YER BİLİMİ - ASTRONOMİ
ÇEVRE BİLİMİ ve ALAN EĞİTİMİ
FEN BİLİMLERİ
FEN ve TEKNOLOJİ
Konu Anlatımı Özgün Sorular Ayrıntılı Çözümler
Test Stratejileri Çıkmış Sorular
ÖĞRETMENLİK ALAN BİLGİSİ TESTİ
ÖABT
2015 ÖABT Soruları yakalayan
komisyon tarafından hazırlanmıştır.
Soruları yakalayan komisyon tarafından
hazırlanmıştır.
Komisyon ÖABT Fen Bilimleri Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Yer Bilimi- Astronomi- Çevre Bilimi-Alan Eğitimi
Konu Anlatımlı ISBN 978-605-364-998-4 Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
3. Baskı: Aralık 2014, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Şermin Demirhan Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: pegem@pegem.net
ÖN SÖZ
Sevgili Öğretmen Adayları,
ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ konu anlatımlı setimiz dört kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji 4. Kitap" adlı yayınımız Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi bölümlerini kapsamaktadır ve Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır.
Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT ’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedefl enmiştir.
Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir.
Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi pegem@pegem.net adresini kullanarak bizimle paylaşabilirsiniz.
Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...
Başarılar...
FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER
ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.
Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.
Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı
Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40
a. Fizik b. Kimya c. Biyoloji d. Yer Bilimi e. Astronomi f. Çevre Bilimi
% 24
% 22
% 22
% 4
% 4
% 4
1 - 12 13 - 23 24 - 34 35 - 36 37 - 38 39 - 40
Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50
Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013-2014 Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.
İÇİNDEKİLER
I. KISIM ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM: YER BİLİMİ
JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU ... 5
A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI... 5
B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER ...5
Yer Yuvarlağının Şekli ve Boyutları ...5
Dünyanın Şeklinin Sonuçları ...6
Dünyanın Hareketleri ...6
Yerin Geosferleri ...8
Yerin İç Isısı ...9
Yer Çekimi ...9
İzostasi ...10
Yer Yuvarının Yaşı ...10
Yer Kabuğunu Oluşturan Maddeler Yer Kabuğunun Malzemesi: Taşlar (Kayaçlar) ...10
Başlıca Kayaçlar ...10
Tortul Taşlar ...11
Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar ve Özellikleri ...12
Taşların Çözülmesi ve Çözülme Şekilleri...13
Toprak Oluşumu ...13
Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler ...13
Toprak Horizonları ...15
Toprakların Sınıflandırılması ...15
Dünyayı Şekillendiren Kuvvetler ...17
ÇÖZÜMLÜ TEST ...24
ÇÖZÜMLER ...27
2. BÖLÜM: ASTRONOMİ
ASTRONOMİ, ASTRONOMİ TARİHİ, TEMEL KAVRAMLAR VE BİLİM DALLARI ... 31EVREN VE YAPISI ... 33
ÇÖZÜMLÜ TEST ...44
ÇÖZÜMLER ...47
3. BÖLÜM: ÇEVRE BİLİMİ
