ÖABT FEN BİLİMLERİ FEN ve TEKNOLOJİ

KPSS 2017

30.

Eğitimde

yıl

önce bİz sorduk

soru

32

50 Soruda

FEN BİLİMLERİ

FEN ve TEKNOLOJİ

ÖABT

ASTRONOMİ,YER BİLİMİ, ÇEVRE BİLİMİ

ALAN EĞİTİMİ

Komisyon ÖABT Fen Bilimleri Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Yer Bilimi- Astronomi- Çevre Bilimi-Alan Eğitimi

Konu Anlatımlı ISBN 978-605-318-657-1 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.

Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

6. Baskı: Kasım 2016, Ankara Proje-Yayın: Seher Reyhani Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA

Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60

Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38

Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.net

E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ konu anlatımlı setimiz dört kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 4. Kitap" adlı yayınımız Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi bölümlerini kapsamaktadır ve Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT ’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar...

FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.

Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı

Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40

a. Fizik b. Kimya c. Biyoloji d. Yer Bilimi e. Astronomi f. Çevre Bilimi

% 24

% 22

% 22

% 4

% 4

% 4

1 - 12 13 - 23 24 - 34 35 - 36 37 - 38 39 - 40

Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50

Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013-2014-2015-2016 Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

İÇİNDEKİLER

I. KISIM ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: YER BİLİMİ

JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU ... 5

A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI... 5

B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER ...5

Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları ...5

Dünya'nın Şeklinin Sonuçları ...6

Dünya'nın Hareketleri ...6

Yer'in Geosferleri ...8

Yer'in İç Isısı ...9

Yer Çekimi ...10

Levha Hareketleri ...10

İzostasi ...11

Yer Yuvarının Yaşı ...12

Yer Kabuğunu Oluşturan Maddeler, Yer Kabuğunun Malzemesi: Taşlar (Kayaçlar) ...12

Başlıca Kayaçlar ...12

Tortul Taşlar ...13

Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ve Özellikleri ...14

Taşların Çözülmesi ve Çözülme Şekilleri...15

Toprak Oluşumu ...15

Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler ...15

Toprak Horizonları ...17

Toprakların Sınıflandırılması ...17

Dünya'yı Şekillendiren Kuvvetler ...19

Jeolojik Zamanlar ...24

ÇÖZÜMLÜ TEST ...27

ÇÖZÜMLER ...30

2. BÖLÜM: ASTRONOMİ

EVREN VE YAPISI ... 37

GÜNEŞ SİSTEMİ VE GEZEGENLER ... 43

ASTRONOMİ İLE İLGİLİ KURUM VE KURULUŞLAR ...48

ÇÖZÜMLÜ TEST ...51

ÇÖZÜMLER ...54

3. BÖLÜM: ÇEVRE BİLİMİ

A. Çevre ve Ögeleri ... 57

B. Çevrenin Boyutları... 57

C. Çevre Biliminin Tarihsel Gelişimi ... 57

vi

ÇEVRE EĞİTİMİ ... 59

A. Çevre Eğitimi Stratejilerinin Belirlendiği Toplantılar ... 59

B. Çevre Eğitimine Yönelik Yaklaşımlar ... 60

C. Çevre Okuryazarı Bireylerin Özellikleri ... 60

D. Türkiye’de Çevre Eğitimi ... 61

E. Türkiye’de Kalkınma Planları ve Çevre Eğitimi ... 61

EKOLOJİ ... 63

A. Ekosistemlerin Canlı Unsurları ... 63

B. Ekosistemler... 65

İNSAN VE ÇEVRE ... 70

A. Nüfus ve Çevre ... 70

B. Tarım ve Çevre ... 71

C. Sanayileşme ve Çevre ... 72

D. Enerji ve Çevre ... 72

E. Çevre Kirliliği ... 73

Çevre ile İlgili Mevzuat ve Kuruluşlar... 79

A. Ulusal Kuruluşlar ve Faaliyetleri ... 79

B. Uluslararası Kuruluşlar ve Faaliyetleri... 81

C. Çevreyle İlgili Ulusal ve Uluslararası Başlıca Sözleşmeler ve Kanunlar ... 82

ÇÖZÜMLÜ TEST ...83

ÇÖZÜMLER ...85

I I. KISIM ALAN EĞİTİMİ

A. Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programı'nın Temel Anlayışı ve Vizyonu ... 89

