Gökberk) Pa~a bunu kesin bir dille ya-lanlam~~t~r68.
~stanbul Kumandanl~~-'~mn Hariciye Nezaretine gönderdi~i tahliye raporuna göre, 25 A~ustosta ba~layan tahliye 2 Ekimde anla~maya uy-gun olarak sona ermi~ti. Yap~lan protokole göre baz~~ malzemeler eksik ve y~pranm~~~ halde teslim edilmi~ti. Teslim al~nan binalarda harap hal-deydi. Tahliye olunan yerlerden sadece ~talyanlarm teslim etti~i yerler iyi durumdayd~. Ingilizlerin teslim ettikleri binalann kullamlabilmesi için mutlaka bak~mdan geçirilmesi gerekiyordu".
~stanbul'un tahliyesi 2 Ekimde sona ermi~se de tahliye protokolü gere~ince ~tilaf Devletleri'ne ait baz~~ sava~~ gemileri 31 Ekim 1923 tari-hine kadar ~stanbul'da kalacakt~. Bu gemiler birer ~ngiliz, Frans~z ve ~talya kuruvözörü, 3 torpido gemisi ile baz~~ küçük gemilerden olu~-maktayd~. Bu gemilerdeki askerler belli saatlerde ve silahs~z olarak ka-raya ç~kabileceklerdi. Bu askerler Türk kanunlanna ayk~r~~ hareket ederlerse hemen ifadeleri al~n~p gemi kumandan~na teslim edilecekti. Cinayet ve limanda asayi~sizlik gibi durumlarda ise Türk yetkililerce tu-tuklanabileceklerdi. Bu durum ~stanbul Kumandan~~ Selahaddin Adil Pa~a tarafindan ~stanbul Valili~ine, Hariciye Nezaretine ve Müttefik Kuvvetlerine bildirilmi~ti".
" "Teslim Mazbatas~", Vatan, 2 Ekim 1923, No:170, s. 1.
65 "Istanbul'un Tahliyesi Bugün Saat 12'de Hitam Buluyor", Vatan, 2 Ekim 1923, No:170, s. 1. 66 "Ankara'dan ~ehrimize Bir Heyet Geliyor", Vatan, 4 Ekim 1923, No:172, s. 1. 67 BOA HR.~M. 83-63
" "Kolordu Kumandan~", Vatan 4 Ekim 1923, No:172, s. 1.
69 BOA. HR.~M. 21-164
BOA. HR.~M. 46-61
~tilaf Kuvvetlerinin Istanbul'u bo~altmas~~ s~ras~nda, Amerikal~~ Ami-ral Mark Lambert Bristol kendi gemilerinin de müttefilderle beraber ayn~~ günde liman~~ terk etmesi talebinde bulunmu~~ fakat71 Türk hükü-meti bunu kabul etmeyerek Adnan Bey'den Amerikan gemilerinin Is-tanbul'u terk etmesi için nota verilmesini istemi~tir."
B- ~stanb~d'un Devir Teslim Töreni
1923 Eylülünün sonunda art~k ~~gal Kuvvetlerinin tahliye i~lemle-ri son a~amaya gelmi~~ ve Frans~z, Italyan ve ~ngiliz ~~gal Kuvvetlei~lemle-ri ku-mandanlan TBMM temsilcisi Adnan Bey'e ve Istanbul Kumandan~~ Se-lahaddin Pa~a'ya 29 Eylül 1923'te veda ziyaretinde bulunmu~tu."
Türk bas~n~n da, Türk ordulannm ~stanbura giri~i ~stanbul'un ikinci ve son defa fethi olarak görülmekteydi.74 Tahliye günü sabah evlerinden d~~ar~~ ç~kan ~stanbul halk~, ~ehrin fevkalade bir gün ya~amakta oldu~unu her tarafa as~lan bayraklardan anlam~~t~. Bayraklar, günün ehemrniyetine delalet edecek nispette çoktu. Tarihi an için halk Sirkeci ve Erninönü'n-den itibaren Dolmabahçe'ye do~ru öyle ak~n etmi~ti ki Istanbul'un tahli-yesi, yaln~z ecnebi askerlerinin çekilip gitmelerinden ibaret olmad~~~, bü-tün ahalinin ~ehri tahliye etmekte oldu~u görüntüsü olu~mu~tu.
Vatan gazetesi tahliyenin son günü olan 2 Ekim 1923'te yap~lan
ve-da merasiminde ya~ananlar':
"Dolmabahçe'nin saat kulesi saat on bir buçu~u çaliyorken merasime i~tirak edecek olan Türk, ~talyan, Frans~z ve ~ngiliz müfrezeleri yer-lerini alm~~~ ve tören ba~lad~. Türk, ~ngiliz, Frans~z ve Italyan komu-tanlar meydana do~ru ilerlediler ve s~ras~yla Türk komutan Selahad-din Adil Pa~a, ~ngiliz General Harington, Italyan General ~aryi Mon-belli ve Frans~z Generali Charpy iki üç ad~m aç~kta durdular. Seri ad~mlarla ilerleyen generaller Türk askerlerinin önüne geldilderi za-man hürmede sanca~~~ selamlad~lar ve Selahaddin Adil Pa~a ile birlik-te birlik-tekrar yerlerine geldiler. Daha sonra s~ra ile ~ngiliz, Frans~z ve Ital-yan k~talan Türk sanca~~n~~ özel törenle selamlad~lar. Müteakiben Türk Bahriye Müfrezesi ~stiklal Mar~~'m çalmaya ba~lar ba~lamaz her taraftan kopan alk~~~ sedalar~yla beraber "Ya~a!" nidalan meydan~~ ç~n-
BOA. HR.~M. 21-119 BOA. HR.~M. 21-31
"Istanbul'un I~galinin Son Dakikalar~", Hâkinziyet-i Mil4ye, 30 Eylül 1923, No: 928, s. 1. 74 "Muzaffer Türk Ordular~~ Yar~n Istanbul'a Giriyor", Hdkimyet-iMillye, 5 Ekim 1923, No: 933, s. 1.
~STANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~ 659
latn. Tam on ikiye çeyrek kala umurni bir kumanda ile s~rayla Fran-s~z, ~talyan ve ~ngiliz askerleri resmigeçit mar~~n~~ çalarak selam vazi-yetinde duran Türk askerlerinin önünden son bir veda selam~~ yolla-yarak geçtiler. Generaller de Selahaddin Adil Pa~a ile Adnan Bey'in ellerini s~karak veda ettiler."
~eklinde ifadelerle aynnul~~ olarak okuyuculanna duyurmu~tur. Gene-ral Harington son söz olarak gazetecilere,
"Istanbul'dan çok iyi intibaa ile ayr~hyorum. Burada nazik bir mevkide idim. Binaenaleyh vazifemin hitama ermesinden dolay~~ memnunum. Buradaki hayat~ma dair asla unutmayaca~~m hauralar-la gidiyorum."
aç~klamas~nda bulunarak Istanbul'dan ayr~ld~.
~stanbul'un i~galinin sona ermesi Türk halk~~ için büyük bir kâbu-sun kalkn~as~~ ve bir bayram günü olarak görülmü~se de Itilaf askerleri-nin gidi~i Rum ve Ermeniler taraf~ndan matemle kar~damyordu. Hür-riyetine kavu~an ~stanbul halk~n~n Mustafa Kemal Pa~a'y~~ Istanbul'da görme arzusu üzerine Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyet-i Merkeziyesi halk~n bu hissiyatma tercüman olarak Gazi Pa~a'ya, "Istanbul'un hakiki kurtulu~~ gününde milletimizin göz bebe~i olan ordumuz ~ehre girer-ken o muazzam orduyu zaferden zafere götüren ba~kumandan~m~z~~ be-raber görmek emel ve i~tiyalundaya." telgrafin~~ çekmi~ti".
Dolmabahçe'deki veda merasirni bittikten sonra müttefik gene-ralleri ve askerleri "Y~ld~nm" nam~nda motorboda gemilerine götürül-dü. Kabata~~ önünde bulunan Arabic vapuru saat üçü on dakika geçe hareket etmi~~ ve akabinde di~er gemiler de Istanbul'dan aynlm~~u. Bu s~rada Sultan Ahmed'in denize naz~r olan cihetleri, Kumkap~~ ve deniz hydan, gemileri seyretmek için gelmi~~ olan binlerce halk ile doluydu". Böylece ~stanbul'u 5 sene i~gal etmi~~ olan ~tilaf Kuvvetleri'nin 2 Ekim 1923 saat 11.30'da Istanbul'u, saat 15.00'da ise Bo~az sular~n~~ terk et-mesiyle77 25 A~ustosta ba~layan tahliye 2 Ekimde sona ermi~~ oldu78.
75"Be~~ Senelik Esaretten Sonra Dün ~stanbul
d~", Vatan, 3 Ekim 1923, No:171, s. 1.
"Müttefikin Gemileri Nas~l Gittiler", Vatan,
77 "~stanbul Dün Zindrlerinden Kurtuldu ve ye, 3 Ekim 1923, No: 931, s. 1.
78 BOA. HR.~M. 21-164
Hürriyetine Kavu~tu ve Geni~~ Bir Nefes Al- 3 Ekim 1923, No:171, s. 2.
Tahliye sonras~nda, i~gal kuvvetlerinin faaliyet merkezi olarak kul-land~klar~~ binalan peri~an bir halde b~rakuklan görülmü~tü. Bo~alulan binalardan birisi olan Harbiye Mektebi çok kötü durumdayd~. ~stanbul sokaklannda ise görülmeye al~~~lan parlak üniformal~~ ~ngiliz, Frans~z ve Italyan askerlerinin yokluklar~~ dikkat çekmi~ti79.
Be~~ senelik i~gal zaman~n~n Türkler için ac~~ ve elim hat~ralar ile do-lu oldu~unu belirten Vatan gazetesi ba~yazan Ahmet Emin Yalman, "Is-tanbul'un kurtulu~una vesile olan Büyük Milli Rehberimiz Mustafa Ke-mal ile ~ehit ve gazilerimizin himmet ve gayretlerini hürmet ve ~ükran ile yâd ediyoruz. Bir seneden beri bir dereceye kadar Istanbul'un i~gali k~s-men sona ermi~~ ve k~sk~s-men hâkimiyetimiz kurulmu~sa da memleket için tabii sulh hayat~~ bugünden sonra ba~layacakur." ifadeleriyle ~stanbul ve Türkiye için art~k yeni bir dönemin ba~lad~~~n~~ belirtiyordu80.
C- Türk Ordusunun ~stanbul'a Giri~i
Mudanya Ate~kes Antla~mas~'ndan beri ~ükrü Naili Pa~a komuta-s~ndaki Türk ordusu Istanbul'a girmek için bir y~ld~r Gerede'de bekli-yordu'". Istanbul'a ilk girecek Türk birli~i Yunanlilar tarafindan "De-mir F~rka" ad~~ verilmi~~ olan Birinci Tümendi. Bu firka Anadolu'da ka-zanm~~~ oldu~u birçok zaferle Istanbul'a ilk olarak girmeyi hak ediyor-du. Nihayet 4 Ekim 1923 tarihinde Demir F~rka, Istanbul'un kap~lan-na dayanm~~t~. Demir F~rka olarak an~lan bu Birinci Tümenin komuta-n~~ General Hüseyin Hüsnü (Erkilet) Pa~a'yd~.
~stanbul halk~~ da kendilerini esaretten kurtaran askerleri bekle-mekteydi. Kad~köy ve Haydarpa~a'dan ba~layarak Bostanc~'ya kadar tüm güzergahtaki evler, sokaklar, yollar ve gözle görülebilen her ~ey bayraklar, çiçekler ve defne dallanyla donat~ld~. Bostanc~'da uzun bir müddet ~ngilizler taraf~ndan karargah olarak kullan~lan meydanda bü-yük bir resmigeçit yapan Demir F~rka daha sonra Kad~köy'e do~ru ha-rekete geçmi~tir. Demir F~rka'ya Erenköy, Suadi'ye ve Kacl~köy'de ziya-fetler verilmi~ti. Aynca ~stanbul Ermenileri ad~na Ermeni patri~i 30 bin ekstra sigaray~~ Göztepe'de Türk ordusuna da~~tm~~t~82. Demir F~rka as-kerlerine Kad~köy Hilal-i Ahmer Cemiyetinin giri~imleriyle Kad~köy
"Tahliyeden Sonra ~ehrin Manzaras~", Vatan, 3 Ekim 1923, No:171, s. 2.
