Dr. Mehmet Serkan ERGÜNE
‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medenî Hukuk Anabilim Dal›
O LUMSUZ Z ARAR
‹STANBUL - 2008
I
Yay›n No : 1931 Hukuk Dizisi : 896
1. Bas›m - fiubat 2008 - ‹STANBUL
ISBN 978 - 975 - 295 - 831 - 9
Dizgi : B e t a B a s › m A . fi . Bask› - Cilt : Y a z › n M a t b a a c › l › k
Bayrampafla/‹stanbul (0-212) 565 01 22 Kapak Tasar›m : Gülgonca Çarp›k
Beta BASIM YAYIM DA⁄ITIM A.fi.
Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca¤alo¤lu - ‹STANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50
e-mail: betakitap@betakitap.com www.betakitap.com
II
Copyright©Bu kitab›n bu bas›s› için Türkiye’deki yay›n haklar› BETA Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi.’ye aittir. Her hakk› sakl›d›r. Hiçbir bölümü ve paragraf› k›smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço¤alt›lamaz, da¤›t›lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap›lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur.
Sevgili Aileme...
III
IV
V
Ö
NSÖZ“Olumsuz Zarar”› bütün yönleriyle incelemeyi amaçlayan bu çal›flman›n temelini, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Özel Hukuk Ana Bi- lim Dal› bünyesinde haz›rlad›¤›m›z doktora tezi oluflturmaktad›r. Prof. Dr. Ha- san Erman, Prof. Dr. Turgut Öz, Doç. Dr. Tufan Ö¤üz, Doç. Dr. Halûk N. Nomer ve Doç. Dr. Yener Ünver’den oluflan jüri önünde 16.04.2007 tarihinde savunula- rak oybirli¤iyle baflar›l› bulunan tez, say›n jüri üyelerinin iflaret ettikleri birkaç ekleme d›fl›nda gelene¤e uygun olarak savunuldu¤u flekliyle bas›lm›flt›r.
Olumsuz zarar, gerek teorik gerek uygulamadaki boyutlar› itibar›yla ol- dukça genifl kapsaml› ve zor bir konudur. Bu çal›flma, olumsuz zarara iliflkin olarak ortaya ç›kan bütün meseleleri tüketmek, hepsine bir çözüm bulmak iddias›yla haz›rlanmam›flt›r. fiimdiye kadar tart›fl›lan ve hiç ele al›nmam›fl baz› sorunlara, farkl› bir bak›fl aç›s› getirilebildi¤i ölçüde, çal›flmada hedefle- nen gayeye ulafl›lm›fl olacakt›r.
Tezin dan›flmanl›¤›n› üstlenerek, çal›flmam› titiz bir flekilde inceleyip, yap›c› ve yol gösterici elefltirilerde bulunan Hocam Doç. Dr. Tufan Ö¤üz’e, en içten teflekkürlerimi sunmak isterim. Ayr›ca uzun zamand›r beraber çal›flma flans›na eriflti¤im di¤er Hocalar›m Prof. Dr. ‹lhan Ulusan, Prof. Dr. Turgut Öz, Doç. Dr. Halûk N. Nomer ile Doç. Dr. Suat Sar›’ya ve tüm çal›flma arka- dafllar›ma sunmufl olduklar› akademik ortam ve destekleri nedeniyle flükran borçluyum. Sevgili dostum ve meslektafl›m Arafl. Gör. Nuri Aziz Midyat’a da, Frans›zca eserlerin tercümesinde göstermifl oldu¤u yard›mdan ötürü min- nettar›m.
Tezin haz›rlanmas› safhas›n›n önemli bir k›sm›, Almanya’da gerçekleflti- rilmifltir. 2002–2003 Akademik Y›l›nda Baden-Württemberg Landesstiftung bursu ile Tübingen Üniversitesi Hukuk Fakültesinde, 2006 y›l›nda da, Ham- burg’daki Max-Planck Enstitisünde, bu kurumdan al›nan bursla dört ay süreyle çal›flma imkân› elde edilmifltir. Gerek bu olanaklar› sa¤layanlara gerek Hamburg’da kald›¤›m süre boyunca beni evlerinde misafir ederek des- teklerini hiç esirmeyen Prof. Dr. Dr. hc. Norbert Reich ve de¤erli efli Say›n Renate Reich’a bu vesileyle teflekkür ederim.