B. Fen Bilimleri Dersinin Yapısı ve Öğrenme Alanları ... 92

FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI'NDA BENİMSENEN STRATEJİ ve YÖNTEMLER ... 103

A. Araştırmaya – Sorgulamaya Dayalı Öğrenme ... 103

B. Proje Tabanlı Öğrenme (PTÖ) ... 104

C. İş Birliğine Dayalı Öğrenme ... 105

D. Argümantasyon Odaklı Öğrenme ... 106

E. Probleme Dayalı Öğrenme... 107

FEN LABORATUVARLARI GÜVENLİK SEMBOLLERİ ... 110

TEHLIKE SEMBOLLERİ... 113

ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ...133

ÇÖZÜMLER ...136

ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ...139

ÇÖZÜMLER ...143

ÇÖZÜMLÜ TEST - 3 ...146

ÇÖZÜMLER ...149

KAYNAKLAR ... 151

I. KISIM

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM

YER BİLİMİ

5

Yer Bilimi; genel anlamda gezegen olarak Dünya'nın Güneş Sistemi içindeki konumunu, kimyasal ve fiziksel özelliklerini, diğer gök cisimlerinden ayıran niteliklerini, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle geçirdiği değişimleri, ortaya çıkışından bugüne kadar üzerinde ve etrafında meyda- na gelen temel gelişim ve değişimleri ele alan ve “yer”

ile ilgilenen bilimler topluluğudur. Ayrıca dünya üzerinde canlıların ortaya çıkışından bugüne kadar süregelen de- ğişimlerini incelemektedir. Bu açıdan bakıldığında jeoloji, coğrafya, jeofizik, jeodezi, oşinografi (oseanografi), jeo- kimya ve meteoroloji alt disiplinlerine ayrılır.

JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU

Jeoloji: Yeryuvarının Güneş sistemi içindeki durumunu, onun yapısı, fiziksel özellikleri, kimyasal bileşimi, oluşu- mu, gelişimi ve kendisini şekillendiren hareketleri incele- yen bilim dalıdır.

Jeoloji, yer kabuğunun bileşimi, yapısı, organik ve inor- ganik gelişimi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle uğradığı değişimler ve içinde bulunan bütün mineraller, maden- ler ve yer altı kaynaklarını incelemektedir. Bu bakımdan jeoloji; insan ve insan topluluklarının yeryüzüne dağılışı ile bu dağılışın nedenleri ve yeryüzü arasındaki ilişkileri ve etkileşimleri inceleyen coğrafya ile yerküreyi fiziksel yöntemlerle analiz eden ve araştıran diğer bir yer bilimi alt disiplini olan jeofizikten ayrılmaktadır.

Jeolojiden hangi alanlarda yararlanılmaktadır?

1. Kömür, petrol gibi önemli yer altı zenginliklerinin araştırılmasında, işletilmesinde

2. Yer altı sularının tespitinde 3. Yol, tünel, baraj gibi yapılarda 4. Çevre ile ilgili alanlarda

5. Yerküreyi çepeçevre saran atmosfer ve diğer gök ci- simlerini barındıran uzayı incelemede

6. Canlıların yaratılışından bugüne geçirdiği evrimleri araştırmada

A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI

1. Genel Jeoloji 2. Mineraloji 3. Petrografi 4. Uygulamalı Jeoloji 5. Maden Yatakları 6. Yapısal Jeoloji

1. Genel Jeoloji: Yer kabuğunun oluşumunda rol oyna- yan iç ve dış kuvvetlerin yaptıkları etkiler ve bunlar sonu- cunda ortaya çıkan değişiklikleri inceler.

Örnek

Dinamik jeoloji, Fiziksel jeoloji

2. Mineraloji: Minerallerin kimyasal, fiziksel ve optik özelliklerinden yararlanarak onları tanımlama ve sınıf- landırmayı konu alır.