80 Ahmet Emin, "Bugün Gidiyorlar", Vatan, 2 Ekim 1923, No:170, s. 1. 8' "~ükrü Pa~a'n~n Beyanau", Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, No:175, s. 1.
12 "Bir Seneden Beri Istanbul'u Uzaktan Hasretle Tema~a Eden Kahramanlar Dün ~e-
ISTANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHLIYESI 661
han~mlar~~ ad~na da, sigara, ~eker ve pastalar da~~t~lm~~t~. Demir F~rka kumandan~~ Hüseyin Hüsnü Pa~a milletin bu tezahürat ve sevgisini bü-tün milletin yekvücut oldu~unun göstergesi olarak görmekteydi83. He-reke'den gemiyle Istanbul'a gelecek olan Kolordu Komutan~~ ~ükrü Naili Pa~a ise hareketinden önce, "Mevhum hat kar~~s~nda durmak or-duya ölümdü. Kalplerimiz ~stanbul'un ~zd~rablyla çarp~yordu. Geceleri Istanbul'un ~~~klar~~ ~zd~rab~n ate~iydi. ~stanbul, Anadolu mücadelesinin bir kalbiydi. ~imdi ~stanbul, kurtulu~unu kutluyor ve evlad~m ba~nna bas~yor." beyamyla ~stanbul için duyulan hasreti dile getiriyordu".
Türk ordusunu kar~~lamak amac~yla ~stanbul'un Avrupa yakas~nda da büyük haz~rlildar yap~lm~~~ ve ~stanbul adeta gelin gibi süslenmi~ti85. ~stanbullular Suadiye ve Kad~köy'de Türk ordusuna gösterdikleri ilgi-yi bir gün sonra Gülhane Park~, Bahçekap~, Sirkeci, Galata ve Beyo~-lu'nda da gösteriyordu. 6 Ekim günü sabah~n saat yedisinden itibaren Sirkeci, Bab~âli, Divanyolu ve Beyaz~t binlerce ki~iyle dolmu~tu86. Bura-daki caddelerin iki taraf~nda bekleyen mektepliler, izciler, esnaf heyet-leri ve yüz binlerce insan Türk ordusunu bekliyordu87. Istanbul'un kur-tulu~unu ~stanbullularla birlikte kutlamak için Ankara'dan milletvekil-lerinden olu~an bir heyet de 6 Ekimde ~stanbul'a gelmi~ti88.
~ehri teslim alacak olan ~ükrü Naili Pa~a komutas~ndaki kolordu-nun birinci firkasmdan Istanbul'da kalacak olan baz~~ alaylar, 6 Ekim 1923 günü sabahtan itibaren vapurlarla Üsküdar ve Haydarpa~a'dan Sirkeci'ye, Sirkeci'den de Gülhane Park~na getirildi89. Istanbul'a gelen Üçüncü Kolordunun zabideri de bir seneden beri bekledikleri Here-ke'den Pendik vapuru ile Sirkeciye hareketlerinde, iskeleye toplanm~~~ olan Hereke halk~~ taraf~ndan u~urland~. Pendik gemisi Büyükada, Heybeli, Burgaz ve K~nal~ada iskelelerine birkaç metre yakla~arak iler-lemi~~ ve ada halk~~ tarafindan co~kuyla selamlanm~~t~r. Moda aç~klar~n-da Pendik vapuru Yavuz z~rhhs~n~n yan~naç~klar~n-dan geçerken Yavuz mürette-bat~~ ~ükrü Naili Pa~a'y~~ selamlam~~t~.
" "~stanbul Gazileriyle Kucakla~u", Vatan, 6 Ekim 1923, No:174, s. 1.
84 Vatan 6 Ekim, 1923, No:174, s. 1.
85 "Bir Seneden Beri Istanbul'u Uzaktan Hasretle Tema~a Eden Kahramanlar Dün
~e-hir Kap~lar~na Geldiler", Vatan, 5 Ekim 1923, No:173, s. 1. Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. I.
87 Vatan 7 Ekim, 1923, No:175, s. 1.
" "Bugünkü Resmigeçit", Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. 1.
~ükrü Naili Pa~a 6 Ekim 1923 sabah~~ saat onda Pendik vapuru ile Sirkeci iskelesine geldi~inde iskele önüne hahlar serilmi~, kurbanlar ha-z~rlanm~~t~". ~skeleye do~ru giden yol üzerine kum dö~etilmi~, etraf bayraklar ile süslenrni~ti. Pa~a'y~~ ~stanbul Valisi Haydar Bey, ~stanbul Hariciye Murahhas~~ Doktor Adnan Bey, ~stanbul Komutan~~ Selahaddin Adil Pa~a, çe~itli yöneticiler ile az~nl~k temsilcileri kar~~lam~~t~. ~ükrü Naili Pa~a'n~n ~stanbul kumandan~~ Selahaddin Adil Pa~a ve Doktor Ad-nan Bey'le k~sa bir konu~mas~ndan sonra kurbanlar kesildi. ~ükrü Nai-li Pa~a daha sonra halk~n allu~lan aras~nda iskele meydan~na geNai-lip Se-lahaddin Adil Pa~a ile birlikte otomobile binerek9' Sirkeci ve Babl'ali yo-luyla Harbiye Nezaretinde bulunan ~stanbul Kumandanli~ma gitmi~-lerdir92. ~ükrü Pa~a ~stanbul Kumandanli~~nda gazetecilere,
"Bugün Istanbul'un aziz halk~ndan gördü~üm samimane teza-hürata ve parlak istikbale kar~~~ o kadar mütehass~s~m ki duygulannu ifade edecek kelime bulam~yorum. Millet bize lay~k olmad~~~= de-recede büyük bir teveccüh göstermi~~ oldu~u için gerek ~ahs~m ve ge-rek kolordum na~m~na minnet ve te~ekkürlerimi belirtiyorum."