ÇEVRE BİLİMİ VE TARİHİ ... 51A. Çevre ve Ögeleri ... 51
B. Çevrenin Boyutları... 51
C. Çevre Biliminin Tarihsel Gelişimi ... 51
ÇEVRE EĞİTİMİ ... 53
A. Çevre Eğitimi Stratejilerinin Belirlendiği Toplantılar ... 53
B. Çevre Eğitimine Yönelik Yaklaşımlar ... 54
C. Çevre Okuryazarı Bireylerin Özellikleri ... 54
D. Türkiye’de Çevre Eğitimi ... 55
E. Türkiye’de Kalkınma Planları ve Çevre Eğitimi ... 55
vi
EKOLOJİ ... 57
A. Ekosistemlerin Canlı Unsurları ... 57
B. Ekosistemler... 59
İNSAN VE ÇEVRE ... 64
A. Nüfus ve Çevre ... 64
B. Tarım ve Çevre ... 64
C. Sanayileşme ve Çevre ... 65
D. Enerji ve Çevre ... 65
E. Çevre Kirliliği ... 66
Çevre İle İlgili Mevzuat ve Kuruluşlar ... 72
A. Ulusal Kuruluşlar ve Faaliyetleri ... 72
B. Uluslararası Kuruluşlar ve Faaliyetleri... 74
C. Çevreyle İlgili Ulusal ve Uluslararası Başlıca Sözleşmeler ve Kanunlar ... 75
ÇÖZÜMLÜ TEST ...77
ÇÖZÜMLER ...79
I I. KISIM ALAN EĞİTİMİ
FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINA GENEL BİR BAKIŞ ... 83A. Fen Bilimleri Dersi Öğretim Programının Temel Anlayışı ve Vizyonu ... 83
B. Fen Bilimleri Dersinin Yapısı ve Öğrenme Alanları ... 85
FEN BİLİMLERİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDA BENİMSENEN STRATEJİ ve YÖNTEMLER ... 93
A. Araştırmaya – Sorgulamaya Dayalı Öğrenme ... 93
B. Proje Tabanlı Öğrenme (PTÖ) ... 95
C. İş Birliğine Dayalı Öğrenme ... 95
D. Argümantasyon Odaklı Öğrenme ... 96
E. Probleme Dayalı Öğrenme... 97
ÇÖZÜMLÜ TEST - 1 ...101
ÇÖZÜMLER ...104
ÇÖZÜMLÜ TEST - 2 ...107
ÇÖZÜMLER ... 111
ÇÖZÜMLÜ TEST - 3 ...114
ÇÖZÜMLER ...117
KAYNAKLAR ... 119
I. KISIM
ALAN BİLGİSİ
1. BÖLÜM
YER BİLİMİ
5
Yer Bilimi; genel anlamda gezegen olarak dünyanın güneş sistemi içindeki konumunu, kimyasal ve fiziksel özelliklerini, diğer gök cisimlerinden ayıran niteliklerini, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle geçirdiği değişimleri, ortaya çıkışından bugüne kadar üzerinde ve etrafında meyda- na gelen temel gelişim ve değişimleri ele alan ve “yer”
ile ilgilenen bilimler topluluğudur. Ayrıca dünya üzerinde canlıların ortaya çıkışından bugüne kadar süregelen de- ğişimlerini incelemektedir. Bu açıdan bakıldığında jeoloji, coğrafya, jeofizik, jeodezi, oşinografi (oseanografi), jeo- kimya ve meteoroloji alt disiplinlerine ayrılır.
JEOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU
Jeoloji: Yer bilimlerinden biri olan jeoloji; yerkürenin özel- likle ortalama kalınlığı 35 km olan katı yer kabuğunu ve onu etkileyen fiziksel ve kimyasal özelliklerin neler oldu- ğu, iç ve dış kuvvetlerin onu nasıl etkileyip değiştirdiğini araştıran tarihsel doğa bilimidir.
Jeoloji, yer kabuğunun bileşimi, yapısı, organik ve inor- ganik gelişimi, iç ve dış kuvvetlerin etkisiyle uğradığı değişimler ve içinde bulunan bütün mineraller, maden- ler ve yer altı kaynaklarını incelemektedir. Bu bakımdan jeoloji; insan ve insan topluluklarının yeryüzüne dağılışı ile bu dağılışın nedenleri ve yeryüzü arasındaki ilişkileri ve etkileşimleri inceleyen coğrafya ile yerküreyi fiziksel yöntemlerle analiz eden ve araştıran diğer bir yer bilimi alt disiplini olan jeofizikten ayrılmaktadır.
Jeolojiden hangi alanlarda yararlanılmaktadır?