3. Petrografi: Doğada varolan kayaçların minerallerini, kimyasal bileşimlerini, yapı ve dokularını ve doğada bu- lunuş şekillerini ortaya koyarak, kayaçları tanımayı, sınıf- lamayı hedefleyen bir bilim dalıdır.

4. Uygulamalı Jeoloji: Çevre ve kent jeolojisi, yer altı suları, mühendislik yapıları, yapı malzemeleri, zemin özellikleri, kömür ve petrol gibi konularla ilgilenir.

5. Maden Yatakları: Ekonomik değere sahip, mineralle- rin bulunması ve çalışılmasını ele alır.

6. Yapısal Jeoloji: Diğer adıyla “tektonik”, yer kabuğu- nun yapısıyla, bu yapıyı oluşturan hareketlerle ve defor- masyonlarla ilgilenir.

B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER

Dünya, kutuplardan basık, ekvatordan şişkin olan küreye yakın bir şekle sahiptir, küreye çok yakın bir şekildedir.

Güneş sisteminde gezegenlerden biri olan Dünya;

Güneş'e uzaklık bakımından 3. sırada yer alır.

Kendine has şekline geoid denir.

Yer'in geoid olduğunu nasıl anlarız?

1. Ekvator'un tam bir meridyen çizgisinden uzun olması 2. Ekvator yarıçapının, kutuplar yarıçapından fazla olması 3. Yer çekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru artması

Dünya'nın Boyutları

Ekvator Çevresi 40.076 km Kutuplar Çevresi 40.009 km Ekvator Yarıçapı 6378 km Kutuplar Yarıçapı 6357 km Basıklık Oranı 1/297 km Yüz Ölçümü 510.100.000 km²

Hacmi 1.083.320.000 km³

6

Dünya'nın Şeklinin Sonuçları

1. Paralel dairelerinin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır.

2. Dünya'nın yarısı karanlık iken diğer yarısı aydınlıkta kalır. Bu yüzden gece-gündüz oluşur.

3. Meridyenlerin boyları eşittir. Bu durum bütün merid- yenlerin bir kutuptan diğerine uzanmasının sonucudur.

4. Ardışık meridyenler arasındaki mesafe Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

19 km 85 km

111 km

KKN

GKN

80q 40q

0qEkvator

5. Yerin ekseni çevresindeki çizgisel dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır.

Ekvator'da 1670 km/saat olan çizgisel hız ku-

NOT

tup noktalarına doğru düzenli azalır ve kutup noktalarında sıfır olur.

6. Harita çizimlerinde şekil ve alan bozulması meydana gelir.

7. Ekvator'dan Kuzey Kutbu'na doğru gidildikçe Ku- tup Yıldızının görünüm açısı büyür. Güney Yarım Küre'de Kutup Yıldızı görülmez.

8. Bir noktadan aynı yöne gidilirse tekrar aynı noktaya ulaşılır.

9. Güneş ışınlarının düşme açısı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

10. Güneş ışınlarının Ekvator çevresine büyük, kutuplar çevresine küçük açılarla gelmesi nedeniyle Ekvator çevresi sürekli termik alçak basınç, kutuplar çevresi ise sürekli termik yüksek basınç alanları durumundadır.

Dünya'nın Hareketleri

Yer'in 2 türlü hareketi vardır. Bunlardan birincisi, kendi ekseni çevresindeki hareketi; ikincisi, Güneş çevresinde- ki yıllık hareketidir.

1. Dünya'nın Günlük Hareketi

Dünya, kendi ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru bir turunu 24 saatte tamamlamasına günlük hareket de- nir. Bunun sonucunda bir Güneş günü meydana gelir.

Dünya'nın Günlük Hareketinin Sonuçları (Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi) 1. Gece ve gündüz birbirini takip eder.

2. Gün içinde güneş ışınlarının yere düşme açısı değişir.

Güneş'in sabah doğuşundan akşam batışına

NOT

kadar ufuk düzleminde yer değiştirmesi ışınla- rın yeryüzüne farklı açılarla düşmesine neden olur.

Doğu Sabah Öğle 12.00

Akşam

Batı A Merkezi

Güneş ışınlarının düşme açısının değişimine bağlı ola- rak gün içinde sıcaklık değerleri değişir.