~eklinde bir aç~klama yaparak ~stanbul halk~na te~ekkürlerini iletmi~-tir93. Pa~a daha sonra makam~nda ziyaretleri kabul etmeye ba~lam~~~ ve az~nliklann dini temsilcileri de Pa~ay~~ ziyaret etmi~lerdir".
Ziyaretler bittikten sonra saat on ikide ~ükrü Naili Pa~a ve erkan-~~ harbiyesine bir yemek verilmi~ti. Bu yemek çok samimi bir ortamda gerçekle~mi~ti. Yeme~in sonunda Selahaddin Adil Pa~a aya~a kalkarak "Arkada~lanm" diye söze ba~lam~~~ ve:
"I~galden kurtulan ~stanbul halk~~ günlerden beri muzaffer ordu-nun Istanbul'a giri~ini dört gözle bekliyordu. Ve halk bu günü müstes-na bir yevm-i mesud telakki etti~i için samimi tezahürat~m hakk~yla ifa-ya çal~~m~~~ ve muzaffer orduyu vakurâne merasimle kar~~lam~~t~r. Ya-r~ndan itibaren ~stanbul Kumandanli~~~ art~k vazifesi nihayet bulmu~~ ol-du~u için ilga edilmektedir. Kumandankk bilumum umur ve vezaifini bu sebeple ~ükrü Naili Pa~a kolordusuna teslim edecektir. ~ükrü Naili Pa~a'n~n bu yeni va7ifesinde de muvaffakiyetini temenni ederim."
~eklinde bir aç~ klama yapm~~t~r.
9° Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. 1.
91 Vatan, 7 Ekim 1923, No:175, s. 1.
92 Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. I. 93 Vatan, 7 Ekim 1923, No:175, s. 1. 94 Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. 1.
ISTANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHLIYESI 663
~ükrü Naili Pa~a ise, Selahaddin Adil Pa~a'n~n sözlerine,
Büyük zaferi kazanan ordu, günlerden beri Istanbul'un kap~s~n-da bu mesut günün gelmesini bekliyordu. Bugün Istanbul'a giren or-dt~~ pek memnundur. Gerek ~stanbul Kurnandanh~m~n ve gerek hal-k~n gösterdi~i tezahürattan dolay~~ duydu~um büyük memnuniyeti aynen ifade ile takdim-i te~ekkürat eylerim."
ifadeleriyle mukabelede bulunmu~tur95.
6 Ekim günü saat ikide Türk ordusu önde süvari müfrezesi oldu~u halde Gülhane'den ç~kmaya ba~lad~. Türk askerlerine Gülhane kap~s~-n~n önündeki tâluan, k~zlar, çiçekler ve defne dallar~~ serpiyorlard~. Par-k~n kar~~s~ndaki caminin ~erefesinde bulunan haf~z taraf~ndan da tekbir ve tehliller getiriliyordu. Demir F~rkamn ilk askerleri Gülhaneden ç~k~p caddeye ayak basar basmaz sabahtan beri sab~rsuca bekleyen kad~nl~~ er-kekli halk sesinin yetti~i kadar "Ya~a, bin ya~a!" diye ba~~nyordu. Bah-riye M~z~~kas~n~n ~zmir Mar~~'yla yürüyen alay, Sirkeci'ye gelince burada esnaf taraf~ndan Türk askerlerinin geli~i ~erefine kurbanlar kesildi. Ha-midiye türbesine do~ru giden caddenin iki taraf~~ da tâldar silsilesi ile doldurulmu~, ye~illikler ve bayraldar ile örtülmü~tü. Burada Müslüman tüccarlar taraf~ndan üç dört günden beri yap~lmas~na u~ra~ilan tâlc ~s-tanburdakilerin en büyü~ü ve en güzeliydi. Bunun iki taraf~nda beyaz k~rm~z~~ üzerine k~rm~z~~ ile yaz~lm~~~ ~u cümle görünüyordu: "Ho~~ geldi-niz Türk'ün yilmaz askeri!" Tezahürat burada en yo~un ~eklini alm~~t~. Alk~~~ sedalanyla "Ya~as~n" sesleri birbirine kar~~arak büyük bir u~ultu halinde meydana kadar yükseliyordu. At~lan konfetilerden askerin üze-ri sanki rengârenk bir tabaka ile örtülmü~~ gibi görünüyordu.
Eminönü, askerleri büyük bir alk~~~ tufarn ile kucaldam~~~ ve köprü-de biriken kalabal~k da Türk ordusunu co~kuyla kar~~lam~~t~. Türk or-dusu a~~r a~~r büyük tezahüratla Karaköy'e gelmi~ti. Daha sonra ~i~ha-ne istikametinden Galatasaray önü~i~ha-ne varan birlikler burada da cadde-nin her iki taraf~na biriken kalabal~k bir halk kitlesi taraf~ndan co~kuy-la kar~~co~kuy-lannu~t~. Taksim'e gelen Türk ordusu, ~ükrü Naili Pa~a ve er-kan-~~ harbiyesi, Mebuslar Heyeti ve sair erer-kan-~~ vilayet önünde bir res-migeçit töreni düzenlemi~tir. Daha sonra ikiye ayr~lan birliklerden sü-vari müfrezesi ile Mekteb-i Harbiye talebesi Harbiye'ye giderken Piya-de Alay~~ ile Topçu Bölü~ü Piya-de Orhaniye ile Ta~lu~la'ya yönelmi~lerdir. Böylelikle Türk ordusunun Istanbul'a giri~i dolay~s~yla yap~lan mera-sim de sona ermi~~ oluyordu.
9' Vatan, 7 Ekim 1923, No:175, s. 1. 96 Vatan, 7 Ekim, 1923, No:175, s. 2.
