ULUSLARARASI CENGİZ DAĞCI SEMPOZYUMU

ULUSLARARASI

CENGİZ DAĞCI SEMPOZYUMU

Bildiri Kitabı

16-17 Mayıs 2017 · Eskişehir

Hazırlayanlar

Nurcan ANKAY · Deniz DEPE

ULUSLARARASI

CENGİZ DAĞCI SEMPOZYUMU

Bildiri Kitabı

16-17 Mayıs 2017 · Eskişehir

Hazırlayanlar

Nurcan ANKAY · Deniz DEPE

ISBN: 978-6059975-23-0

Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Uygulama ve Araştırma Merkezi

Onur Kurulu Eskişehir Valisi: Azmi ÇELİK

Anadolu Üni. Rektörü: Prof. Dr. Naci GÜNDOĞAN E. Osmangazi Üni. Rektörü: Prof. Dr. Hasan GÖNEN

Düzenleme Kurulu

Başkan: Prof. Dr. İbrahim ŞAHİN Prof. Dr. Hilmi ÖZDEN

Prof. Dr. Ahmet KARTAL Prof. Dr. Muzaffer DOĞAN Prof. Dr. Ferruh AĞCA Doç. Dr. Mehmet TOPAL Doç. Dr. Soner AKPINAR Doç. Dr. Kürşat ÖNCÜL Yrd. Doç. Dr. Adem KOÇ Yrd. Doç. Dr. Eylem SALTIK Arş. Gör. Deniz DEPE Arş. Gör. Nurcan ANKAY Arş. Gör. Metin ÇATALKAYA Arş. Gör. Buket Nur KIRMIZIGÜL

Bilim Kurulu

Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT Prof. Dr. Ahmet KARTAL Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU Prof. Dr. Salim ÇONOĞLU Prof. Dr. Emel KEFELİ Prof. Dr. İsmail KERİMOV Prof. Dr. Muhsin MACİT Prof. Dr. Özden TEZEL Doç. Dr. Ahtem CELİLOV Doç. Dr. Mehmet TOPAL Doç. Dr. Leniyara CELİLOVA Doç. Dr. Sevil KERİMOVA Doç. Dr. Nariman ABDULVAHAP Doç. Dr. Fera SEFEROVA

Dr. Ayten ABBASOVA Dr. Ali ŞAMİL

İ ÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ... 6 CENGİZ DAĞCI YARADICILIĞINDA TÜRKÜN YURD İTKİSİNİN MİLLİ FACİƏ TİPİNDƏ TƏQDİMİ VƏ ÖZÜNÜDƏRK MƏSƏLƏSİ Arş. Gör. Dr. Aytən ABBASOVA ... 7 CENGİZ DAĞCI’NIN ESERLERİNDE MEKAN OLARAK AKMESCİT Arş. Gör. Lennara ABDÜLVAPOVA ... 15 ONLAR DA İNSANDI’DA ZORUNLU KÜLTÜR DEĞİŞMELERİ ve KOLHOZ Prof. Dr. Mehmet AÇA ... 21 GENÇ TEMÜÇİN’DEKİ TATARCA UNSURLAR ÜZERİNE Prof. Dr. Ferruh AĞCA ... 26 KORKUNÇ YILLAR ve YURDUNU KAYBEDEN ADAM ROMANLARINDA DESPOTİZM ve DESPOT İMGESİ Doç. Dr. Soner AKPINAR ... 31 YANSILAR’DA SÜRGÜNLÜK Esra AKSÖYEK - Aysel DUMAN ... 34 SADIK TURAN’DAN SADIK KEMAL’E CENGİZ DAĞCI’NIN İKİ ROMANINDA ORTAK TÜRK DÜNYASI KİMLİĞİNİN YARATIMI Arş. Gör. Dinçer ATAY ... 42 İKİ CENGİZ, İKİ ANA, İKİ TOPRAK Prof. Dr. Yunus BALCI ... 56 BADEM DALINA ASILI BEBEKLER: BİR ÇOCUĞUN GÖZÜNDEN KIRIM GERÇEKLİĞİ Yrd. Doç. Dr. Hülya BAYRAK AKYILDIZ ... 58 CENGİZ DAĞCI’NIN KIRIM TATAR TÜRKÇESİYLE YAZDIĞI ŞİİRLER ÜZERİNE DİL İNCELEMESİ Prof. Dr. Erdoğan BOZ – Arş. Gör. Duygu KAMACI – Okt. Ezgi ASLAN ... 63 CENGİZ DAĞCI ESERLERİNDE MİLLİ KİMLİK ve ANAYURT SEMBÖLÜ Doç. Dr. Ahtem CELİLOV . 70 TARİHTE KIZILTAŞ ve KIZILTAŞLILAR Doç. Dr. Leniyara CELİLOVA ... 73 İHTİYAR SAVAŞÇI’NIN HİKÂYESİ Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAĞIN ... 76 CENGİZ DAĞCI’NIN ‘İNGİLİZ ÖYKÜLERİ’NDE ‘İÇ GÖZ’ KULLANIMI ve İNGİLİZCE ETKİSİ ÜZERİNE Dr. Mustafa ÇETİN ... 81 CENGİZ DAĞCI BAĞLAMINDA YARATICI YAZARLIKTA HALKBİLİMİ UNSURLARI PROBLEMATİĞİ Prof. Dr. Özkul ÇOBANOĞLU ... 84 -MEKÂNIN BELLEĞİ ya da MEKÂNA TUTUNAN BELLEK- ŞİMDİDEKİ HATIRLAYIŞLARIYLA SÜREKLİLİĞİNİ SAĞLAYAN YAZAR: CENGİZ DAĞCI Prof. Dr. Salim ÇONOĞLU ... 86 ÜŞÜYEN SOKAK’TA BİREYİN İNŞA EDİLİŞİ Doç. Dr. Mehmet Can DOĞAN ... 92 EDEBİ ESER-SİNEMA İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA KORKUNÇ YILLAR ve YURDUNU KAYBEDEN ADAM ROMANLARININ KIRIMLI FİLMİYLE MUKAYESESİ Arş. Gör. Vahide Fidan DOĞAN ... 97 CENGİZ DAĞCI ve CENGİZ AYTMATOV ANLATILARINDA “KAYIP BABA/OĞUL” İZLEĞİ Doç. Dr.

Mitat DURMUŞ ... 101 KÜLTÜREL BELLEĞİN İHYASI EKSENİNDE CENGİZ DAĞCI’NIN ROMANLARINDA KIRIM EFSANELERİNİN İZLERİ Prof. Dr. Ali DUYMAZ... 105 KÖTÜLÜĞÜN HARİTASINDA KADIN OLMAK: CENGİZ DAĞCI ROMANLARINDA KADIN KARAKTERLER Prof. Dr. Ülkü ELİUZ ... 112 ONLAR DA İNSANDI ROMANINDA “İYİLİK” – “KÖTÜLÜK” TEMSİLLERİ Prof. Dr. Fazıl GÖKÇEK ... 130 CENGİZ DAĞCI’NIN KORKUNÇ YILLAR ROMANINDA SOVYET İDOLOJİSİNİN İFŞASI Dr. Ali Şamil HÜSEYİNOĞLU ... 134

“GÖNLÜM İLE SİZİN ARANIZDAYIM” Sabriye KANDIMOVA ... 140 KORKUNÇ YILLAR VE YURDUNU KAYBEDEN ADAM ROMANLARINDA RUS İMGESİ Doç. Dr. M. Fatih KANTER ... 143

CENGİZ DAĞCI ve II. DÜNYA SAVAŞINDA TÜRKİSTAN LEJYONERLERİ Prof. Dr. Abdulvahap KARA ... 149 CENGİZ DAĞCI'NIN KÜÇÜK ALİMCAN HİKÂYESİ ve ROL MODEL OLARAK ALİM AYDAMAK Yrd.

Doç. Dr. Oğuzhan KARABURGU ... 156 CENGİZ DAĞCI ve KIRIM TATAR MİLLİ HAREKETİ Zafer KARATAY ... 159 CENGİZ DAĞCI’NIN ZAMANI DURDURDUĞU EVİ: ANILAR, HAYALLER ve GERÇEKLİK Neşe SARISOY KARATAY ... 164 GENÇ TEMUÇİN ROMANININ GÜNÜMÜZE MESAJI Prof. Dr. Ahmet KARTAL ... 181 CENGİZ DAĞCINIŃ BEDİY EDEBİYATTAKİ İLK ADIMLARI Prof. Dr. İsmail Asanoğlu KERİM ... 187 İÇİNDEKİ, VATAN, DİL ve ÖZGÜRLÜK ATEŞİ SÖNMEYEN BİR IŞIK“CENGİZ DAĞCI” Doç. Dr. Svetlana KERİMOVA ... 190 ÜŞÜYEN SOKAK’IN DİLİ Arş. Gör. Buket Nur KIRMIZIGÜL ... 194 DEDEDEN TORUNA BİR İNGİLİZ ÖYKÜSÜ Öğr. Gör. İsa KOCAKAPLAN ... 200 CENGİZ DAĞCI’NIN ONLAR DA İNSANDI ROMANINDA KOLEKTİF BELLEK ve FOLKLOR İLİŞKİSİ Yrd. Doç. Dr. Adem KOÇ ... 209 LONDRADAN KIRIM’A ANNEME MEKTUPLARLA “VATAN” METAFORLARI Doç. Dr. Abdullah KÖK ... 219 CENGIZ DAĞCI’NIN LONDRA’SI Melek MAKSUDOGLU ... 229 CENGİZ DAĞCI'NIN YURDUNU KAYBEDEN ADAM ROMANINDA NİYET HİYERARŞİSİ Yrd. Doç. Dr.