1. Kömür, petrol gibi önemli yer altı zenginliklerinin araştırılmasında, işletilmesinde
2. Yer altı sularının tespitinde 3. Yol, tünel, baraj gibi yapılarda 4. Çevre ile ilgili alanlarda
5. Yerküreyi çepeçevre saran atmosfer ve diğer gök ci- simlerini barındıran uzayı incelemede
6. Canlıların yaratılışından bugüne geçirdiği evrimleri araştırmada
A. JEOLOJİNİN ANA BİLİM DALLARI
1. Genel Jeoloji 2. Mineraloji 3. Petrografi 4. Uygulamalı Jeoloji 5. Maden Yatakları 6. Yapısal Jeoloji
1. Genel Jeoloji: Yer kabuğunun oluşumunda rol oyna- yan iç ve dış kuvvetlerin yaptıkları etkiler ve bunlar sonu- cunda ortaya çıkan değişiklikleri inceler.
Örnek
Dinamik jeoloji, Fiziksel jeoloji
2. Mineraloji: Minerallerin kimyasal, fiziksel ve optik özelliklerinden yararlanarak onları tanımlama ve sınıf- landırmayı konu alır.
3. Petrografi: Kayaçları inceleyen bilim dalıdır.
4. Uygulamalı Jeoloji: Çevre ve kent jeolojisi, yer altı suları, mühendislik yapıları, yapı malzemeleri, zemin özellikleri, kömür ve petrol gibi konularla ilgilenir.
5. Maden Yatakları: Ekonomik değere sahip, mineralle- rin bulunması ve çalışılmasını ele alır.
6. Yapısal Jeoloji: Diğer adıyla “tektonik”, yer kabuğu- nun yapısıyla, bu yapıyı oluşturan hareketlerle ve defor- masyonlarla ilgilenir.
B. YERKÜRE İLE İLGİLİ BİLGİLER
Yer Yuvarlağının Şekli ve BoyutlarıDünya: Kutuplardan basık, Ekvator'dan şişkin olarak kü- reye çok yakın bir şekildedir. Dünya'nın kendine has bu şekline geoid denir.
Güneş sisteminde gezegenlerden biri olan DÜNYA;
Güneş'e uzaklık bakımından 3. sırada yer alır.
Basıklık
şişkinlik Ekvator
Kendine has şekline geoid denir.
Yer'in geoid olduğunu nasıl anlarız?
1. Ekvator'un çevre uzunluğunun kutuplar çevresinden daha uzun olması
2. Aynı cismin Ekvator'da hafif iken kutuplarda daha ağır gelmesi
3. Yer çekiminin Ekvator'dan kutuplara doğru artması
Dünya'nın Boyutları
Ekvator Çevresi 40.076 km Kutuplar Çevresi 40.009 km Ekvator Yarıçapı 6378 km Kutuplar Yarıçapı 6357 km Basıklık Oranı 1/297 km Yüz Ölçümü 510.100.000 km2
Hacmi 1.083.320.000 km3
6
Dünya'nın Şeklinin Sonuçları
1. Paralel dairelerinin uzunluğu Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe küçülür.
E
2. Dünya'nın yarısı karanlık iken diğer yarısı aydınlıktır.
3. Meridyenlerin boyları eşittir. Bu durum bütün merid- yenlerin bir kutuptan diğerine uzanmasının sonucu- dur.
4. Ardışık meridyenler arasındaki mesafe Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
0 60 90
90 55,5
111 km
5. Yerin ekseni çevresindeki çizgisel dönüş hızı Ekvator'dan kutuplara doğru azalır.
Ekvator'da 1670 km/saat olan çizgisel hız ku-
NOT
tup noktalarına doğru düzenli azalır ve kutup noktalarında sıfır olur.