Falih R~flu (Atay), Ak~am gazetesindeki yaz~s~nda,
"Be~~ sene nas~l geçti, acaba tahayyül edilebilir misiniz? Size her dakikan~n ad~rab~ru ayr~~ ayr~~ nakletmek niyetinde idik, öyle samrd~k ki çekegeldi~imizi dinlemek için sizin ömrünüz, çekti~imizi söylemek için bizim ömrümüz kâfi de~ildir. Ba~nrruz o kadar yan~ku, içirniz bu kadar dolu idi. Bu gün hepsini unuttuk. Gözlerimizin ya~~~ kurudu sa-n~yorduk, bak~n meserret ya~~m~z nas~l ak~yor!
ifadeleriyle ~stanbul halk~~ ad~na gazilere sesleniyordu'. Necmettin Sad~k (Sadak) da
"Payitaht ~stanbul dört sene dü~manla o kadar yan yana ya~ad~~ ki, sokaklarda tüylerimizi ürperterek geçen Iskoçya neferleri yahut Senegalli Frans~z askerleri yerine zabitlerimizi, neferlerimizi görmek ~imdi bir rüya gibi geliyor. ~stanburda yaln~z Türk ordusu vard~r!"98 ifadeleriyle halk~n sevincini dile getirmekteydi.
Türk ordusunun ~stanbul'a giri~~ günü olan 6 Ekim 1923 ak~am~n-da, ~ehrernaneti taraf~ndan da Fatih Belediyesinde ~ükrü Naili Pa~a ~e-refine bir yemek verilmi~ti. Yemekte Selahaddin Adil Pa~a, Büyük Mil-let Meclisi ~kinci Reis Vekili Sabri Bey, Heyet-i Umumiye ve Cemiyet-i Belediye Azas~~ Doktor Besim Ömer Pa~a ve zevattan yüz elli ki~i haz~r bulunmu~tu. ~ükrü Naili Pa~a yemekten sonra gazetecilere, "Art~k ya-nndan itibaren masa ba~~na oturarak i~lerimize ba~layaca~~z. Bundan sonra yeni merasim olmayacak." beyanat~yla Türk ordusunun Istanbul'a giri~~ merasimi ve kutlamalanmn sona erdi~ini belirtmi~~ oluyordu99.
D- Istanbul'un Durumu ve Yeni idaresi
~tilaf Devletleri daha Istanbul'u tahliye etmeden TBMM'de ~stan-buna ilgili tart~~malar ba~lam~~~ ve baz~~ mebuslar Istanbul'un ihmal edil-di~ini belirterek, ~stanbul için özel bir vaziyet olu~turulmas~n~~ istiyorlar-d~. Heyet-i Vükela Reisi Fethi Bey ise Istanbul'un i~gal y~llannda ihmal edildi~ini fakat yeni bütçenin 20 rnilyonunun ~stanbul için aynld~~~m, bundan dolay~~ Istanbul'un ihmal edilmesinin mümkün olmad~~~n~~ fa-kat bir ~ehir için hususi bir vaziyetin de olu~turulamayaca~~n~~ söylemi~-Ur. Ayr~ca sadece Istanbul'un de~il Anadolu'nun da ihmal edildi~ini ve
97 Falih R~fk~, "Ey Gaziler", Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. 1.
98 Necmeddin Sad~k, "Istanbul'da Yeni ve Kat'i Devir", Ak~am, 9 Ekim 1923, No:1797, s. 1. 99 "~ükrü Naili Pa~a'n~n Dün Geceki Nutku", Ak~am, 8 Ekim 1923, No:1796, s. 1.
ISTANBUL'UN ~T~ LAF DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~ 665
hükümetin adaletli davranmak zorunda oldu~unu dile getirerek ~stan-bul için ayncal~kli bir durum olu~turulamayaca~~n~~ belirtmi~tirm.
~stanbul bas~n~nda, hükümetin Istanbul'a bütçeden ay~rd~~-~~ pay ~ehrin nüfusu ve geliri dü~ünüldü~ünde az olarak görülmekteydilm. Ak-~am gazetesi yazan Necmettin Sad~k'a göre; ~stanbul payitaht olmasa da
memleketin yega~' le büyük ve medeni ~ehriydi. Ümran itibariyle istikba-li pek zengindi. Fakat bu ~ehirde daha fazla refah ve ümran olmas~~ ve bilhassa manen Türklere ait bir ~ehir kalmas~~ için belediyesinin, ticareti-nin, iktisadiyat~n~n ba~tan a~a~~~ ~slah edilmesi gerekiyordum2.
Istanbul'un 6 Ekim 1923'te ~tilaf Devletleri tarafindan yeni Türk Devleti'ne devredilmesiyle birlikte bas~nda ~ehrin nas~l yönetilece~i de s~kça gündeme gelmeye ba~lam~~t~. O tarihte ~stanbul; ~stanbul, Uskü-dar ve Beyo~lu Mutasarr~fli~~~ olarak üçe ayr~lm~~t~. Fakat yeni dönem-de bunlann birle~tirilerek Istanbul'un tek vilayet olarak yönetilmesi dü-~ünülmekteydil°3.
Türk ordusunun ~stanbul'a girmesinden sonra ba~kent meselesi de gündeme gelmi~~ ve Tan gazetesinin Ankara'da bulunan muhabiri Mos-
yö gazetesi nam~na Mustafa Kemal Pa~a ile vaki olan mülaka-
t~= bir suretini Frans~zca ~stanbul gazetesine vermi~ti. Muhabir ilk su-al olarak ba~kent meselesini sormu~~ ve Mustafa Kemarden ~u cevab~~ su- al-m~~t~: "Ankara Türkiye'nin merkezi olarak kalmal~d~r."°4 Istanbul'un bo~alt~lmas~ndan sonra bas~nda ba~kent tart~~malan gündeme gelse de TBMM 11 Ekim 1923'te Ankara'y~~ ba~kent ilan ederek yeni Türk dev-letinde ba~kent tart~~malar~n~~ sona erdirmi~tir'°5.
Istanbul'un askeri idaresinin de 7 Ekim 1923 itibaren Üçüncü Ko-lorduya intikal etmesiyle birlikte ~stanbul Kumandanl~~~n~n vazifesi so-na eriyordu. Üçüncü Kolordunun görev alan~~ içerisinde sadece ~stan-bul de~il Bo~azlar ve Trakya da vard~. Üçüncü Kolordu Kumandan~~ ~ükrü Naili Pa~a'n~n karargâh~~ eski Harbiye Nezareti olarak belirlen- mi~ti.los
100 "~stanbul Hakk~nda Mühim Bir Müzakere", Vatan, 27 Eylül 1923, No:165, s. 1. '°' Ahmet Emin, "~stanbul ve Hükümet", Vatan 28 Eylül 1923, No:166, s. 1.