Dr. Mehmet Serkan Ergüne
‹stanbul, fiubat 2008
VI
‹
Ç‹NDEK‹LERÖNSÖZ . . . .V
‹Ç‹NDEK‹LER . . . .VII KISALTMALAR L‹STES‹ . . . .XIII
G‹R‹fi . . . .1
B‹R‹NC‹ BÖLÜM ZARAR ve MENFAAT KAVRAMLARI ÇERÇEVES‹NDE OLUMSUZ ZARARIN TANIMLANMASI A. GENEL OLARAK ZARAR KAVRAMI ve ‹LER‹ SÜRÜLEN TEOR‹LER . .7 1. Zarar Kavram› . . . .7
2. ‹leri Sürülen Teoriler . . . .13
a. Fark (Menfaat) Teorisi . . . .14
b. Somut (Tabiî) Zarar Teorisi . . . .18
c. Teorilerin De¤erlendirilmesi . . . .20
B. MENFAAT KAVRAMI ve TÜRLER‹ . . . .22
1. Menfaat Kavram› ve Tarihsel Geliflimi . . . .22
2. Menfaat Türleri . . . .26
a. Sözleflmesel Alana Özgü Olanlar: Olumlu ve Olumsuz Menfaat . . . .26
b. Bütünlük Menfaati . . . .32
C. OLUMSUZ ZARARIN TANIMLANMASI ve OLUMLU-OLUMSUZ ZARAR AYRIMI . . . .36
1. Olumsuz Zarar Kavram› . . . .36
a. Olumsuz Zarar Kavram›n›n Ortaya Ç›k›fl Nedeni . . . .36
b. Olumsuz Zarar›n Tan›mlanmas› . . . .38
c. Olumsuz Zarar-Güven Zarar› ‹liflkisi . . . .47
2. Olumsuz Zarardan Sorumlulu¤un Sübjektif fiartlar› . . . .50
a. Güven . . . .50
b. Kusur . . . .52
3. Olumlu-Olumsuz Zarar Ayr›m› . . . .55
a. Benzerlikler ve Farkl›l›klar . . . .55
VII
b. Ayr›m›n ‹stisnalar›: . . . .62
(1) Genel Olarak . . . .62
(2) Do¤rudan Zarar-Dolayl› Zarar . . . .63
(3) Alaca¤› Temlik Edenin ve Ba¤›fllayan›n Sorumlulu¤u . . . .68
c. Ayr›m›n Sonucu: Birlikte Talep Edilememe . . . .70
‹K‹NC‹ BÖLÜM OLUMSUZ ZARARI TAZM‹N YÜKÜMLÜLÜ⁄ÜNÜ DO⁄URAN HÂLLER‹N N‹TELEND‹R‹LMES‹ VE BU N‹TELEND‹RMEDEN DO⁄AN SONUÇLAR A. MÜfiTEREK HUKUKTA OLUMSUZ ZARARI TAZM‹N YÜKÜMLÜLÜ⁄ÜNE ‹L‹fiK‹N TEOR‹LER . . . .77
1. Culpa in Contrahendo Teorisi . . . .77
2. Sebebiyet Verme Teorisi . . . .82
3. Sözleflme Teorisi . . . .83
4. Garanti Sözleflmesi Teorisi . . . .84
5. Vekâlet Sözleflmesi Teorisi . . . .85
6. Sözleflme D›fl› Sorumluluk Teorisi (Actio Doli) . . . .86
7. Dürüstlük Kural› Teorisi (Bona Fides) . . . .87
B. MÜfiTEREK HUKUK SONRASI GÜNÜMÜZE KADAR OLUMSUZ ZARARI TAZM‹N YÜKÜMLÜLÜ⁄ÜNE ‹L‹fiK‹N TEOR‹LER . . . .88
1. Genel Olarak . . . .88
2. ‹leri Sürülen Teoriler . . . .90
a. Haks›z Fiil Teorisi . . . .92
b. Sözleflme Teorisi . . . .97
(1) Kurulacak Sözleflme Teorisi (Amaç Sözleflme Teorisi) . . . .97
(2) ‹fllem Sorumlulu¤u Teorisi . . . .99
c. Ba¤›ms›z Sebeplerden Do¤an (Kendine Özgü) Sorumluluk Teorisi . . .100
(1) Haks›z Fiil Benzeri Teorisi . . . .102