KRİTİK NOKTA: Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak sıcaklık ortalamaları değişiyor olsa da günün en sıcak anı güneş ışınlarının en büyük açı ile geldiği öğle saatlerinde yaşanır. (13.0014.00)

Günün en soğuk vakitleri, gece boyunca atmosferin ve yer- yüzünün ısı kaybetmesinden dolayı sabahın ilk saatleridir.

3. Gündüz havanın ısınma, gece ise soğumasına bağlı olarak günlük sıcaklık farkları oluşur.

Örnek

Gündüz en yüksek sıcaklık 20°C, gece ise en düşük 4°C olduğunda 16°C günlük sıcaklık farkı oluşur.

7

Günlük Sıcaklık Farklarının Sonuçları

a) Denizkara ile dağvadi arasında hafif şiddetli meltem rüzgârları oluşur.

b) Kayalarda mekanik (fiziksel) çözülme hızı artar.

4. Yerin geoid şekli meydana gelir.

5. Çizgisel ve açısal hızlar ile savrulma kuvveti meyda- na gelir.

6. Cisimlerin gün içerisindeki gölge boyu (uzunlukları) değişir. (Güneş ışınlarının yere düşme açısına bağlı olarak)

7. Yerel saat farkları oluşur. (Doğuda bulunan yerlerde yerel saat ileri, batıda ise daha geridir.)

Örnek

İstanbul 11.32

Osmaniye 12.00

Iğdır 12.32

Dünya batıdan doğuya doğru döner. Doğuda-

NOT

kiler güneşi batıdakilerden daha önce görür.

8. Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları sapmaya uğ- rar. Bu durum yerin ekseni çevresinde dönmesi sıra- sında oluşan, "Koriyolis Kuvveti" ile ilgilidir.

Bu sapma doğrultusu Kuzey Yarım Küre'de esiş yönü- nün sağına doğru, Güney Yarım Küre'de esiş yönünün soluna doğru gerçekleşir.

9. Hava kütlelerinin yükselici hareket yaptığı 60°para- lelleri civarında Dinamik Alçak Basınç, alçalıcı hare- ket yaptığı 30° paralelleri civarında ise Dinamik Yük- sek Basınç alanları oluşur.

2. Dünya'nın Yıllık Hareketi

Dünya Güneş çevresindeki yıllık hareketini elips şeklinde bir yörünge üzerinde yapar. Bu hareketini yaklaşık olarak 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir. Dünya 939 milyon km'lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder.

Dünya'nın Yıllık Hareketinin Sonuçları (Güneş Etrafında Dönmesi)

(Gündüz-gece eşitliği)

(Gündüz-gece eşitliği) Güz (Sonbahar) 4 Temmuz

Günöte

3 Ocak Günberi

(Gün dönümü) 152 milyon km

147 milyon km (Gün dönümü)

21 Mart

21 Aralık

23 Eylül

21 Haziran İlkbahar Kış

G

Yaz

( (S

Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında izledi- ği yola yörünge denir. Dünya’nın yörüngesinden geçen düzleme yörünge düzlemi veya ekliptik düzlem adı verilir.

Dünya'nın Yörüngesinin Elips Biçiminde Olmasının Sonuçları

1. Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Gün- beri (3 Ocak) ve günöte (4 Temmuz) dönemlerinin yaşanmasına neden olur.

2. Güneş’in Dünya’ya uyguladığı çekim kuvveti değişir.

3. Güneş’in uyguladığı çekim kuvvetinin farklı olması Dünya’nın Güneş çevresindeki hızının da değişme- sine neden olur.

4. Dünya Güneş’e yaklaştığı zaman (günberi dönemin- de) Güneş’in çekim etkisinden kurtulmak için daha hızlı döner. (3 Ocak)

Bunun sonucunda:

a) Şubat ayı diğer aylardan farklı olarak 28 gün sürer.

b) KYK’de kış mevsimi GYK’den 2 gün kısa sürer.

5. Dünya, Güneş’ten uzaklaştığı zaman (günöte) Güneş’in çekim etkisi azaldığı için yörünge etrafında daha yavaş döner. (4 Temmuz)

Bunun sonucunda:

a) Sonbahar ekinoksu 21 Eylül’de meydana gelme- si gerekirken 2 gün gecikme ile 23 Eylül’e sarkar.

b) KYK’de yaz mevsimi GYK’den 2 gün uzun sürer.