1°2 Necmeddin Sad~k "Istanbul'da Yeni ve Kafi Devir", Ak~am, 9 Ekim 1923, No:1797, s. 1. 1°3 "Istanbul'un idaresi", Vatan, 11 Ekim 1923, No:179, s.2
106 Vatan, 7 Ekim 1923, No:175, s. 1.
1°5 "Türkiye Cumhuriyeti Merkezi ~daresinin Mesut ve ~a~al~~ Bir Günü", Hâkimiyet-i
14 Ekim 1923, No: 940, s. 1.
106 "Yeni ~dare-i Askeriyemiz", Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. 2.
tiyaç duyulanlar Üçüncü Kolordu kadrosuna dahil edilecek, aç~kta ka-lanlar ise Anadolu'daki birliklere gönderilecektil°7.
Istanbul'un Türk devletinin kontrolüne girmesinden sonra Harp Okulu ve Gülhane T~p Mektebinin e~itime ba~layacak olmasmdan dolay~~ bu okullar~n binalar~= durumuyla ilgili raporlar haz~rlanm~~~ 108 ve Mek-teb-i Harbiyenin 15 Ekimde aç~lmas~~ kararla~t~rd~-mü. Aynca Konya'dan bir Askeri Idadrnin de Istanbul'a naldedilmesi uygun görülmü~türm.
Tahliyeden sonra, ~stanbul nüfusuna kaptl~lann askere al~nmas~~ i~-lemlerine de hemen ba~lanm~~t~. Hicri 1314-1318 aras~~ do~umlular as-kerlik için muayeneye ça~nhyordu. Bunlardan Birinci Dünya Sava-~~'nda askerlik yapmam~~~ olanlar~n silâhalt~na al~nmas~~ dü~ünülüyor-dul~o. ~ükrü Naili Pa~a komutas~ndaki birliklerin ~stanbul'a gelmesin-den sonra kurulacak kolordu ise Sekizinci Kolordu ismini alacakt~m.
E- Istanbul'daki Az~nbldarm ve Yabanc~lar~n Durumu
Istanbul'un i~galini co~kuyla kar~~layan az~nliklar112 ~tilaf Devletle-ri askerleDevletle-rinin Istanbul'u terkinden sonra i~gal y~llanndaki tav~rlar~n-dan dolay~~ endi~elenmeye ba~lam~~lard~. Türk ordusunun Istanbul'a gi-ri~ini Türklerle birlikte kutlayan az~nl~k cemaatleri ile ilgili kamuoyun-da çe~itli söylentiler dola~maktayd~.
~ükrü Naili Pa~a, Türk ordusu Istanbul'a girmeden Hereke'de Va-tan gazetesine yapt~~~~ aç~klamada, Ordunun timsali intizam oldu~unu ve Istanbul'da ya~ayan tüm ahaliye vatanda~~ nazanyla bak~ld~~~n~" söy-leyerek az~nl~klann endi~elerini gidermi~til". Yine ~ükrü Pa~a, Ak~am gazetesine verdi~i beyanatta da,
"Türk askeri yaln~z muharebe meydan~nda dü~man~n kafas~n~~ ezmek için her fedakârl~~a katlamr. Namuslu bir asker, ald~~~~ emri harfiyen ifitclan ba~ka bir harekette bulunmaz. Zabitan ve efrat, as~l vazifelerini tamamen müdriktirler. Asker kendi vatanda~lanna daima karde~~ nazanyla bakar. Hatt-~~ mevhumun yan~~ ba~mda bir seneden beri duran böyle bir ordu ancak timsal-i intizamd~r. Bu beli~~ misali
107 "~stanbul'un Askeri idaresi", Ak~am, 8 Ekim 1923, No:1796, s. 2.
BOA. HR.~M. 81-89
109 'Yeni ~dare-i Askeriyemiz", Ak~am, 7 Ekim 1923, No:1795, s. 2. "° "~stanbulda Askerlik", Yaban 8 Ekim 1923, No:176, s. 1.
"~stanbulda Askerlik", Vatan 8 Ekim 1923, No:176, s. 1.
112 Budak, a.g.e., s. 21-22.
~STANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~ 667
gören kimsenin hala bu tür ~ayialara kulak asmas~~ mümkün olmasa gerektir."
ifadesiyle Türk askerinin annl~ldann güvencesi oldu~unu dile getirmi~tir" Istanbul'un Kurtulu~u kutlamalar~na i~tirak eden Rum Patrikhane-si, Türk ordusuna mendiller içerisinde ~ekerlemeler ve on be~~ bin siga-ra da~~tnu~u. ~enlikler ~erefine Patrikhane kapah tutulmu~tu. Patrikha-nenin d~~~ ve büyük kap~s~nda bir tâk-~~ zafer kurulmu~~ ve bu kap~~ Türk bayraklanyla süslenmi~ti. Patrik Kffimmakam~~ Kalinbos, Istanbul'daki umum kiliselere bir tamim göndererek i~galcilerle i~birli~i yapt~~~~ için Türk kamuoyunun tepkisini çeken Patrik Meletbos'un azledildi~ini ve Patriklik makam~n~n münhal kald~~~n~~ duyurmu~tu"5.
Polis Müdürü As~m Bey'in beyanauna göre Türk ordusunun ~stan-bul'a girdi~i günün ak~am~nda az~nliklann yo~un oldu~u Beyo~lu'nda co~kun kutlamalara ra~men asayi~~ hiçbir suretle bozulmam~~~ ve zab~ta tarafindan s~k~~ tedbirler almm~~t~"6. Bu da Türk halk~n~n civanmertli-~ini ve ho~görüsünü göstermekteydi.
Istanbul'un Türk hükümetinin kontrolüne girmesinden sonra ya-banc~lardan ~ehirde kalmak isteyenlerden ikamet tezkeresi almalar~~ is-tenmi~ti. Yabanc~~ ~irketler de Türk memur çal~~t~rmalan konusunda uyar~lm~~t~. Istanbul'da ç~kanlan Frans~zca, Rumca ve Ermenice gazete-lerden mütareke senelerinde Yunan emelleri için çal~~an ve Türk hissi-yat~n~~ rencide edenlerin de kapat~lmas~~ dü~ünülüyordu"7.