6. Harita çizimlerinde şekil ve alan bozulması meydana gelir.
7. Ekvator'dan Kuzey Kutbu'na doğru gidildikçe Kutup Yıldızının görünüm açısı büyür.
8. Bir noktadan aynı yöne gidilirse tekrar aynı noktaya ulaşılır.
9. Güneş ışınlarının düşme açısı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
10. Güneş ışınlarının Ekvator çevresine büyük, kutuplar çevresine küçük açılarla gelmesi nedeniyle Ekvator çevresi sürekli termik alçak basınç, kutuplar çevresi ise sürekli termik yüksek basınç alanları durumun- dadır.
Dünya'nın Hareketleri
Yer'in 2 türlü hareketi vardır. Bunlardan birincisi, kendi ekseni çevresindeki hareketi; ikincisi, Güneş çevresinde- ki yıllık hareketidir.
1. Dünya'nın Günlük Hareketi
Yerküre günlük hareketini kutuplardan geçtiği varsayı- lan ekseni çevresinde batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar. Bunun sonucunda bir Güneş günü meydana gelir.
Dünya'nın Günlük Hareketinin Sonuçları (Kendi Ekseni Etrafında Dönmesi) 1. Gece ve gündüz meydana gelir. (1 gün)
2. Gün içinde güneş ışınlarının yere düşme açısı değişir.
Güneş'in sabah doğuşundan akşam batışına
NOT
kadar ufuk düzleminde yer değiştirmesi ışınla- rın yeryüzüne farklı açılarla düşmesine neden olur.
Doğu Sabah Öğle 12.00
Akşam
Batı A Merkezi
Güneş ışınlarının düşme açısının değişimine bağlı ola- rak gün içinde sıcaklık değerleri değişir.
KRİTİK NOKTA: Güneş ışınlarının geliş açısına bağlı olarak sıcaklık ortalamaları değişiyor olsa da günün en sıcak anı güneş ışınlarının en büyük açı ile geldiği öğle saatlerinde yaşanır. (13.0014.00)
Günün en soğuk vakitleri, gece boyunca atmosferin ve yer- yüzünün ısı kaybetmesinden dolayı sabahın ilk saatleridir.
3. Gündüz havanın ısınma, gece ise soğumasına bağlı olarak günlük sıcaklık farkları oluşur.
Örnek
Gündüz en yüksek sıcaklık 20°C, gece ise en düşük 4°C olduğunda 16°C günlük sıcaklık farkı oluşur.
7
Günlük Sıcaklık Farklarının Sonuçları
a) Denizkara ile dağvadi arasında hafif şiddetli meltem rüzgârları oluşur.
b) Kayalarda mekanik (fiziksel) çözülme hızı artar.
4. Yerin geoid şekli meydana gelir.
5. Çizgisel ve açısal hızlar ile savrulma kuvveti meyda- na gelir.
6. Cisimlerin gün içerisindeki gölge boyu (uzunlukları) değişir. (Güneş ışınlarının yere düşme açısına bağlı olarak)
7. Yerel saat farkları oluşur. (Doğuda bulunan yerlerde yerel saat ileri, batıda ise daha geridir.)
Örnek
İstanbul 11.32
Osmaniye 12.00
Iğdır 12.32
Dünya batıdan doğuya doğru döner. Doğuda-
NOT
kiler güneşi batıdakilerden daha önce görür.
8. Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları sapmaya uğ- rar. Bu durum yerin ekseni çevresinde dönmesi sıra- sında oluşan, "Koriyolis Kuvveti" ile ilgilidir.
Bu sapma doğrultusu Kuzey Yarım Küre'de esiş yönü- nün sağına doğru, Güney Yarım Küre'de esiş yönünün soluna doğru gerçekleşir.
9. Hava kütlelerinin yükselici hareket yaptığı 60°para- lelleri civarında Dinamik Alçak Basınç, alçalıcı hare- ket yaptığı 30° paralelleri civarında ise Dinamik Yük- sek Basınç alanları oluşur.