Hayrettin ORHANOĞLU ... 248 CENGİZ DAĞCI’NIN ROMANLARINDA “ALİM AYDAMAK EFSANESİ”NİN YANSIMALARI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Prof. Dr. Metin ÖZARSLAN ... 251 GÜNLÜKLERİ IŞIĞINDA CENGİZ DAĞCI’NIN KİMLİK ALGISI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER Doç. Dr. Recai ÖZCAN ... 257 CENGİZ DAĞCI’NIN ESERLERİ ve YAZILMAMIŞ TARİH Prof. Dr. Hilmi ÖZDEN... 269 CENGİZ DAĞCI’NIN ANNEME MEKTUPLAR ROMANINDA SÜRGÜNLÜK, BELLEK ve DİL Yrd. Doç. Dr.

Mehmet ÖZGER ... 281 İHTİYAR SAVAŞÇI ROMANINDA TÜRKÇENİN KULLANIMI Prof. Dr. Can ÖZGÜR ... 286 CENGİZ DAĞCI’NIN YURDUNU KAYBEDEN ADAM’DA DEVLETSİZ YURT BİLGİSİ Yrd. Doç. Dr. Adem POLAT ... 292 CENGİZ DAĞCI’NIN ONLAR DA İNSANDI İSİMLİ ESERİNDE “KÖTÜLÜK” Yrd. Doç. Dr. Eylem SALTIK ... 295 CENGİZ DAGCİ'NİN ONLAR DA INSANDİ ve O TOPRAKLAR BİZİMDİ ROMANLARİNDA DUYGULARİN YANSİMASİ Doç. Dr. Fera SEFEROVA ... 304 CENGİZ DAĞCI'NIN KORKUNÇ YILLAR ve YURDUNU KAYBEDEN ADAM ADLI ROMANLARINDA ÖLÜM BİÇİMLERİ Prof. Dr. İbrahim ŞAHİN ... 307 CENGİZ DAĞCI’NIN ESERLERİNDE KAPANMAYAN HESAPLARIN GERİ DÖNÜŞÜ OLARAK AKTARILAN ÇOCUK(LUK) DUYUM ve ALGISININ FENOMENOLOJİSİ Prof. Dr. Cafer ŞEN ... 312 CENGİZ DAĞCI’DA YAHUDİ İMGESİ Doç. Dr. Seyit Battal UĞURLU ... 327 YANSILAR’DAN HAREKETLE CENGİZ DAĞCI’NIN OKUMA ve YAZMA EVRENİ Arş. Gör. Koray ÜSTÜN ... 340

ÖNSÖZ

Cengiz Dağcı (1919-2011), Kırım’ın Gurzuf şehrinde doğan ve Londra’da vefat eden Kırım Tatarı bir Türk romancısıdır. Hayatı, çocukluk yıllarından itibaren bir yığın trajik hadise arasında geçen Dağcı, edebiyata şiirle başlar. Fakat biz bugün kendisini daha çok romanları ve hikâyeleri ile tanıyoruz. İkinci Dünya Savaşına Sovyet ordusu saflarında katılan Dağcı, savaş yıllarında edebi faaliyetine tabii olarak ara vermek zorunda kalır.

Savaşın sonunda, 1946 yılında Londra’ya geçen Dağcı, savaş ve esaret yıllarında tuttuğu ve daha çok hayat hikâyesini konu alan notlarını bir roman formatında yeniden düzenler. Fakat onun Türkiye’deki yayınevlerine gönderdiği ilk metni, bugün elimizde olmayan “Arkadaşım Maksut” adlı uzun hikâyesidir. Kendisinin söylediğine göre, Dağcı’nın mektubuna, Türkiye’den sadece Varlık Yayınevi sahibi Yaşar Nabi Nayır cevap verir. Yaşar Nabi Nayır, Dağcı’ya gönderdiği cevabi mektupta, “Arkadaşım Maksut” adlı uzun hikâyeyi biraz daha uzattığı takdirde roman olarak yayımlayabileceklerini yazar. Ancak Cengiz Dağcı, “Arkadaşım Maksut”’u genişletmek yerine

“Sadık Turan’ın Hatıraları” adını verdiği ve bugün “Korkunç Yıllar” ve “Yurdunu Kaybeden Adam” adlarıyla bildiğimiz romanın müsveddelerini gönderir. Cengiz Dağcı’nın Türkiye Türkçesindeki edebi serüveni bu iki eserle başlar. Korkunç Yıllar’ın 1956 yılındaki ilk baskısından ölümüne kadar Dağcı, roman, hikâye ve günlük/hatıra olmak üzere yirminin üzerinde edebi eser yayınlamıştır. Bir yandan kendi hayatını, diğer yandan Kırım Tatar- Türklerinin yaşadıklarını anlatan bu eserlerin edebi kıymeti yanında tarihi kıymeti de vardır. Çünkü Dağcı, edebiyat sanatını sadece estetik bir nesne olarak değil, aynı zamanda tarih ve kültür inşasının vasıtası olarak görür.

Cengiz Dağcı’nın hayatı ve edebi eserleri konusunda bugüne kadar yapılmış birçok akademik inceleme bulunmakla beraber, gerçekleştirilen sempozyum sayısı –bildiğimiz kadarıyla- ikidir. Birincisini Dağcı’nın ölümünden bir yıl sonra, Avrasya Yazarlar Birliği Kırım-Akmescit’te gerçekleştirmişti. İkincisi ise 16-17 Mayıs 2017 tarihinde, Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma ve Uygulama Merkezi ile Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin katkılarıyla Eskişehir’de gerçekleştirildi. Altmışın üzerinde bildirinin sunulduğu söz konusu sempozyuma yurt içinden ve yurt dışından akademisyen/araştırmacılar katılmıştır. Elinizdeki bildiriler kitabı, katılımcılarımızın bize gönderdikleri bildirilerden ibarettir.

Şüphesiz her sempozyumun görünen ve görünmeyen kahramanları vardır. Öncelikle davetimize icabet edip, İngiltere’den, Kırım’dan, Azerbaycan’dan ve Türkiye’nin farklı vilayetlerinden gelerek bildiri sunan katılımcılarımıza minnet ve şükranlarımı ifade etmek isterim. Diğer yandan sempozyumun bütün masraflarını Anadolu Üniversitesi Rektörlüğü üstlenmiştir. Bu sebeple Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Naci Gündoğan’a ve Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü Doç. Dr. Mehmet Topal’a be-tahsis teşekkür etmeliyim. Edebiyat, kültür, sanat ve tarih gibi alanlardaki birikimi karşısında saygıyla eğildiğim Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Türk Dünyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü Prof. Dr.

Hilmi Özden’e de ayrıca teşekkür ederim. Şüphesiz Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Hasan Gönen’in de sempozyum açılış töreninde lütfedip aramızda bulunmuş olmaları yüksek nezaket sahibi olduklarının göstergesidir. Kendilerine teşekkür ederim.

Sempozyumun organizasyonunu Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü gerçekleştirmiştir. Dolayısıyla bölüm başkanımız Prof. Dr. Ahmet Kartal’a ve yine organizasyon süresince büyük çaba harcayan saygıdeğer meslektaşım Doç. Dr. Soner Akpınar’a, hem organizasyon esnasında hem de elinizdeki kitabın hazırlanmasında emekleri bulunan Arş. Gör. Deniz Depe’ye ve Arş. Gör. Nurcan Ankay’a da minnet ve şükranlarımı ifade etmek isterim. Cengiz Dağcı’nın eserlerinin okunmasında ve anlaşılmasında elinizdeki kitabın bir katkısı olursa, sempozyum asıl gayesini o zaman gerçekleştirmiş olacaktır.

İbrahim Şahin 28.09.2017

CENGİZ DAĞCI YARADICILIĞINDA TÜRKÜN YURD İTKİSİNİN MİLLİ FACİƏ TİPİNDƏ TƏQDİMİ VƏ ÖZÜNÜDƏRK MƏSƏLƏSİ

Arş. Gör. Dr. Aytən ABBASOVA¹

ÖZET

Müxtəlif siyasi oyunlar nəticəsində başı müsibətlər çəkmiş Krım türklərinin XX əsrdə yaşadıqlarını bədii əsərlərinin əsas mövzusuna çevirmiş ən qüdrətli yazıçı sözsüz ki, Cengiz Dağcı olmuşdur. XX əsrin 20-30-cu illərində Krımda Sovet rejiminin yaratdığı gərgin ab-havanın Krım türklərinə gətirdiyi maddi və mənəvi sıxıntılar, II Dünya müharibəsində Krım türklərinin, o cümlədən Sovet imperiyasının boyunduruğu altında olan digər türk mənşəli xalqların yaşadıqları faciələr, soyqırım siyasətinə məruz qalmış Krım türklərinin apardıqları türkçülük, millətçilik və azadlıq mübarizəsi C.Dağcının qələminin məhsulu olan qiymətli əsərlərində heç kəsin ifadə edə bilmədiyi formada canlı və təsirli şəkildə dilə gətirilmişdir.