Şubat ayının 4 yılda bir 29 gün çekmesi,

NOT

Dünya'nın yıllık hareketi sonucunda orta- ya çıkan artık zamanın (Gura) toplanıp bir güne eşit olmasıyla alakalıdır.

8

Dünya'nın Eksen Eğikliğinin Sonuçları

Kuzey kutup dairesi

Güney kutup dairesi

Ekliptik Ekvator

66°33

23°27

Yengeç Dönencesi

Oğlak Dönencesi

Ekliptik eksen ile Dünya’nın ekseni birbiri ile çakışmaz ve aralarında 23°27 lık bir eğiklik vardır. Bu eğikliğe Dünya’nın Eksen Eğikliği denir.

Ekvatoral Kuşak: 23°27 Kuzey Yengeç dönencesi ile 23°27’ Güney Oğlak dönencesi arasında kalan bölgedir.

Güneş ışınları dönencelere yılda bir kez, dönenceler ara- sındaki herhangi bir noktaya ise yılda iki kez dik açı ile düşer.

Orta Kuşak: Her iki yarımkürede 23°27 dönenceler ile 66°33 kutup daireleri arasında kalan bölgedir. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısının değişimine bağlı olarak dört mevsimin belirgin yaşandığı bölgedir.

Kutup Kuşağı: 66°33 kutup daireleri ile 90° kutup nok- taları arasında kalan bölgedir. Kutup kuşağında 24 saati aşan gece ya da gündüzler oluşur.

1. Mevsimler oluşur. Mevsimlerin Kuzey ve Güney ya- rımküreye göre değişmesine neden olur.

2. Matematik iklim kuşaklarının sınırlarını belirler.

0°

23°27'

23°27' 66°33'

66°33' 90°

90°

Kutup Kuşağı Orta Kuşak

Orta Kuşak Tropikal Kuşak Tropikal Kuşak Kutup Kuşağı

3. Bir yere güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir.

4. Gece ve gündüz süresi arasındaki fark Ekvator'dan kutuplara gidildikçe artar.

5. Gece ve gündüz süreleri yıl içinde değişir.

6. Aynı anda Kuzey ve Güney Yarım Kürelerde farklı mevsimler yaşanır.

7. Mevsimlik sıcaklık farkları oluşur.

8. Güneşin yeryüzündeki herhangi bir merkezdeki ufuk düzlemi üzerinde doğduğu ve battığı noktalar yıl bo- yunca yer değiştirir.

9. Güneş ışınlarının dik açıyla gelebildiği enlemlerin sı- nırlarını belirler. Yıl boyunca dönencelere 1 kez, dö- nenceler arasına 2 kez dik açıyla gelir.

10. Aydınlanma Çemberi mevsimlere göre değişir. Ay- dınlanma Çemberinin teğet olarak geçtiği enlemlerin sınırını belirler. Aydınlanma Çemberi yıl boyunca ku- tup noktaları (90°) ile kutup daireleri (66°33') arasın- da sürekli yer değiştirir.

11. Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur.

12. 21 Mart - 23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Yarım Küre'de gündüz süreleri uzar, gece süreleri kısalır.

23 Eylül -21 Mart tarihleri arasında ise tersine gece süreleri uzar, gündüz süreleri kısalır.

Yer'in Geosferleri (Yer'in İç Yapısı)

Yer Yuvarlağı: Sıcaklık, kalınlık, yoğunluk bakımından farklı iç içe katmanlardan meydana gelir.

Yer'in katmanlarını içten dışa doğru sıralayacak olursak deprem dalgalarından yararlanarak bu katmanların özel- liklerini sıralayabiliriz.

• Çekirdek

• Manto

• Taşküre (Litosfer)

Çekirdek (Ağır Küre ya da Barisfer de denir).

• Yer'in en iç kısmında yer alır. Yoğunluğu 10 g/cm³ aşar. Yoğunluğu mantonun 2 katıdır.