2. Dünya'nın Yıllık Hareketi
Dünya Güneş çevresindeki yıllık hareketini elips şeklinde bir yörünge üzerinde yapar. Bu hareketini yaklaşık olarak 365 gün 6 saatte tamamlar. Buna 1 yıl denir. Dünya 939 milyon km'lik yörüngesi üzerinde saatte 108 bin km hızla hareket eder.
Dünya'nın Yıllık Hareketinin Sonuçları (Güneş Etrafında Dönmesi)
(Gündüz-gece eşitliği)
(Gündüz-gece eşitliği) Güz (Sonbahar) 4 Temmuz
Günöte
3 Ocak Günberi
(Gün dönümü) 152 milyon km
147 milyon km (Gün dönümü)
21 Mart
21 Aralık
23 Eylül
21 Haziran İlkbahar Kış
G
Yaz
( (S
Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi sırasında izledi- ği yola yörünge denir. Dünya’nın yörüngesinden geçen düzleme yörünge düzlemi veya ekliptik düzlem adı verilir.
Dünya'nın Yörüngesinin Elips Biçiminde Olmasının Sonuçları
1. Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığı sabit değildir. Gün- beri (3 Ocak) ve günöte (4 Temmuz) dönemlerinin yaşanmasına neden olur.
2. Güneş’in Dünya’ya uyguladığı çekim kuvveti değişir.
3. Güneş’in uyguladığı çekim kuvvetinin farklı olması Dünya’nın Güneş çevresindeki hızının da değişme- sine neden olur.
4. Dünya Güneş’e yaklaştığı zaman (günberi dönemin- de) Güneş’in çekim etkisinden kurtulmak için daha hızlı döner. (3 Ocak)
Bunun sonucunda:
a) Şubat ayı diğer aylardan farklı olarak 28 gün sürer.
b) KYK’de kış mevsimi GYK’den 2 gün kısa sürer.
5. Dünya, Güneş’ten uzaklaştığı zaman (günöte) Güneş’in çekim etkisi azaldığı için yörünge etrafında daha yavaş döner. (4 Temmuz)
Bunun sonucunda:
a) Sonbahar ekinoksu 21 Eylül’de meydana gelme- si gerekirken 2 gün gecikme ile 23 Eylül’e sarkar.
b) KYK’de yaz mevsimi GYK’den 2 gün uzun sürer.
Şubat ayının 4 yılda bir 29 gün çekmesi,
NOT
Dünya'nın yıllık hareketi sonucunda orta- ya çıkan artık zamanın (Gura) toplanıp bir güne eşit olmasıyla alakalıdır.
8
Dünya'nın Eksen Eğikliğinin Sonuçları
Kuzey kutup dairesi
Güney kutup dairesi
Ekliptik Ekvator
66°33
23°27
Yengeç Dönencesi
Oğlak Dönencesi
Ekliptik eksen ile Dünya’nın ekseni birbiri ile çakışmaz ve aralarında 23°27 lık bir eğiklik vardır. Bu eğikliğe Dünya’nın Eksen Eğikliği denir.
Ekvatoral Kuşak: 23°27 Kuzey Yengeç dönencesi ile 23°27’ Güney Oğlak dönencesi arasında kalan bölgedir.
Güneş ışınları dönencelere yılda bir kez, dönenceler ara- sındaki herhangi bir noktaya ise yılda iki kez dik açı ile düşer.
Orta Kuşak: Her iki yarımkürede 23°27 dönenceler ile 66°33 kutup daireleri arasında kalan bölgedir. Güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısının değişimine bağlı olarak dört mevsimin belirgin yaşandığı bölgedir.
Kutup Kuşağı: 66°33 kutup daireleri ile 90° kutup nok- taları arasında kalan bölgedir. Kutup kuşağında 24 saati aşan gece ya da gündüzler oluşur.