Krım türklərinin haqq səsini dünyaya çatdıran Cengiz Dağcının bədii külliyyatına nəzər saldıqda Krım türklərinin ağrılı taleyinin, müharibə və qətliamlar nəticəsində yaşanan müsibətlərin orada böyük uğurla əks olunduğunu aydın görmək mümkündür. Ancaq bütün bu əsərlərdə o, heç zaman yaşanan faciələrin günahını bir millətin boynuna qoymağa çalışmamış, günahkar kimi rus xalqını yox, totalitar rejimi və imperialist siyasəti qamçılamışdır. O, bütün əsərlərində vətən itkisinin nə dərəcədə böyük faciə olduğunu bunu şəxsən yaşamış biri kimi yüksək bədiiyyatla dilə gətirməyə müvəffəq olmuşdur.

Təqdim etdiyimiz məqalədə, bütün əsərlərində heç bir kənar ideologiyanı təbliğ etmədən bir obraz – Vətən obrazı yaratmış, Krıma bütün varlığı ilə bağlılığını ön planda tutmuş görkəmli yazıçı Cengiz Dağcının əsərlərində Krım türklərinin yurd itkisinin milli faciə şəklində təqdimini, o cümlədən yaşanan faciələr fonunda milli özünüdərk prosesinin bəzi məqamlarını vurğulamağa çalışmışıq.

Anahtar Kelimeler: Cengız Dağcı, Yurd, Mıllı Özünüdərk.

Müxtəlif siyasi oyunlar nəticəsində başı müsibətlər çəkmiş Krım türklərinin XX əsrdə yaşadıqlarını bədii əsərlərinin əsas mövzusuna çevirmiş ən qüdrətli yazıçı sözsüz ki, Cengiz Dağcı olmuşdur. XX əsrin 20-30-cu illərində Krımda Sovet rejiminin yaratdığı gərgin ab-havanın Krım türklərinə gətirdiyi maddi və mənəvi sıxıntılar, II Dünya müharibəsində Krım türklərinin, o cümlədən Sovet imperiyasının boyunduruğu altında olan digər türk mənşəli xalqların yaşadıqları faciələr, soyqırım siyasətinə məruz qalmış Krım türklərinin apardıqları türkçülük, millətçilik və azadlıq mübarizəsi C.Dağcının qələminin məhsulu olan qiymətli əsərlərində heç kəsin ifadə edə bilmədiyi formada canlı və təsirli şəkildə dilə gətirilmişdir.

Özünü dərk etməyə başlayan zamandan Cengiz Dağcı xalqına qarşı edilən haqsızlıqları, pafosla səsləndirilən “xalqlar dostluğu” şüarının puçluğunu anlamış, ilk zamanlar passiv formada olsa da bunu dilə gətirməyə çalışmışdır. Milliyyətçi bir yazıçı olan Cengiz Dağcı yazdığı hekayə və romanları ilə nümayəndəsi olduğu millətin mədəniyyəti, ədəbiyyatı, tarixi keçmişi ilə dünya millətləri arasında şərəfli bir yer tutduğunu, mənsub olduğu millətin tarixi məskənində azad yaşamaq hüququ olduğunu nəzərə çatdırmağa çalışır. Ancaq qeyd etməliyik ki, qüdrətli yazıçı millətinin başına gələnləri diqqətə çatdırmaqla rus xalqını düşmən mövqeyində təqdim etmir, kommunist idarəçiliyini tənqid etməklə aparılan siyasətin ağır nəticələrini göstərməyə çalışır.

Yazıçının zəngin yaradıcılığı ilə yaxından tanışlıq onu deməyə əsas verir ki, xalqının yaşadığı tarixi- siyasi prosesləri oxucunun diqqətinə çatdırarkən o, fakt və hadisələrə müdaxiləsi zamanı ictimai mənalandırmaya xüsusi yer ayırmış, bunları yüksək bədii formada verməyə nail olmuşdur. Yazıçının özünün də qeyd etdiyi kimi onun taleyi ilə oxşar taleli insanların həyatını sətirlərə köçürərkən əsas məqsədi yaşanmış faciəli həyatın oxuyucular tərəfindən dərk olunmasına xidmətdir. Millətinin faciəsini əbədiləşdirməyi bacaran Cengiz Dağcı yaratdığı mükəmməl obrazlar vasitəsilə də tarixi-siyasi proseslər nəticəsində doğma yurdundan pərən-pərən olmuş soydaşlarının yaşadığı talelərə diqqət çəkməyə çalışmışdır.

Millətinin haqq səsini dünyaya çatdıran Cengiz Dağcının bədii külliyyatına nəzər saldıqda Krım türklərinin ağrılı taleyinin, müharibə və qətliamlar nəticəsində yaşanan müsibətlərin orada böyük uğurla əks olunduğunu aydın görmək mümkündür. O, bütün əsərlərində vətən itkisinin nə dərəcədə böyük faciə olduğunu bunu şəxsən yaşamış biri kimi yüksək bədiiyyatla dilə gətirməyə müvəffəq olmuşdur. Cengiz Dağcının bütün romanlarında və hekayələrində tarixi-siyasi proseslər milli-mənəvi ideallar kontekstində təqdim olunmuş, milli

1 Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi “Türk Araştırmaları” Bilimsel Araştırma Merkezi, ayten.abbasova@list.ru

özünüdərk məsələləri, türkçülük, millətçilik və azadlıq ideyaları irəli sürülmüş, Krım türklərinin faciəli talelərinin bədii əksi özünə yer almış, vətən, yurd, insan sevgisi, milli duyğuların bədii tərənnümünə uğurla nail olunmuşdur.

Cengiz Dağcı bir çox romanında olduğu kimi, “Onlar da insan idi” romanında da Krım türklərinin başına gətirilən müsibətləri dilə gətirməyə çalışır. Özünün də dediyi kimi, “köy hayatı ve toprak sevgisindən başlayarak, gitgide savaşlara ve ölüme uzanan zincirin her halkasında yaşamın ve yaşamanın sıcacık soluğu var. Roman, bir bakıma, 1937-1945 yılları arası Kırım’ın ve Kırım-Tatarları’nın tarihi aynasıdır da.”² Bu romanda yazıçı Qızıldaş kəndinin sakinlərinin yaşadıqları həyat fonunda Krım türklərinin faciəli taleyini özünəməxsus bir üslubla əks etdirə bilir. Xatirələrində “Bu milletin ölümüne rahmet olsun diyip geçmek faciayı unutmak; fazlası, benzeri faciaların ilerde tekrarlanma olanağını akıllardan silip atmak olurdu. Bu yüzdendir belki, ben yalnızca Kırım’ın yazarı değilim. Ama Kırım’ın faciasını bütün gerçeği ve içtenliğiyle yalnız ben yazabilirdim”³ deyən yazıçının bu fikri ilə adı çəkilən romanla yaxından tanış olduqdan sonra tam əmin olmaq olur.

Salim Çonoğlunun da dediyi kimi, “Cengiz Dağcı’nın eserleri ata toprağına bağlılığın hangi anlama geldiğini ve toprağa neden bağlanmamız gerektiğini vurgulayan önemli metinlerdir.”⁴ “Onlar da insan idi” əsəri yazıçının bu qəbildən olan ən uğurlu romanlarından biridir. Romanda hadisələr təxminən 1928-33-cü illər arasında Krımın Qızıldaş kəndində cərəyan edir. O illərdə bir nəfər də olsun rusun yaşamadığı bu kəndin insanları torpağına ürəkdən bağlıdır. Romanda hadisələrin cərəyan etdiyi Qızıldaş kəndində rusların yaşamaması faktı yazıçı tərəfindən Krım torpaqlarının tarixi türk torpaqları olduğuna işarədir. Yazıçı kənd sakinlərinin torpağa bağlılığı timsalında türklərin möhkəm yurd sevgisini göstərməyə çalışır. Bu zəhmətkeş insanlar üçün torpaq təkcə əkib- becərdikləri, məhsulu ilə dolandıqları maddi cisim deyildir. Daha müqəddəsdir, toxunulmazdır, namusdur, nəsildən-nəslə keçən ən qiymətli mirasdır. “Toprak onlar üçün, hava gibi, su gibi, ekmek gibi, bunların da ötesinde evlat ve ya sevgili gibi bir şeydir.”⁵

“Toprağın verdiyi özgürlüğü hiçbir yasa veremez köylüye”⁶ deyən yazıçının bu romanında torpağına, yurduna bağlı kənd sakinlərinin faciəli həyatı təsvir olunur. Roman qəhrəmanlarından Bəkir torpağına ürəkdən bağlı zəhmətkeş bir kəndlidir. Bütün sərvəti balaca evi, inəyi, atı və tütün tarlasından ibarət olan Bəkirin torpağa hədsiz dərəcədə bağlılığı hətta qızı Ayşənin də təəccübünə səbəb olurdu. Bəkirin rahat həyatı iki rusun kəndə gəlməsi ilə dəyişir. Acınacaqlı görkəmdə olan bu iki rus Bəkirdən yardım istəyir, Bəkirin onlara tövlənin bir kənarında yer verəcəyi təqdirdə ona hər işdə kömək etməyə hazır olduqlarını bildirirlər. Çox keçmədən onların əsl niyyətləri üzə çıxır. Bəkirin mallarını və evini ələ keçirdikdən sonra burada donuz saxlamağı planlaşdırırlar.