Sonuç
Mudanya Ate~kes Antla~mas~'ndan sonra Türk hükümeti tarafin-dan ~stanbul komutan~~ olarak Selahaddin Adil Pa~a, TBMM ~stanbul temsilcisi olarak da Adnan Bey'in atanmas~~ tahliye i~lemlerinin daha ra-hat yap~lmas~n~~ sa~lam~~t~r. Tahliye protokolü gere~i ~tilaf Devletleri 25 A~ustos 1923 tarihinden itibaren i~gal süresince yerle~mi~~ olduklar~~ ka-mu ve ~ah~slara ait binalar~, lu~lalan, demiryolu istasyonlar~n~~ ve posta-neleri bo~altmaya ba~lam~~lard~r. Türk hükümeti tahliye i~lerini anbe-an takip ederek hazineye ait mallar~n sat~lmas~n~~ önlenmek için tedbir-ler alm~~sa da teslim tutanaklarma göre baz~~ malzemetedbir-ler eksik ve y~p-
"4 "~ükrü Naili Pa~an~n Beyanat~", Ak~am 7 Ekim, No:1795, s. 1. "5 "Ordumuz ve Rumlar", Ak~am, 7 Ekim 1923, No:I795, s. 2.
116 "Polis Müdürü As~m Bey'in Beyanat~", Ak~am, 8 Ekim 1923, No:1796, s. 1.
ranm~~~ halde teslim edilmi~ti. 29 A~ustos 1923'te tersanelerin de tahli-yesine ba~lanm~~~ ve böylece Türk gemileri üzerindeki 5 y~ll~k ~tilaf Dev-letleri kontrolü sona ermi~ti. H~z~rreis gemisi dokuz sene sonra 20 Ey-lül 1923'te ilk Türk gemisi olarak Akdeniz'e aç~lm~~t~r.
~tilaf Devletleri'nin Istanbul'dan biran önce çekilme iste~i ve Türk hükümetinin de Istanbul'u devralma konusundaki arzusu tahliye s~ra-s~ndaki baz~~ sorunlar~n büyümeden çözülmesini sa~lam~~~ ve alt~~ hafta süren tahliye i~lemi büyük bir sorunla kar~~la~~lmadan 2 Ekimde, yap~-lan protokole uygun olarak tamamyap~-lanm~~t~r. Tahliye i~leminin son gü-nü olan 2 Ekim 1923 saat 11.30'da Dolmabahçe'de bir veda merasimi yap~lm~~~ ve Istanbul'u 5 sene i~gal etmi~~ olan ~tilaf Kuvvetlerinin son as-kerleri de Istanbul'dan ayrdm~~lard~r. Tahliye protokolü gere~ince ki-laf Devletleri'ne ait baz~~ sava~~ gemileri ise 31 Ekim 1923 tarihine kadar Istanbul'da kalacakt~.
Mudanya Ate~kes Antla~mas~'ndan sonra Istanbul'a girmek için bir y~ld~r Gerede'de bekleyen ~ükrü Naili Pa~a komutas~ndaki Türk ordu-sunun Istanbul'a girip 6 Ekimde ~ehrin kontrolünü devralmas~yla ~s-tanbul halk~~ için be~~ y~ll~k özlem sona ermi~tir. Is~s-tanbul'un ~tilaf Devlet-lerince tahliyesi s~ras~nda az~nl~klar~n güvenlik endi~eleri bas~nda dile getirilmi~se de Türk ordusunun Istanbul'a girdi~i gün co~kun kutlama-lara ra~men asayi~~ hiçbir surede bozulmam~~~ ve az~nl~kkutlama-lara yönelik bir ta~k~nl~k olmam~~t~r. ~tilaf Devletleri'nin Istanbul'u tahliyesi sürecinde ba~kent meselesi gündeme gelse de TBMM 11 Ekim 1923'te Ankara'y~~ ba~kent ilan ederek Istanbul'un konumuyla ilgili tart~~malara son nok-tay~~ koymu~tur.
KAYNAKÇA
Ba~bakanl~k Cumhuriyet Ar~ivi
BCA. Dosya: 1265, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 136.975..5. BCA. Dosya: 400-173, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 218.474..13. BCA. Dosya: 245-1, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 5.30..15. BCA. Dosya: 245244, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 205.399.6 BCA. Dosya: 245249, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 205.399..10. BCA. Dosya: 24578, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 204.393..37. Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (Hariciye Nezareti ~stanbul Muta-sarr~fl~~~)
~STANBUL'UN ~T~LAF DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~ 669
BOA. HR.~M. Dosya No: 21 Gömlek No: 31 BOA. HR.~M. Dosya No: 20 Gömlek No: 143 BOA. HR.~M. Dosya No: 21 Gömlek No: 119 BOA HR.~M. Dosya No: 21 Gömlek No: 33 BOA. HR.~M. Dosya No: 46 Gömlek No: 54 BOA. HR.~M. Dosya No: 46 Gömlek No: 61 BOA. HR.~M. Dosya No: 51 Gömlek No: 23 BOA. HR.~M. Dosya No: 81 Gömlek No: 89 BOA HR.~M. Dosya No: 82 Gömlek No: 12 BOA. HR.~M. Dosya No: 83 Gömlek No: 63 Gazeteler
Ahmet Emin, "Bugün Gidiyorlar", Vatan, 2 Ekim 1923, No: 170 Ahmet Emin, "~stanbul ve Hükümet", Vatan, 28 Eylül 1923, No: 166 "Ankara'dan ~ehrimize Bir Heyet Geliyor", Vatan, 4 Ekim 1923, No: 172 "Be~~ Senelik Esaretten Sonra Dün ~stanbul Hürriyetine Kavu~tu ve