(2) Sözleflme Benzeri Teorisi . . . .103
d. Karma Teori . . . .106
3. De¤erlendirme: Olumsuz Zarar› Tazmin Yükümlülü¤ünü Do¤uran Hâllerin Nitelendirilmesinde Dayan›lan Gerekçeler . . . .108
a. Edim Yükümünden Ba¤›ms›z Borç ‹liflkisi ve Sözleflmeden Dönmeye Özgü Borca Ayk›r›l›k . . . .108
b. Di¤er Sebepler . . . .127
C. OLUMSUZ ZARARI TAZM‹N YÜKÜMLÜLÜ⁄ÜNÜ DO⁄URAN HÂLLERE UYGULANACAK HÜKÜMLER . . . .129
1. ‹spat Yükü . . . .130
VIII
2. Yard›mc› fiah›slardan Sorumluluk . . . .131
3. S›n›rl› Ehliyetsizlerin Sorumlulu¤u . . . .138
4. Zamanafl›m› . . . .142
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM OLUMSUZ ZARARI TAZM‹N YÜKÜMLÜLÜ⁄ÜNÜ DO⁄URAN HÂLLER‹N GÖRÜNÜM B‹Ç‹MLER‹ A. GENEL OLARAK . . . .151
B. BORÇ ‹L‹fiK‹S‹N‹N H‹Ç KURULMAMASI VEYA BAfiTAN ‹T‹BAREN HÜKÜMSÜZ OLMASINDAN KAYNAKLANAN OLUMSUZ ZARARI TAZM‹N YÜKÜMLÜLÜKLER‹ . . . .152
1. Borçlar Kanunundaki Tipik Olumsuz Zarardan Sorumluluk Hâlleri . . . .153
a. Yan›lma Nedeniyle Sözleflmenin ‹ptalinde . . . .155
b. Üçüncü Kiflinin Korkutmas› Nedeniyle Sözleflmenin ‹ptalinde . . . .167
c. Aldatma veya Korkutma Nedeniyle Sözleflmenin ‹ptalinde . . . .171
(1) Aldatmada . . . .172
(i) Karfl› Sözleflenin Aldatmas›nda . . . .172
(ii) Üçüncü Kiflinin Aldatmas›nda . . . .173
(2) Korkutmada . . . .173
(i) Karfl› Sözleflenin Korkutmas›nda . . . .173
(ii) Üçüncü Kiflinin Korkutmas›nda . . . .175
d. Aldatma veya Korkutmayla Yap›lan Sözleflmeye ‹cazet Vermede . . . . .176
e. Temsil Belgesinin Geri Al›nmas›n› ‹hmal Etmede . . . .181
f. Yetkisiz Temsil Nedeniyle Sözleflmenin Geçersizli¤inde . . . .196
2. Borçlar Kanununda Bulunmayan Tipik Olumsuz Zarardan Sorumluluk Hâlleri . . . .217
a. Sözleflmenin Yoklu¤unda . . . .218
(1) Aç›k Uyuflmazl›kta . . . .219
(2) Gizli Uyuflmazl›kta . . . .219
(3) Maddî Cebirde . . . .219
(4) Geç Ulaflan Öneri veya Kabul Beyan›nda . . . .220
(5) Sözleflme Görüflmelerinin Yar›da Kesilmesinde . . . .222
b. Ehliyetsizlikte . . . .226
c. Hukuka Ayk›r›l›kta . . . .228
d. Ahlâka Ayk›r›l›kta . . . .231
e. Bafllang›çtaki ‹mkâns›zl›kta . . . .232
f. Muvazaada . . . .241
g. fiekle Ayk›r›l›kta . . . .242
IX
h. Karfl› Taraf› Yan›lmaya Düflürmede . . . .244
i. Gabinde . . . .246
j. K›smî Butlanda . . . .247
C. BORÇ ‹L‹fiK‹S‹N‹N SONRADAN HÜKÜMDEN DÜfiMES‹NDEN KAYNAKLANAN OLUMSUZ ZARARI TAZM‹N YÜKÜMLÜLÜKLER‹ .248 1. ‹lân Yoluyla Ödül Sözünden Dönmede . . . .250