Maraqlısı odur ki, pərişan görkəmli iki rusdan yaşlı olanını Bəkir Karl Marksa bənzədir və ona “Kala Mala” deyir.

Kəndə gələn ilk rusun Karl Marksa bənzədilməsi sanki bir müddət sonra kommunizmin, kollektivləşmənin kəndə gələcəyindən xəbər verir. Rusların kəndə gəlişi ilə eyni gün qonşu Ənvər Noqaylıq adlanan yerdə torpaqların kəndlilərin əlindən zorla alınması xəbərini gətirir. Ənvərin sərt çıxışı da kənd sakinlərinin torpağa bağlılığını aydın təzahür etdirir: “Veririm ben onlara toprak! Atamın toprağına burnunu sokmak isteyen cenabetin gözünü patlatırım vallahi! Ezerim de leşlerini gübreye gömerim. Toprak vermek haa! Kime? Komunizmaya! Altın ile zor alınan şey besbedava verilir mi, Bekir ağa?”⁷

Bəkir rusların halına acıyır və onlara tövlənin bir kənarında yer verir. Ancaq Bəkirin bu hərəkəti kəndlilər tərəfindən heç də xoş qarşılanmır. Tezliklə Bəkir bir sıra uğursuzluqlarla qarşılaşır, belindən çiban çıxır, gözünün ağı-qarası bircə qızı Ayşə xəstələnir, sevimli inəyi Macik xəstələnir, südü azalır. Bütün kənd bu uğursuzluqların səbəbini İvan və Kala Malada görür. Bunlara baxmayaraq Bəkir rusları qova bilmir, ürəyi gəlmir. Elə bu günlərdə kənddə naməlum şəxslər görünür. Məlum olur ki, onlar Qızıldaş torpaqlarını qeydiyyata almağa gələn ruslardır.

Bundan bərk sarsılan Bəkir bazarlıq etmək üçün getdiyi Yaltada sərv ağaclarının kəsiləcəyini, Kuşkayanın dağıdılacağı xəbərini eşitdikdə bunların gerçək olacağına inanmaq istəmir. Bəkirin həyat yoldaşı Esma ilə söhbətində torpağına ürəkdən bağlı bu insanların yurd sevgisi bir daha aydın görünür: “…İnsanın toprağını almak olur mu? Toprak almak, can almak! Kim alır senin toprağını! Baba toprağı bu! Dünyada namus denen şey tükenmedi daha. Korkma, korkma!”⁸ Millətə məxsus torpağın başqası tərəfindən alınması fikri onlara o qədər yad səslənir ki, qətiyyən belə bir şeyin olacağına inanmırlar. Həyat yoldaşı Esmanın Bəkirə dediyi “Topraklarımız da atadan miras. Kimin toprağında gözümüz var ki, bizim toprağımıza göz koysunlar?”⁹ Bəkirin sözlərindəki əminlik də məhz bu düşüncənin əksidir.

Yazıçı roman boyunca bir neçə əsrdir davam edən Krım türklərinə qarşı edilən rus zülmünü nəzərə çatdırmağa çalışır. İvanın içib sərxoş olduqdan sonra Bəkirin qızı Ayşəni vəhşicəsinə döyməsi səhnəsini yazıçı

2 Hatıralarda Cengiz Dağcı, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1998, s.251.

3 Age, s.250.

4 Salim Çonoğlu, “Vatanını Yüreğinde Taşıyan Yazar: Cengiz Dağcı”, Kardeş Kalemler, Kasım 2011, S. 59, s.34.

5 Cengiz Dağcı, Onlar da İnsandı, İstanbul, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2012, s.92.

6 Hatıralarda Cengiz Dağcı, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1998, s.260.

7 DAĞCI, s.67.

8 Age, s.63.

9 Age, s.71.

təsadüfi olaraq vermir. İvanın əsl siması burada ortaya çıxır: “İvan şimdi kendisiydi, müthiş ve korkunçtu.

Yağmurun, çamurların içinde yumruk, tekme Ayşe’yi dövüyordu. …İvan şimdi kendisiydi. Ayşe, kırmızı entarisi göğsüne çekilmiş, mosmor, kanlı bacakları çamurlarda, kuvvetsiz ve zavallı yatıyordu. Bu manzara İvan’ı ayıltmıştı sanki. Artık Ayşe’yi yağmurun içinde bırakıp kenardan uzun uzun seyretmek istiyordu.”¹⁰

Rusların kəndə gəlişindən sonra kənddə dəyişikliklər görünür. Kiminin evindən qoyun, kiminin evindən toyuq oğurlanır. Yavaş-yavaş evlərin qapılarında kilidlər görünməyə başlayır. Baş verənləri təəccüblə seyr edən safqəlbli Bəkir torpaqların əllərindən alınacağına inana bilmir. Ancaq Ənvərin söylədikləri Bəkiri sanki qəflət yuxusundan oyadır: “Bu toprak, iki gözüm, bu toprak, senelerden beri Nikola’nın boğazında bir kemik gibi durdu.

Senelerden beri yutkundu, yutamadı. Ama bir böyle sırtüstü yatıp da “belayı da Tanrı verir, bereketi de” dersek, yalnız göğe bakar da hiçbir şey yapmazsak, söyledim, yine de söylerim, o bu toprağı yutacaktır. Komünizmanın Nikola’sı gelecek, bu toprağı yutacaktır.”¹¹

Bu zaman artıq ruslar tərəfindən çəkilən yol hazır idi. Rus kəndlərindən xeyli kəndli Yalta şəhərinə yerləşdirilməyə başlamışdı. Onların arasında İvan da görünür. İvan tarixi türk torpaqlarının ruslar tərəfindən ələ keçirilməsindən çox məmnundur. Bir müddət əvvəl Bəkirin evinə sığınan İvan indi kəndə yol çəkməyə gələn ruslara başçılıq edir. İvan yol tikintisi üçün daş daşıyanları haqsız yerə incidir, onları təhqir edir. Onun hərəkətləri hamını təbdən çıxarmaqdadır. Seyid Əlinin oğlu bunlara dözməyib İvanı döyür. Ancaq bu vəziyyətdə də Bəkirin ona yazığı gəlir, onu evində saxlayır, onun da insan olduğunu düşünərək ölməsini istəmir. “Yaşasın, o da insan değil mi? diye düşüne düşüne başı, beyni ağırlaşıyor, gözleri usulca kapanıyor, uyuyordu. Fakat İvan, İvan’dı.

Yüzyıllar boyu İvan olagelmişti. İvan’dı İvan olup gidecekti. Yüzyıllar onu değiştiremediği gibi Bekir de, merhamet dolu kalbi de değiştiremezdi.”¹² Göründüyü kimi, yazıçı türk humanizmini romanda ən çox Bəkirin timsalında təqdim etməyə çalışır. Bəkirin həyat yoldaşı Esma da kənddə baş verənlərdən, xüsusilə də Seyid Əlinin atının öldürülməsindən sonra narahatdır, qorxu içindədir. Ancaq buna etiraz edən kütləni, meydana toplaşan kənd camaatını gördükdə daxilən rahatlayır, millətinin şanlı tarixi ilə qürur duyur, torpaqlarının əlindən alınacağına heç cür inanmır. Bu zaman yazıçının öz düşüncələri Esmanın dili ilə verilir: “Neden korkacaktı? Türk yurdunda doğmuştu, Kırım’ın güneşinde büyümüştü. Damarlarında ateş gibi sıcak, kırmızı türk kanı akmıyor muydu? Nice nice saltanatlar gelip geçmişti. Nice zalimler bu memleketi, bu toprağı kemirmişler, kanlara bulamışlardı, fakat dinden, haktan, namustan doğan bu Türk milletinin ruhunu kıramımıştı, Rus komunizması da kıramazdı.”¹³

Bəkir safqəlbli, mərhəmətli, pislik düşünməyən bir insandır. O, rusların onlara qarşı pis niyyətləri olmadığına inanır. Ümumiyyətlə, romanda bütün obrazların dilindən digər xalqlara qarşı humanist niyyətdə olmaları aydın görünür. Allahın yaratdığı bu gözəl topraqlarda bir çox millətin birlikdə mehriban şəraitdə yaşaya bilməsi istisna edilmir. Sadəcə ictimai-siyasi proseslər nəticəsində rusların tarixi türk torpaqlarını ələ keçirmə niyyətləri qəbuledilməzdir. Torpaqlarının əllərindən alınma xəbəri Bəkirə real görünmür. Axı bu torpaqlar Bəkirin babasından qalmışdı. İvan Bəkiri hədələyəndə Bəkir sarsılır. Babalarından qalan bu torpaqda azad yaşamağın onun hüququ olduğunu İvanın necə dərk etmədiyini anlaya bilmir. Bütün baş verənlərdən sonra Bəkir kəndə gələn rusların əsl məqsədinin onu ata-babalarının işləməkdən cadar-cadar olmuş əlləriylə daş-kəsəkdən təmizləyərək cənnətə çevirdikləri torpağından ayırmaq olduğunu dərk edir. Belə məqamda Bəkir torpaqdan imdad diləyir:

“…Toprağım, Ben seninim, Ben seninim, toprağım! Beni bırakıp gitme gavur Ruslara! Al beni, al! Koru beni, toprağım koru.”¹⁴

Yumşaqqəlbli Bəkirin insani keyfiyyətləri romanda bir çox məqamlarda görünür. Zəlzələ zamanı divarın altında qalıb can verən Kala Mala üçün çox kədərlənir, onu rus məzarlığında dəfn etdirir. Atası son mənzilə yola salınarkən oğlunun da yanında olmasını istəyir, mənfur hərəkətlərinə görə kənddən qovulan İvana çətinliklə bəd xəbəri çatdırır. Bu məqamda İvanın əsl siması bir daha üzə çıxır. Atasının ölümünə qətiyyən kədərlənməyən İvan Kala Malanı dəfn etmək üçün Rəmzi ilə birlikdə Qurzufa yola düşür. Burada təklikdən istifadə edən İvan hiylə qurub Rəmzini uçuruma itələyərək öldürür. Kənddə baş verən fəlakətlər təkcə bununla yekunlaşmır, getdikcə basqınlar, oğurluqlar daha da çoxalmağa başlayır. Tezliklə o, rusların yolu açmaq üçün Kuşkayanı partladacağı xəbərini alır. Bəkir həyatını təhlükəyə ataraq öz tarlasından çıxmır və bu torpağın əlindən alına biləcəyinə heç cür inanmır. Uzaqdan tarlasına baxır. Onun üçün bu tarla hər şey idi, yurdunun bir parçası idi. “Tarla oradaydı, babasının tarlası, dedesinin tarlası, Bekir’in toprağı! Nice nice saltanatlar, nice nice hükümdarlar gelip geçmiş, zillet dolu nice yıllar bu yurdun, bu toprağın sırtını kemirmişti. Ama tarla oradaydı. Bekir’in tarlası olarak kalmıştı.”¹⁵

10 Age, s.166-167.

11 Age, s.187.

12 Age, s.217.

13 Age, s.198.

14 Age, s.242.

15 Age, s.376.

Bəkir geri çəkilməklə bağlı edilən xəbərdarlığı, Kuşkayanı dağıtmağa hazırlaşanların hay-küyünü belə eşitmir. Fasiləsiz olaraq “çıkmam, bu toprakdan çıkmam”¹⁶ deyən Bəkir yumruqlarını sıxır, tarlaya doğru hərəkət edir. Dözə bilməyib var gücü ilə qışqırır: “Söyle toprağım bana, neden seni bırakıp gideyim? ...Benim atalarım burda büyüdü, burda yaşadı, burda öldü toprağım! …Ben bu dünyada hiçbir şey istemiyorum, yalnız seni… seni toprağım! …Ben sonumu burda bekleyeceğim. …Atma beni toprağım! Bil ki bu kalp sensiz hiçtir, boştur, karanlıktır.”¹⁷

Bəkirin səsində doğma yurduna canı ilə, qanı ilə bağlı olan minlərlə Krım türkünün, o cümlədən yazıçının yurd itkisindən doğan fəryadı eşidilir. Bəkirin fəryadını Kuşkayanı dağıdan dinamitin səsi üstələyir. Ancaq Bəkirin parça-parça olan bədəni öz doğma yurdunda, öz doğma torpağında qalır. Bəkir öldükdən sonra İvan nəhayət ki, planını reallaşdıra bilir, Bəkirin evinə soxulur. Artıq kəndə gələn ruslar tərəfindən kolxozlaşdırma, kollektivləşdirmə təbliğatı aparılmağa başlayır. Romanın bu hissəsində yazıçı kollektivləşdirmənin əhali üçün ağır nəticələrini göstərməyə çalışır. Çox keçmir ki, Ənvər gecə ilə bütün kəndin silah gücünə boşaldıldığı xəbərini alır, bu xəbər onun bütün varlığına hakim kəsilir. Ona bu xəbəri verən gözü yaşlı kəndlinin yerə çöküşü Ənvər üçün millətinin məğlubiyyəti demək idi. “Enver’in ayakları önünde oturan adam, sadece bir köylü değildi, bir milletti.

Nasıl olmuştu da bu millet, böyle korkunç sessizliklere yıkılmıştı? Daha dün önlerinde tir-tir titreyen düşmanları, bu milleti süngülerle böyle sindirmişlerdi?”¹⁸

Yazıçı xalqın torpağa, yurda bağlılığını kəndə gələn təbliğatçılarla söhbət zamanı da göstərməyə çalışır.

Təbliğatçılar kəndliləri kolxozun yaxşı bir şey olduğuna, onlara xoşbəxtlik gətirəcəyinə, birliyin, bərabərliyin olacağına inandırır. Çıxışları dinləyən kənd ağsaqqalları bu “uydurlama”lara artıq inanmır, bunun bir zamanlar başqa adlarla aparılmış işğalın yeni bir forması olduğunu dərk edirlər. Qarşıya qoyulan tələblər arasında torpağın kolxoza təhvil verilməsinin də olduğunu eşidən camaatın səbr kasası dolur. Axı türklər üçün torpaq yurddur, millətin varlığıdır, bir sözlə, hər şeydir. Kəndlilər arasından yaşlı bir kişi dözə bilməyib deyir: “Sen bu iki rusa anlat, bebek! De ki, ne isterlerse veririz. At veririz, üzüm veririz; tütün, para, koyun veririz. Ama toprak vermeyiz.

Anlat onlara, iyice anlat! De ki, bizim topraklar yurt parçasıdır; toprak bizim değil, ulusundur. Eh, ulus toprağını nasıl veririz? Söyle bana, nasıl veririz! İnsan her şeyini verir, ama canını nasıl verir, söyle bana!”¹⁹ Onun sözlərində torpağa bağlılığın böyüklüyü, yurd itkisinin faciə şəklində dərki hiss olunur. Çox keçmir ki, kəndin hər tərəfindən ölüm xəbərləri gəlir. Bütün müqavimətlərə baxmayaraq artıq Qızıldaş rusların əlindədir. Gözlənilən nəticə əldə edilmiş, Rusiyanın hər tərəfindən ruslar köçürülərək kəndə yerləşdirmişdi. Vasil Dimitroviç də türklərin torpağa bağlılığını görür, zor və güc tətbiq etmədən bu torpaqlara sahib olmağın qeyri-mümkünlüyünü də dərk edir.

Maraqlısı budur ki, Vasil Dimitroviç torpağa bağlılıqda bu millətin zəngini ilə kasıbı arasında fərq olmadığını da bilir və bunu xüsusi vurğulayır. Aparılan siyasətin mahiyyətini izah edərkən Vasil Dimitroviç Krım türklərinin tabe olmayacağı təqdirdə bolşevizmin qərar tutacağına da şübhə ilə yanaşdığını, şanlı tarixlərini xatırladıqca bu millətin nələr edə biləcəklərindən ehtiyatlandığını açıq şəkildə söyləyir: “Milliyetçilik, onların kanlarına sinmiştir.

Onlar hala vaktiyle kahraman bir millet, yüksek, büyük bir devlet olduklarını hatırlıyorlar. …Onların bu düşüncelerinin bizim için ne kadar tehlikeli olduğunu anlatmaya hacet yok! Türkçe konuşuyorlar, evet, Türkçe!

Çoçuklarının kafalarını, kalplerini Türkçe türkülerle, Türk edip ve kahramanlarının adlarıyla kirletiyorlar. Bu duruma yakın zamanda son verilmezse büyük bir tehlikeyle karşılaşacağız.”²⁰

Romanda torpağa ürəkdən bağlılığı ilə diqqəti daha çox cəlb edən obraz Ənvərdir. O, hələ iki rusun kəndə ayaq açdıqları ilk gündən onların mənfi niyyətlərini dərk edir, dəfələrlə Bəkirə onları uzaqlaşdırması üçün xəbərdarlıq edir. Gənc və məğrur bir türk gənci olan Ənvər millətinin qəflət yuxusunda olmasından narahatdır, yaxınlaşan təhlükənin dərəcəsini hər kəsdən öncə sezməkdədir. Vətənini gözləyən təhlükədən narahat olan Ənvərin dərdini oğlu Niyazinin kəndə gələn rus avtomobili tərəfindən vurulub öldürülməsi birə-min artırır. Öz əlləri ilə yeganə balasını torpağa tapşıran dərdli Ənvəri İvanın sözləri daha da yaralayır. “Oğlunun mezarına gidiyorsun, ha? Bir sene sonra burada mezar da kalmaz, hoho, kalmaz! Her şey hükumetin olacak!” …Enver, gözden kaybolana kadar, İvan’ın arkasından baktı. Gözlerinin içinde ateşler yavaş yavaş söndü, dudakları sarktı, sonra Niyaziciğin mezarına gitti, geceleyin yonttuğu ay-yıldızlı tahtayı çocuğun baş ucuna dikti, oturdu, dua etti, ağladı, kalbi kırık, gözleri kızarmış evine döndü…”²¹