• Çekirdek iki kısma ayrılır.

a) Dış Çekirdek b) İç Çekirdek

Dış Çekirdek: Yapısındaki erimiş hâlde NikelDemir karışımından meydana gelir. Dış Çekirdek çekirdeğin 2980-5120 km'ler arasındaki kısmında yer alır.

İç Çekirdek: Yapısındaki katı hâlde bulunan NikelDe- mir karışımından oluşur. İç Çekirdek çekirdeğin 5150- 6371 km'ler arasındaki kısmında yer alır.

Manto (Ateş Küre ya da Pirosfer de denir).

• Yer kabuğunun altında Litosfer ile Çekirdek arasında yer alır. 1002890 km'ler arasında yer alır.

• Manto'nun sıcaklığı 19003700 °C arasında iken yo- ğunluğu 3,35,5 g/cm³ arasında değişir.

• Yapısında silisyum, nikel, demir ve magnezyum bu- lunur.

• Mantoda alçalıcı ve yükselici hareketler görülür. Bu- nun nedeni alt ve üst kısımlarının yoğunluk farkından dolayı yerin içine sokulup yer kabuğuna doğru yük- selmesidir.

9

Manto'nun üst kesimi yüksek basınç ve sı-

NOT

caklıktan dolayı elastiktir. Alt kesimleri ise sıvı hâldedir.

Yani yoğunluk farkından dolayı kızgın akıcı madde magma yer kabuğuna doğru yükse- lirken yoğunluğun fazla olduğu kesimlerde magma yerin içine doğru hızla ilerler.

Litosfer (Taşküre)

(Yer kabuğunun ortalama 35 km'lik üst kısmına yer kabuğu denir).

• Kalınlığı ortalama 100 km'dir.

• Yapısı silisyum-alüminyum bileşimindeki taşlardan oluşmuştur. Kalınlığı 50 km bulan sial yer kabuğu- nun en üst katmanıdır. Çoğunlukla bu katman kıtaları oluşturur. Okyanus tabanlarında incelir ve kaybolur.

• Yer kabuğunun altındaki bölüm silisyum ve magnez- yumdan oluştuğu için sima adı verilir.

Sima ince bir katmandır. Kalınlığı 412 km arasında olup okyanus tabanlarını oluşturur.

Yer kabuğu

Sial Sima

Kalınlığı: 4-12 km Okyanus tabanlarını oluşturur.

Kalınlığı: 50 km

Okyanus tabanlarında incelir.

Büyük okyanus tabanının bazı bölümlerinde hiç görül- mez. (sial)

Jeoterm Basamağı: Yeryüzünden yerin derinliklerine gidildikçe her 33 m'de sıcaklığın 1° artmasına jeoterm basamağı denir.

Yeryüzü

Jeoterm basamağı

33 m = 1°C artar.

ÖABT Çıkmış Soru

I. Biyosfer II. Hidrosfer III. Fotosfer IV. Atmosfer

Yukarıda verilenlerden hangisi Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan küreleri arasında yer almaz?

A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve III E) III ve IV Çözüm:

Dünya'nın birbiri ile etkileşim hâlinde bulunan:

• Biyosfer: Canlı küre

• Hidrosfer: Su küre

• Atmosfer: Hava küre

• Litosfer: Taş küre gibi küreleri bulunur.

Ancak fotosfer (ışık küre) Güneş'in görünen parlak yü- zeyine verilen isimdir.

Cevap C

Yer'in İç Isısı

Güneş sisteminin meydana geldiği zamanda, çok sayıda küçük parçanın birlikte yerküreyi meydana getirdiklerin- de ortaya çıkan enerjiye yerin iç ısısı denir.

Yerküreyi meydana getiren bu küçük parçacıkların ya- vaşlamalarıyla ve kinetik enerjinin açığa çıkmasıyla bir- likte meydana gelen yeni gezegenin kütle çekim gücü etkisiyle de Dünya'nın merkezinde (çekirdeğinde) yoğun- laşma sonucu açığa potansiyel enerji çıkar. Açığa çıkan enerji sıvılaşma sıcaklığının çok üzerinde bir sıcaklığa erişir.