1. Mevsimler oluşur. Mevsimlerin Kuzey ve Güney ya- rımküreye göre değişmesine neden olur.
2. Matematik iklim kuşaklarının sınırlarını belirler.
0°
23°27'
23°27' 66°33'
66°33' 90°
90°
Kutup Kuşağı Orta Kuşak
Orta Kuşak Tropikal Kuşak Tropikal Kuşak Kutup Kuşağı
3. Bir yere güneş ışınlarının yeryüzüne düşme açısı yıl boyunca değişir.
4. Gece ve gündüz süresi arasındaki fark Ekvator'dan kutuplara gidildikçe artar.
5. Gece ve gündüz süreleri yıl içinde değişir.
6. Aynı anda Kuzey ve Güney Yarım Kürelerde farklı mevsimler yaşanır.
7. Mevsimlik sıcaklık farkları oluşur.
8. Güneşin yeryüzündeki herhangi bir merkezdeki ufuk düzlemi üzerinde doğduğu ve battığı noktalar yıl bo- yunca yer değiştirir.
9. Güneş ışınlarının dik açıyla gelebildiği enlemlerin sı- nırlarını belirler. Yıl boyunca dönencelere 1 kez, dö- nenceler arasına 2 kez dik açıyla gelir.
10. Aydınlanma Çemberi mevsimlere göre değişir. Ay- dınlanma Çemberinin teğet olarak geçtiği enlemlerin sınırını belirler. Aydınlanma Çemberi yıl boyunca ku- tup noktaları (90°) ile kutup daireleri (66°33') arasın- da sürekli yer değiştirir.
11. Kara ve denizler arasında sıcaklık farkları oluşur.
12. 21 Mart - 23 Eylül tarihleri arasında Kuzey Yarım Küre'de gündüz süreleri uzar, gece süreleri kısalır.
23 Eylül -21 Mart tarihleri arasında ise tersine gece süreleri uzar, gündüz süreleri kısalır.
Yer'in Geosferleri (Yer'in İç Yapısı)
Yer Yuvarlağı: Sıcaklık, kalınlık, yoğunluk bakımından farklı iç içe katmanlardan meydana gelir.
Yer'in katmanlarını içten dışa doğru sıralayacak olursak deprem dalgalarından yararlanarak bu katmanların özel- liklerini sıralayabiliriz.
• Çekirdek
• Manto
• Taşküre (Litosfer)
Çekirdek (Ağır Küre ya da Barisfer de denir).
• Yer'in en iç kısmında yer alır. Yoğunluğu 10 g/cm3 aşar. Yoğunluğu mantonun 2 katıdır.
• Çekirdek iki kısma ayrılır.
a) Dış Çekirdek b) İç Çekirdek
Dış Çekirdek: Yapısındaki erimiş hâlde NikelDemir karışımından meydana gelir. Dış Çekirdek çekirdeğin 2980-5120 km'ler arasındaki kısmında yer alır.
İç Çekirdek: Yapısındaki katı hâlde bulunan NikelDe- mir karışımından oluşur. İç Çekirdek çekirdeğin 5150- 6371 km'ler arasındaki kısmında yer alır.
Manto (Ateş Küre ya da Pirosfer de denir).
• Yer kabuğunun altında Litosfer ile Çekirdek arasında yer alır. 1002890 km'ler arasında yer alır.
• Manto'nun sıcaklığı 19003700 °C arasında iken yo- ğunluğu 3,35,5 g/cm3 arasında değişir.
• Yapısında silisyum, nikel, demir ve magnezyum bu- lunur.
• Mantoda alçalıcı ve yükselici hareketler görülür. Bu- nun nedeni alt ve üst kısımlarının yoğunluk farkından dolayı yerin içine sokulup yer kabuğuna doğru yük- selmesidir.
9
Manto'nun üst kesimi yüksek basınç ve sı-
NOT
caklıktan dolayı elastiktir. Alt kesimleri ise sıvı hâldedir.