Rus əsgərləri kəndi ələ keçirdikdən sonra onlara tabe olmayanları köçürməyə başlayırlar. Ənvər heç bir vəchlə vətənini tərk etmək istəmir. Yeni çəkilən yolla gələn maşınların səsi Ənvəri özündən çıxarır, torpağına uzanan yad əlləri görən Ənvərin gözləri nifrətlə parlayır. Ata-babalarından qalan bu torpaqları heç kimə verməyəcəyinə söz verir. O bütün Krım türklərini də buna çağırır, yurdlarını tərk etməməyə səsləyir. Gələcək nəsillərin də, bütün türk dünyasının da bu iztirablardan xəbərdar olmasını istəyir: “Kırım’ın sevgisini, Kırım için

16 Age, s.379.

17 Age, s.380.

18 Age, s.403.

19 Age, s.395.

20 Age, s.428.

21 Age, s.248.

dökülen kanları, gözyaşlarını, Kırım’ın acısını beraberinize alın, kalplerinizde götürün! Türk dünyası geniştir, gidin! O güneşin doğduğu yerlerde kalplerinizi Türk kardeşlerinize açın, söyleyin onlara: Biz hayatta hiyanetlik nedir, küfür nedir bilmedik, deyin. Hak ve adalete inandık, deyin. …Düşmanlarımızı da insan sandık, ama başımıza neler getirdiler, deyin.”²² Ənvərin son nəfəsində həyat yoldaşı Zəminəyə dediyi bu sözlər olduqca təsirlidir və əbədi türk torpaqlarının yenidən türklərin olacağına yazıçının inamını əks etdirir.

Roman “Son bir neçə söz” adlı hissəylə tamamlanır. Bu hissədə sakinləri öldürülərək və ya sürgün edilərək boşaldılan Qızıldaş kəndi təsvir olunur. Saysız-hesabsız insanın faciəsi üzərində ruslar bu kənddə rahat həyat qurmağa çalışırlar, boş qalmış evləri öz aralarında bölüşdürürlər. A.Karanın da qeyd etdiyi kimi,

“yüzyıllardır orada yaşayan insanların, vatanlarından zorla koparılışları ile yeni yerleşimcilerin duydukları mutluluk arasındakı tezat, eseri trajik bir atmosfere sürükler.”²³

Romanın sonunda Pavlenko adlı bir rusun “Oqonyok” jurnalında dərc etdirdiyi “Rassvet” adlı yazısı verilir. Yazının sonunda müəllif Stalinə belə bir cənnəti onlara bəxş etdiyinə görə minnətdarlıq edir. Axı bu

“minnətdarlıq” minlərlə insanın faciəsi, yurdundan, torpağından didərgin düşməsi ilə əldə olunmuşdu. Yazıçı bu

“minnətdarlığ”ı, bu sevinci başa düşür, belə bir torpaqda yaşamaq imkanı əldə edən Pavlenko kimilərinin sevincinə də haqq verir. Ancaq faciəli tale yaşamış minlərlə insanın da insan olduğunun dərk edilməsini istəyir. Elə roman da yazıçının bu fikri ilə tamamlanır: “Evet, onlar da insandır! Pavlenko’lar, İvan’lar, Kostyük’ler, Vasil Dimitroviç’ler, Stepan’lar, belki bunu gülünç görecekler, ama nasıl görürlerse görsünler, ben eserimi tekrar sakin bir dua ile bitirmek istiyorum. Romanımı kapatırken “Tanrım, diyorum. Onlar da insan! Acı onlara! Kendileri gibi, başkalarının da insan olduklarına inandır onları! Ötekiler, o hayvan kimi sürülüp götürülenler… Onlar da insandı!”²⁴

Cengiz Dağcı romanın sonluğundakı bu cümlələrlə xalqının faciəsinin böyüklüyünü göstərməyə çalışarkən bu xalqın nə dərəcədə humanist olduğunu da vurğulamağa çalışmışdır. Tədqiqatçı Zera Bekirova romanın uğurlu sonluğunu təhlil edərkən maraqlı bir fikir səsləndirir: “Cengiz Dağcı’nın “Onlar da insandı” adlı romanının sadece bu birkaç cümlelik kısmı bile, bir halkın faciasını apaçık gösteriyorken, o, düşmanlarına, halkını sürgün eden zalimlere asla nefret ve kin duymuyor, hatta dua ediyor, Allah’tan onlara merhamet etmesini, onlara insan olduklarını hatırlatmasını diliyor. Bu gerçek bir Kırım tatarı’nın asaleti, hikmeti olsa gerek.”²⁵

Bütün varlığı ilə sevdiyi, ata-babalarından qalan doğma torpağa sonsuz məhəbbət, milli-mənəvi dəyərlərə bağlılıq, milli birlik ideyası, rusların Krım türklərinə qarşı apardıqları siyasətin ağır nəticələri Cengiz Dağcının

“Onlar da insan idi” romanında olduğu kimi “O torpaqlar bizim idi” (1966) əsərinin də əsas mövzu və ideya istiqamətini təşkil edir. Bu roman 1935-1945-ci illər arasında Krım türklərinin yaşadığı faciələri özünün də şahidi olduğu gerçək hadisələrə əsaslanaraq qələmə alınmışdır. Romanda hadisələr, əsasən, bir kənddə baş versə də, müəllifin məqsədi baş verən faciələri ümumiləşdirmək olmuşdur. Romanda təsvir olunan kənd ümumilikdə Krım torpağının simvolu kimi təqdim olunur. Romanın torpaqdan bəhs edən sətirlərində yazıçının vətən həsrəti, vətən nisgili aydın sezilir. Yazıçı kənddə yaşayan, torpağı əkib-becərən insanların simasında bütün varlığı ilə torpağına bağlı olan Krım türklərinin vətən sevgisinin möhkəmliyini göstərməyə çalışmışdır. Salim çonoğlunun da qeyd etdiyi kimi, “Cengiz Dağcı’nın kahramanları ata torpağına bağlılığın hangi anlama geldiğini ve torpağa neden bağlanmamız gerektiğine sık-sık vurğu yaparlar. Onlar “onun için” ve “onun kucağında” ölmeyi asla reddetmezler.

Kırım topraklarında tattıkları, teneffüs ettikleri özgürlük, başka topraklarda tadılan özgürlükle aynı değildir, aynı tadı vermez. Bu tadı verecek olan, delicesine bir tutkuyla bağlandığımız, yokluğu yerine ölümü tercih ettiğimiz ve doğduğumuz yer olan vatan topraklarıdır.”²⁶

Yazıçı digər əsərlərində olduğu kimi, “O torpaqlar bizim idi” romanında da tarixi reallıqları diqqət mərkəzində saxlayaraq Krım türklərinin yaşadıqlarını ürək yanğısı ilə dilə gətirir. “Onlar da insan idi” romanında hadisələr Yaltanın Qızıldaş kəndində, “O torpaqlar bizim idi” romanında isə Çukurca kəndində cərəyan edir.

Qızıldaş əhalisinin böyük əksəriyyəti sürgün edilmiş, romanın əsas qəhrəmanı Çilingirin oğlu Səlim Bəkirin qızı Ayşənin oğlu Alimi götürərək Qızıldaşdan uzaqlaşmış və Çukurca kəndində yaşamağa başlamışdır. Milli kökə bağlılığı, milli düşüncəyə sədaqəti, milli ruha inamı ilə seçilən türklər qadağa və məhrumiyyətlər içərisində yaşamalarına baxmayaraq öz keçmişlərinə bağlıdırlar. Artıq bir neçə il keçmiş, Alim 8 yaşına çatmışdır. Bu illər ərzində Səlim Panteley Petroviç adlı bir rusun vasitəsilə “Kommunist” partiyasının sıralarına qoşulmuş, texnikumu bitirmişdir. Bu illər Krım kəndlərində kolxoz quruculuğu illəridir. Roman boyunca kolxozlaşdıma siyasəti kənd əhalisinin başına gələn əksər müsibətlərin səbəbi kimi təqdim olunur. Həyatda ən dəyərli varlıqları olan doğma torpaqlarında azad yaşamaq hüquqları məhdudlaşdırılan bu insanlar təşviş içərisindədirlər. Kommunist ruhu ilə yetişdirilmiş, hardan gəldiyini, hansı qanı daşıdığını unudan Səlim Çilingirov bu günlərdə Çukurca kəndinə kolxoz

22 Age, s.451.

23 Abdulvahap Kara, Gamalı Haç ile Kızıl Yıldız Arasında Bir Yazar Cengiz Dağcı, İQ Yayıncılık, İstanbul, 2012, s.34.

24 DAĞCI, s.463.

25 Zera Bekirova, “Cengiz Dağcı ile sohbet”, Kardeş Kalemler, Kasım 2011, S. 59, s.29.

26 Salim Çonoğlu, “Cengiz Dağcı’nın Romanlarında Ata Mirası Toprağa Bağlılık”, Karadeniz, 07 Haziran, 2012, S.13, s.21.

sədri təyin olunur. O, əhali ilə dil tapa bilmir, kommunizmi dərk etməmələrinin səbəbini avam, nadan, geri qalmış olmalarında görür. Roman boyunca görünür ki, öz doğma torpaqlarında məhdudiyyətlər içərisində yaşayan kənd sakinləri kolxoza tabe olmayacağı təqdirdə sürgün ediləcəklərini bilirlər. Torpaqlarından ayrı düşməmək üçün hər şeyə razı olurlar. Cengiz Dağcının təqdimatında torpaq bir millətin tarixidir, dünənidir, bu günüdür, gələcəyidir.