2. Sözleflmeden Dönmede . . . .254
3. Vekâlet Sözleflmesinin Uygun Olmayan Zamanda Sona Erdirilmesinde .270 4. Vedia Sözleflmesinin Vaktinden Önce Sona Erdirilmesinde . . . .277
5. Kefalet Sözleflmesinden Dönmede . . . .280
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM OLUMSUZ ZARARIN HESAPLANMASI, TAZM‹NE ‹L‹fiK‹N ESASLAR VE OLUMSUZ ZARARA YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LEN CEVAPLANMASI A. OLUMSUZ ZARARIN HESAPLANMASI ve ‹SPATI . . . .287
1. Genel Olarak . . . .287
2. Olumsuz Zarar›n Kapsam›na Giren Malvarl›¤› Kay›plar›n›n Tespiti . . . .288
a. Fiilî Zararlar (damnum emergens) . . . .288
(1) Sözleflme Kurma Masraflar› . . . .289
(2) Sözleflmenin ‹fas› ‹çin Yap›lan Masraflar ve U¤ran›lan Di¤er Zararlar . . . .291
(3) Yerine Getirilen Edim ve Ondan Elde Edilecek Faydalar . . . .292
(4) Hükümsüz Sözleflmenin Tasfiyesi Nedeniyle U¤ran›lan Zararlar . . . .296
(5) Usulî ‹fllemlere ‹liflkin Masraflar . . . .296
(6) Üçüncü fiah›slara Ödenen Tazminat ve Cezaî fiartlar . . . .297
b. Yoksun Kal›nan Kâr (lucrum cesssans) . . . .298
3. BK.m.31/f.II Uyar›nca Talep Edilecek Olumsuz Zarar›n Hesaplanmas› .315 4. K›smî Butlanda Olumsuz Zarar›n Hesaplanmas› . . . .317
5. Masraflar›n Tazmini Aç›s›ndan BGB § 284’ün De¤erlendirilmesi . . . .318
6. Olumsuz Zarar›n ‹spat› . . . .321
7. Denklefltirme . . . .327
B. OLUMSUZ ZARARIN TAZM‹N‹NE ‹L‹fiK‹N ESASLAR . . . .329
1. Genel Olarak Tazminat Kavram› . . . .329
2. Tazminat Türü Olarak Aynen ve Nakden Tazmin . . . .333
X
3. Tazminat Olarak Sözleflmeden Kurtulma . . . .335
4. Sözleflmeyle Ba¤l› Kal›p Tazminat Talep Etme . . . .340
5. Tazminat›n Hesaplanma An› . . . .350
6. Tazmin Edilecek Olumsuz Zarar›n S›n›rland›r›lmas› . . . .353
a. Sorunun Ortaya Konmas› ve Görüfllerin De¤erlendirilmesi . . . .353
b. Olumsuz Zarardan Sorumlulu¤un S›n›rland›r›lmas›nda Yararlan›lacak Hukukî Kurumlar . . . .361
(1) Sorumlulu¤a Yol Açan Zarar›n S›n›rland›r›lmas› . . . .361
(2) Tazminat›n ‹ndirilmesi . . . .364
C. OLUMSUZ ZARARA YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LER‹N CEVAPLANMASI . . . .366
1. ‹leri Sürülen Elefltiriler . . . .366
2. Elefltirilerin Cevaplanmas› ve Olumsuz Zarar›n Gereklili¤inin ‹spatlanmas› . . . .368
SONUÇ . . . .377
KAYNAKÇA . . . .387