Yani yoğunluk farkından dolayı kızgın akıcı madde magma yer kabuğuna doğru yükse- lirken yoğunluğun fazla olduğu kesimlerde magma yerin içine doğru hızla ilerler.
Litosfer (Taşküre)
(Yer kabuğunun ortalama 35 km'lik üst kısmına yer kabuğu denir).
• Kalınlığı ortalama 100 km'dir.
• Yapısı silisyum-alüminyum bileşimindeki taşlardan oluşmuştur. Kalınlığı 50 km bulan sial yer kabuğu- nun en üst katmanıdır. Çoğunlukla bu katman kıtaları oluşturur. Okyanus tabanlarında incelir ve kaybolur.
• Yer kabuğunun altındaki bölüm silisyum ve magnez- yumdan oluştuğu için sima adı verilir.
Sima ince bir katmandır. Kalınlığı 412 km arasında olup okyanus tabanlarını oluşturur.
Yer kabuğu
Sial Sima
Kalınlığı: 4-12 km Okyanus tabanlarını oluşturur.
Kalınlığı: 50 km
Okyanus tabanlarında incelir.
Büyük okyanus tabanının bazı bölümlerinde hiç görül- mez. (sial)
Jeoterm Basamağı: Yeryüzünden yerin derinliklerine gidildikçe her 33 m'de sıcaklığın 1° artmasına jeoterm basamağı denir.
Yeryüzü
Jeoterm basamağı
33 m = 1°C artar.
Yerin İç Isısı
Güneş sisteminin meydana geldiği zamanda, çok sayıda küçük parçanın birlikte yerküreyi meydana getirdiklerin- de ortaya çıkan enerjiye yerin iç ısısı denir.
Yerküreyi meydana getiren bu küçük parçacıkların ya- vaşlamalarıyla ve kinetik enerjinin açığa çıkmasıyla bir- likte meydana gelen yeni gezegenin kütle çekim gücü etkisiyle de Dünya'nın merkezinde (çekirdeğinde) yoğun- laşma sonucu açığa potansiyel enerji çıkar. Açığa çıkan enerji sıvılaşma sıcaklığının çok üzerinde bir sıcaklığa erişir.
4,6 − 3,8 milyar yılları arasında kozmik çarpış-
NOT
maların yoğun olduğu bu dönemlerde, yeni ısı taşınmalarına aralıklarla bu kozmik çarpışma- ların neden olduğu düşünülmekteydi. Fosil ısı olarak bilinen bu ısıya yerkürenin katmanla- rının erken dönemlerde farklılaşmasında ne olduğu fikri bugün önemini yitirmiştir.
Yer Çekimi
Cisimleri, Yer'in (Dünya'nın) merkezine çeken kütle çeki- midir. Kütle çekimi dünya tarafından gerçekleşir.
Yer çekimi, cismin ağırlığı yönünde yani Dünya'nın mer- kezine doğrudur. Yer çekimi ivmesi: "g" ile gösterilir.
İvme: Bir cismin hızının zamanla değişim hızına denir.
Yer çekimi, Dünya'nın yüzeyinde bulunulan konuma göre değişir.
Bir cismin ağırlığı fazla ise Dünya'nın merkezine yaklaşır.
Bir cismin ağırlığı az ise Dünya'nın merkezinden uzak- laşır.
Kütle büyüdükçe, yer çekimi kuvveti de büyür.
Dünya'nın şekli nedeniyle bir cismin kutup-
NOT
lardaki yarıçapı, Ekvator'daki yarıçapından küçüktür. Yani bir cisim Dünya'nın merkezi- ne yaklaştıkça ağırlığı artarken merkezden uzaklaştıkça ağırlığı azalır.
Dünya kutuplardan basık olduğu için, kutup- lardaki yarıçap Ekvator'daki yarıçaptan bü- yüktür. Nedeni yerin merkezine daha fazla yaklaşılmasıdır.
• Uzayda yer çekimi yoktur. Burada cismin ağırlığı sı- fırdır.