Torpaq dedikdə onun üzərində yaşayan millətin həyatı, adət-ənənəsi, sevinci, kədəri bir bütöv halında dərk edilir.

Torpağını itirmək namusunu itirməkdir, torpağını itirmək həyatın mənasını itirmək deməkdir.

Yazıçının qəhrəmanları əkib-becərdikləri torpağı maddi nemət deyil, vətən kimi, yurd kimi qəbul edir, onun uğrunda canlarından keçməyə hazırdırlar. Ayrı-ayrı evlərdə yaşayan, ayrı-ayrı süfrələrdə çörək yeyən, düşüncələri bir çox məqamlarda fərqli olan bu insanlar canları, qanları ilə eyni torpağa bağlıdırlar. Bu duyğulardan uzaq düşən Səlim Çilingirov aparılan kommunizm təbliğatı nəticəsində o qədər milli dəyərlərdən uzaqlaşmışdır ki, sürgün edilən xalq üçün torpaq itkisinin nə dərəcədə faciəli olduğunu belə dərk etmir. Bərbər Həsənlə mübahisə zamanı bütün etdiklərinin xalqının mənafeyi üçün olduğuna inandırmağa çalışır. Ancaq bərbər Həsən heç də belə olmadığını sərt sözlərlə ona başa salır: “Ol! Komunist ol! ...Get, saçından tırnağına kadar kendini öz halkının ve milletinin kanına boya! Kes bu halkı! Yok et bu milleti, yok et bu halkı! Bu atalar toprağı üstünde halkının bir tek ayak izi kalmasın!... Ama senin yalan söylemeye hakkın yok! Yaptıklarımı halk için yapıyorum deme! Kalbini aç, doğruyu, gerçeği söyle! Öz halkını düşmanlarınla beraberce yok etmek için çalışıyorum, de!”²⁷

Bərbər Həsən Səlimə başa salmağa çalışır ki, doğma torpaqlarından uzaqlaşdırılacağı təqdirdə bu millət məhv olacaqdır, bu sadəcə uzaqlaşdırma deyil, bir millətin malik olduğu dəyərlərin yox olması deməkdir. Axı Sibirdə rahat yaşamaqdansa, doğma torpağında aclıqdan ölməyi üstün tutan bu millət üçün torpaq ən vacib ortaq dəyərdir: “Binlerce yıllardan beri bu toprakta büyümüş, bu toprağa kök salmış ağacı topraktan çıkarıyor, kesiyor, paramparça ediyorsunuz! …Bu halk kendi geleceğini yüzlerce yıl önce kendi sıcak kanıyla mühürledi. Onun geleceğini senin haydut Rusların değiştiremez. Anladın mı? Bu halk yaşayacaksa yalnız ve yalnız hür olarak yaşayacaktır; esir olarak değil, yok!”²⁸

Həmin günlərdə əhali arasında müharibənin başlayacağı barədə təşviş hiss olunur. Müharibənin başlaması ilə əllərindən hər şeyi alınan, ata-baba torpaqlarından sürgün edilən bu insanlar məcburi şəkildə cəbhəyə aparılırlar.

Onsuz da çətinliklə güzəran sürən bu insanların həyatı müharibənin başlaması xəbəri ilə alt-üst olur. Tələm-tələsik, yaxınlarının, əzizlərinin aqibətindən nigaran cəbhəyə yola düşənlərin yaxınları da narahatçılıq içində idilər.

“Yiğitler eşyalarını kaldırıyorlar. Ağır-ağır. Tenbelce. Sanki onlar için hayatta başka hiçbir şey kalmamış, yalnız şu bohça, şu bavul, bohçanın veya bavulun dibinde bir yerde bir demet tütün, biraz elma kurusu, sevgilisinin nakışlı mendili, bir muska ve bir düğüme bağlı Çukurca’nın bir avuç toprağı… Ve gidiyorlardı yiğitler.”²⁹

Romanın bu hissəsindən etibarən müharibə səhnələrinin təsvirinə geniş yer verilir. Səlim böyük həvəslə getdiyi müharibədə bütün varlığı ilə inandığı siyasətin puçluğunu dərk edir. Rus qoşunlarının onlarla günahsız insanı öldürməsinə şahid olması, alman əsgərlərinə qarşı amansız hərəkətləri onun düşüncələrinin dəyişməsinə səbəb olur. Döyüşlərdən birində qolunu itirən Səlim Çilingirovun Ziko Batakov adlı bir kazakla söhbəti zamanı yazıçının əsas qayəsi meydana çıxır. Milli mənliyi müəyyən siyasi gedişlərlə unutdurulmağa çalışılan, özündən, soyundan, kökündən uzaqlaşdırılanların ümumiləşmiş tipi kimi təqdim olunan Səlim Çilingirov Ziko Batakovun danışığı ilə sanki qəflətdən ayılır. İllərlə yaşadığı qeyri-müəyyənlik içərisində “altın gibi ışıltılı ve değerli”³⁰ həqiqəti dərk edir. “Kazak kazak’tır, Tatar tatar’dır, Ukrayna Ukrayna’dır, Kafkasya Kafkasya’dır, Rus rus’tur.

Niçin bunlar hep Rus olsunlar? Biz kendi kendimizi idare edemez miyiz? …İşte bizler bundan yoksun olduğumuz sürece biz de, bizden sonrakıler de Polonya enginlerinde Moskoflar için öleceğiz, yok olacağız. …Sen bunları anlamıyorsun. Anlayamazsın da! Çünki böyle meselelere içten bir duyguyla bakmıyorsun. İşte o duygu sende yok.

Belki vardır, ama uyuyor o duygu. Ama uyanmalı. Uyandırmalısın.”³¹

Bərbər Həsən kəskin sözləri ilə Səlimin bütün varlığı ilə bağlı olduğu kommunizm fəlsəfəsinin puçluğunu, bu siyasətin azlıqda qalan xalqların birliyini pozmaqdan başqa bir şeyə xidmət etmədiyini çatdırmağa çalışır. Səlimin pafosla səsləndirdiyi kommunizm, sosializm kimi sözlərin mənasını tam olaraq özünün də dərk etmədiyini, başqalarının sözləri ilə beyninin doldurulduğunu görən bərbər Həsən Səlimi özüylə haqq-hesab etməyə, öz canından-qanından olanların duyğularına, düşüncələrinə hörmət etməyə çağırır: “Biz yaşamak istiyoruz, Selim. Bırak bizi! Kendi kendinize bırak bizi. Dokunma bu halka. Bu halk bu acayip sözlerin manasını bile bilmiyor. Biz sadece yaşamak istiyoruz; çalışıb yaşamak istiyoruz. Bunu mu çok görüyorsun bize?

Komünizm… Burjuva! Milliyetçi!.. Bu sözlerin manasını sen kendin de iyice bilmiyorsun, Selim! Neredesin sen,

27 DAĞCI, s.140-141

28 Age, s.144-145.

29 Age, s.225.

30 Age, s.326.

31 Age, s.326-327.

Selim? …Sana yabancı, senden olmayan insanlar senin kafanı karmakarışık etmişler, Selim. Arada bir dur da bize, kendi halkına bak. …Az da olsa bizim isteklerimize de saygı göstersene!”³²

Müharibənin gedişində Krım almanların nəzarətinə keçir. Əhali çaşqınlıq içərisindədir. Bir hissə məcburi şəkildə alman ordusuna qatılmış, bir hissə isə gizli şəkildə rus dəstələrinə qoşularaq mübarizələrini davam etdirirlər. Rəis Bilalın oğlu Şevket əsirlər arasında Səlimi gördüyünu, ancaq özünü görməməzliyə qoyduğunu bərbər Həsənə söyləyir. Şevketin Səlimə qarşı bu cür münasibəti səbəbsiz deyildir. O, həmvətənlərinin Sibirə sürgün edilməsini, doğma torpaqlarından uzaqlaşdırılmasını dəstəkləyən Səlimə qarşı çox hiddətlidir. “O, sırtına Rus üniforması geçirmiş, savaşıyor; hem kendini haklı sayıyor. O, ne kadar haklıysa ben de sırtıma Alman üniforması giyip onlara karşı savaşmakta en az onun kadar haklıyım. Onu mu kurtarayım? Niçin kurtaracakmışım?