Ge-ni~~ Bir Nefes Ald~", "Bir Seneden Beri Istanbul'u Uzaktan Has-rede Tema~a Eden Kahramanlar Dün ~ehir Kap~lanna Geldiler",
Vatan, 5 Ekim 1923, No: 173
"Bugün Tahliyenin Sonuncu Günüdür", Vatan, 1 Ekim 1923, No: 169 "Bugünkü Resmigeçit", Ak~am, 7 Ekim 1923, No: 1795
"Dokuz sene sonra Bayra~~m~z Akdeniz'de Selamlamrken", Hâki~nyet-i
Mil4ye, 21 Eylül 1923, No: 921
"Donanmam~z Faaliyete Ba~l~yor", Vatan, 29 Eylül 1923, No: 167 Fatih R~fk~, "Ey Gaziler", Ak~am, 7 Ekim 1923, No: 1795
"Gemilerimizin üzerindeki ~~gal Ref~~ Oldu", Hâkimyet-i Mil4ye, 7 Eylül 1923, No: 909
"~stanbul Dün Zincirlerinden Kurtuldu ve Hür Anadolu'ya Kavu~tu",
Hâki~nyet-i Mil4ye, 3 Ekim 1923, No: 931
"~stanbul Gazileriyle Kucakla~u", Vatan, 6 Ekim 1923, No: 174
"~stanbul Haldunda Mühim Bir Müzakere", Vatan, 27 Eylül 1923, No: 165
"~stanbul ve Bo~azlann Tahliyesi Etraf~nda", Hâkim~'et-i Mil4ye, 3 Eylül 1923, No: 904
"Istanbul'a Girecek K~taat", Vatan, 28 Eylül 1923, No: 166
"Istanbul'da Ecnebi i~galinin Son Dakikalan", H dkilnyet-i Mi14,e, 30 Ey-lül 1923, No: 928
"Istanbul'da Tathir ve Tasfiyenin Ash Var~m", Ak~am, 8 Ekim 1923, No: 1796
"Istanbul'un Askeri idaresi", Ak~am, 8 Ekim 1923, No: 1796 "Istanbul'un idaresi", Vatan, 11 Ekim 1923, No: 179
"Istanbul'un i~galinin Son Dakikalan", Mil4ye, 30 Eylül 1923, No: 928
"Istanbul'un Tahliyesi Bitiyor", Hâki~nyet-i Mil4ye, 18 Eylül 1923, No: 917 "Istanbul'un Tahliyesi Bugün Saat 12'de Hitam Buluyor", Vatan, 2 Ekim
1923, No: 170
"Istanbul'un Tahliyesi Devam Ediyor", Hâkimyet-i Mil4ye, 30 A~ustos 1923, No: 902
"Istanbul'da Askerlik", Vatan, 8 Ekim 1923, No: 176
"~~gal Alt~ndaki Topraklar~m~z~n Tahliyesi Devam Ediyor", Hâlcimyet-i
Mil4ye, 11 Eylül 1923, No: 912
"Kahraman Ordumuzun ~stanbul Haz~rl~~~", Vatan, 27 Eylül 1923, No: 165
"Kolordu Kumandan~", Vatan, 4 Ekim 1923, No: 172
"Muzaffer Türk Ordulan Yann Istanbul'a Giriyor", H 'dkim~,et-i Mil4ye, 5 Ekim 1923, No: 933
"Müttefikin Gemileri Nas~l Gittiler", Vatan, 3 Ekim 1923, No: 171 Necmeddin Sad~k, "Istanbul'da Yeni ve Kat'i Devir", Ak~am, 9 Ekim
1923, No: 1797
"Ordumuz Muazzam Tezahüratla Kar~~lanacakt~r", Vatan, 1 Ekim, 1923, No: 169
"Ordumuz ve Rumlar", Ak~am, 7 Ekim 1923, No: 1795
"Polis Müdürü As~m Bey'in Beyanat~", Ak~am, 8 Ekim 1923, No: 1796 "Son Tahliye Gününe Ait Merasim", Vatan, 29 Eylül 1923, No: 167 "~ükrü Naili Pa~a'mn Dün Geceki Nutku", Ak~am, 8 Ekim 1923, No:
~STANBUL'UN ~T~ LAF DEVLETLER~'NCE TAHL~YES~~ 671
"~ükrü Pa~a'n~n Beyanat~", Vatan, 6 Ekim 1923, No: 174 "~ükrü Pa~a'n~n Beyanat~", Ak~am, 7 Ekim 1923, No: 1795
"Tahliye Ameliyesi Devam Ediyor", Hdkimyet-i Mil4ye, 5 Eylül 1923, No: 906
"Tahliye Tekrar Faal Bir Devreye Girdi", Hdki~nyet-i Mil4ye, 2 Eylül 1923, No: 903
"Tahliyeden Sonra ~ehrin Manzaras~", Vatan, 3 Ekim 1923, No: 171 "Teslim Mazbatas~", Vatan, 2 Ekim 1923, No: 170
"Türkiye Cumhuriyeti Merkezi ~daresinin Mesut ve ~a~al~~ Bir Günü",
Mil4ye, 14 Ekim 1923, No: 940
Vatan, 7 Ekim 1923, No: 175
"Yeni ~dare-i Askeriyemiz", Ak~am, 7 Ekim 1923, No: 1795 Di~er Eserler
Ak~n, Veysi, Trakya'n~n Türklere Devir Teslimi, Ankara, 1996.
Ak~in, Sina, ~stanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele C.II, Ankara, 1998, s.384 Aslan, Betül, "Istanbul'da Türkiye Büyük Millet Meclisi ~daresi'nin
Ku-rulmas~", Türkler, C.16, Ankara, 2002. Budak, Mustafa, ~dealden Gerçe~e, ~stanbul,2002.
Criss, Bilge, ~~gal Alt~nda ~stanbul (1918-1923), ~leti~im Yaymlan, ~stanbul, 2000.
Özdemir, Mehmet, "Istanbul'un Teslim Al~nmas~", Türkler, C.16, Anka-ra, 2002.
Sakin, Serdar, Uluslararas~~ Ba~~ms~zl~k Projesi Misak-~~ Milli ya da Büyük Güçlere
MOan Okuma, Kayseri, 2010.
Selçuk, Mustafa, Hedef ~ehir ~stanbul, Emre Yay~nlar~, ~stanbul, 2005. Selek, Sabahattin, Anadolu ~htilali, C.1, ~stanbul, 2010.
Y~ld~zta~, Mümin, Tarah Payitaht Istanbul'un I~gali, Yeditepe Yay~nlar~, ~stan-bul, 2010.