4,6 − 3,8 milyar yılları arasında kozmik çarpış-

NOT

maların yoğun olduğu bu dönemlerde, yeni ısı taşınmalarına aralıklarla bu kozmik çarpışma- ların neden olduğu düşünülmekteydi. Fosil ısı olarak bilinen bu ısıya yerkürenin katmanla- rının erken dönemlerde farklılaşmasında ne olduğu fikri bugün önemini yitirmiştir.

10

Yer Çekimi

Cisimleri, Yer'in (Dünya'nın) merkezine çeken kütle çeki- midir. Kütle çekimi dünya tarafından gerçekleşir.

Yer çekimi, cismin ağırlığı yönünde yani Dünya'nın mer- kezine doğrudur. Yer çekimi ivmesi: "g" ile gösterilir.

İvme: Bir cismin hızının zamanla değişim hızına denir.

Yer çekimi, Dünya'nın yüzeyinde bulunulan konuma göre değişir.

Bir cismin ağırlığı fazla ise Dünya'nın merkezine yaklaşır.

Bir cismin ağırlığı az ise Dünya'nın merkezinden uzak- laşır.

Kütle büyüdükçe, yer çekimi kuvveti de büyür.

Dünya'nın şekli nedeniyle bir cismin kutup-

NOT

lardaki yarıçapı, Ekvator'daki yarıçapından küçüktür. Yani bir cisim Dünya'nın merkezi- ne yaklaştıkça ağırlığı artarken merkezden uzaklaştıkça ağırlığı azalır.

Dünya kutuplardan basık olduğu için, kutup- lardaki yarıçap Ekvator'daki yarıçaptan bü- yüktür. Nedeni yerin merkezine daha fazla yaklaşılmasıdır.

• Uzayda yer çekimi yoktur. Burada cismin ağırlığı sı- fırdır.

Levha Hareketleri

• Levha hareketleri veya levha tektoniği olarak da bilinir.

• En geniş anlamıyla litosferin yapısını ve bu yapıyı doğuran evrimi araştıran jeoloji dalıdır.

Birbirine yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır.

• İki levhanın çarpışmasıyla oluşan yeryüzü şekli, lev- haların türüne göre değişir.

Depremlere ve yanardağların oluşumuna neden olur.

• Yanardağların çoğu da genellikle erimiş kayaların levhadaki çatlaklardan yararlanarak fışkırdığı levha sınırında yer alır.

Kıtaların Kayması:

• Alfred Wegener'in "kıtaların kayması 1915'de "ku- ramının geliştirilmesi sonucu oluşmuştur.

• Başlangıçta tüm kıtaların Pangea adında tek bir kıta olduğu, sonradan parçalanarak zamanla günümüz- deki yerlerine ulaştığı görüşünü ortaya attı.

• Dünya'nın yüzeyi kesintisiz gibi görünüyorsa da, ger- çekte dev boyuttaki bir yap-boz gibi birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır.

• Levha adı verilen bu parçalar, çok yavaş olarak sü- rekli biçimde birbirlerine göre hareket ederler.

• Wegener teorisine göre kıtalar birinci zamanın ikinci yarısına kadar tek bir parça hâlinde idi.

• II. ve III. zamanlarda kıtalar parçalanarak birbirinden uzaklaşmıştır.

• Kıtaların arasındaki boşluklara suların dolmasıyla okyanus ve denizler meydana gelmiştir.

• A. Wegener’in teorisi geliştirilerek 1950’de levha tek- toniği teorisi adıyla yeni bir teori ortaya atıldı.

• Bu teoriye göre yer kabuğu levha ya da tabla adı ve- rilen çok büyük parçalar hâlindedir ve manto üzerin- de yüzer hâldedir.

• Bu nedenle kimi zaman birbirinden uzaklaşırken, kimi zaman da birbirlerine yaklaşırlar.

• Levhaların birbirinden uzaklaşması sonucu okyanus tabanlarındaki kırıklar genişler ve bazaltik lavlar or- taya çıkar.

• Bunlar katılaşarak kıtaların kenarlarına eklenir. Bu- nun sonucunda kıtalar birbirinden uzaklaşır ve okya- nus tabanları genişler.