Kurtarırım! Ama önce gitsin, Huriyecikleri, Veli Şabanları, Sibirya’dan Çukurcaya getirsin. Ancak o zaman!”³³ Romanda Səlimin tam əksi olan obraz bərbər Həsəndir. Milliyyətçi bir insan olan Həsən fərqli dünyagörüşlərinə malik olduğu Səlimlə qarşı-qarşıya gəlir. Onun düşüncələrinin yanlış olduğunu sübut etməyə çalışır, amma Səlimə qarşı hər zaman humanist mövqedən çıxış edir, onun da doğma millətinin bir nümayəndəsi olduğunu bilir, bir gün onun da əsl həqiqəti dərk edəcəyinə inanır. Ona görə də bərbər Həsən Səlimi düşərgədən çıxarmaq üçün əlindən gələni edir, çətinliklə də olsa, eyni qanı daşıdığı bu insanın orada qalmasına könlü razı olmur. Kənd əhalisi də onlara qarşı etdiklərinə baxmayaraq, onu bağrına basır. Onların Səlimə olan humanist münasibəti, evlərində yer vermələri, süfrələrini açmaları, bir zamanlar etdiklərini üzünə vurmamaları Səlimi çox utandırır. Xalqı üçün bir zamanlar düşündüklərinə, söylədiklərinə görə xəcalət çəkir. Kəndə qayıtdıqdan sonra onu ən çox sarsıdan bir vaxtlar birgə yaşadığı Natalya adlı rus qadının alman əsgərləri ilə münasibətlərini öyrənməsi olur. Natalya müəllif tərəfindən Səlimin ürəkdən inandığı kommunizmin siması kimi verilir. Səlimin bir vaxtlar inandığı bu qadına söylədikləri müəllifin əsas qayəsini ortaya qoyur. “Savaştan geldim, görmüyor musun?

Kolsuzum! Vatan uğruna verdim bu kolu. Düşmanın mermileri kırdı kemiklerimi… Hep vatan için! Neden ses etmiyorsun? Elimden geleni yapmadım mı? Savaşmadım mı? Kalbim, kanım, dimağım, terimle savaştım vatan için… Senin vatanın için, Natalya! …Kendi benliğimi unuttum. Yurduma, kendi halkıma sırtımı çevirdim; kendi kanımdan olanları hakir gördüm. Bir hain oldum kendi halkım için. Kanı benden, kemiği benim kemiğimden öz be öz halkımın varlığını hiçe saydım.”³⁴

Kəndə qayıtdıqdan sonra o, rusların Yalta həbsxanasındakı məhbusları güllələdiklərini, məscidləri yandırdıqlarını, qatarlara doldurularaq sürgün edilənlərin necə amansızlıqla güllələndiklərini öyrənir. Artıq Səlimin düşüncələri tamamilə dəyişmişdir. O, kəndlilərlə birlikdə məscidə gedir və namaz qılır, bununla da mənəvi təskinlik tapır. Romanın sonunda Səlim rus əsgərləri tərəfindən vəhşicəsinə öldürülən Muzafferin cəsədini tapır.

Bir çox həqiqətlərin fərqinə varan Səlim tək qolu ilə tarlada kiçik bir məzar yeri qazır, Muzafferin dəlik-deşik edilmiş cəsədini orada dəfn edir. Artıq ağlamır Səlim, çünki göz yaşları çoxdan qurumuşdur. Qurumuş yarpaqlarla Muzafferin üzünü örtdükdən sonra məzardan aldığı bir ovuc torpağı bərk-bərk sıxır və o an Çukurcaya geri dönməyə qərar verir. İndi Səlimin daxilindəki həsrət hissi ölüm qorxusundan daha güclüdür. Alimə, təhlükəli olsa da, kəndə dönmək istədiyini söyləyir: “Gel köye dönelim, Alim… O köy bizim köyümüzdür. Bizim Çukurcamızdır. Korkma. Öldüreceklerse de korkma. Bak, ruslar Dede Cavidi öldürdüler, değil mi? Ötekileri de öldürdüler değil mi? Korktu mu onlar? …Bazan bana öğle geliyor ki, ölmek yaşamaktan iyidir. Yaşamak elbette güzel. Ama yaşamak için ev lazım, toprak lazım, ateş, su, ekmek lazım. Bunlar olmayınca ölmek daha iyi.”³⁵

Bu iki dəyərli romanla yaxından tanışlıqdan sonra bir daha əmin oluruq ki, yazıçı dünya ictimaiyyətinin o qədər də həssas yanaşmadığı Krım türklərinin faciəli taleyinə diqqət çəkməyə çalışmışdır. Yazıçının dəqiq müşahidələri, başına gələn real hadisələrin bədii əsərdə birbaşa və dolayı yolla əks etdirilməsi romanın bədii təsir gücünü daha da artırır. Cengiz Dağcı özü xatirələrində bunu belə dilə gətirmişdir: “O topraklar bizimdi” çok ağır şartlar içinde yazıldı. ...Her sayfası demeyeyim; romanın hemen hemen her bölümü gerçek olaylar üzerine kuruldu.

…Köy hayatı ve toprak sevgisinden başlayarak, gitgide savaşlara ve ölüme uzanan zincirin her halkasında yaşamın ve yaşamanın sıcacık soluğu var. Roman, bir bakıma, 1937-1945 yılları arasında Kırım’ın ve Kırım-tatarlarının tarihi aynasıdır da.”³⁶

Bu əsərdə C.Dağcı milli məsələyə həssaslıqla yanaşaraq oxucu diqqətini problemə tam mənada yönəldə bilmişdir. Müəllif bir kəndin timsalında bütöv bir millətin faciəli taleyini göstərə bilir. Lakin yazıçı faciələri təsvir edərkən diqqəti daha çox milli özünüdərk problemlərinə yönəltməyi bacarır. Yazıçı unutqanlığı millət üçün daha böyük fəlakət hesab etdiyindən millətin tarixini, adət-ənənələrini, istiqlal düşüncələrini və s. özünüdərk kontekstində canlandırmaqla millətin yaşamaq və mübarizə aparmaq ruhunu artırmağa çalışır. “O torpaqlar bizim

32 Age, s.159

33 Age, s.375.

34 Age, s.386.

35 Age, s.513.

36 Age, s.251.

idi” romanında problemin bu şəkildə qoyuluşu yazıçının müəyyənləşdirdiyi milli konsepsiyaya birbaşa xidmət göstərir.

Bu gün hər sahədə geniş tədqiqatların aparılmasına imkanların yarandığı bir vaxtda türk xalqlarının ədəbiyyatı, dili, tarixi və mədəniyyətinin öyrənilməsi, eyni zamanda tarixi-siyasi proseslər fonunda milli-mənəvi dəyərlərin, milli ədəbi-bədii düşüncə sistemlərinin, xüsusi olaraq ayrı-ayrı sənətkarların bədii yaradıcılıqları daxilində totalitar rejim məngənəsində əzilən, sıxılan, milli hüquqlardan məhrum olan xalqların milli duyğu, sevgi, vətənpərvərlik, istiqlal arzularının və s. araşdırılması müasir elm qarşısında duran vacib və son dərəcə aktual məsələlərdən biridir. Bu baxımdan bütün yaradıcılığı bu amala köklənən qüdrətli yazıçı Cengiz Dağcının həyat və yaradıcılığının tarixi-siyasi proseslərin fonunda öyrənilməsi olduqca vacibdir və inanırıq ki, dəyərli sənətkarın əsərləri hələ uzun illər müxtəlif aspektlərdən tədqiqata cəlb ediləcəkdir.

CENGİZ DAĞCI’NIN ESERLERİNDE MEKAN OLARAK AKMESCİT Arş. Gör. Lennara ABDÜLVAPOVA¹

ÖZET

«Benim dünyam küçük ve dardı. Ama benim dünyam içinde bana ait olan Kızıltaş vardı, Salgır, Tokal Camii, Onüçüncü Nümüne Mektebi, Subhi Mezarlığı da vardı....» – diye yazıyor Cengiz Dağcı “Anneme Mektuplar” romanında. Bu parçada geçen beş tane yeradından (toponim) biri yazarın çocukluğu geçtiği yer olsa, diğer dördü Akmescit kentine aittir. Bu bir tesaduf değildir, çünkü Akmescit Cengiz Dağcı’nın gençliği geçtiği, kişiliği şekillendiği ve en önemlisi sanatçı ruhunun olgunlaştığı bir mekân olmuştur.

1932 yılında Cengiz Dağcı oniki yaşındayken Kızıltaş’tan babasının yanına Akmescit’e taşınmıştır.

Burada ünlü Onikinci ve Onüçüncü Kırım Tatar Numüne Mektepleri’nde okumuş, Pedagoji Enstitüsüne girmiş, 1940’ta orduya gitmiştir.

Mekân olarak Akmescit yazarın birçok eserinde geçiyor: “Korkunç Yıllar”, “Yurdunu Kaybeden Adam”,

“Üşüyen Sokak”, “O Topraklar Bizimdi”, 5 ciltlik “Yansılar” kitapları vb. “Anneme Mektuplar”sa tam bir Akmescit romanı olarak ele alınabilir. Eminlikle söyleyebiliriz ki, Cengiz Dağcı’nın usta kalemi sayesinde Akmescit tüm Türk Edebiyatı haritasında yerini bulmuştur.

Yukarıda adlarını andığımız eserlerde 1920-1930’lu yıllardaki Akmescit hayatının canlı manzarasını görebiliyoruz. 1944’te Kırım’dan sürgün edilen, Ana Vatanları dışında yetişmiş iki nesli Kırım Tatarları için bu tasvirler bugünde büyük önem kazanmaktadır.

Bildirimizde Cengiz Dağcı’nın eserlerinde mekan olarak Akmescit’in ustaca yansıtılması incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Cengiz Dağcı, Çağdaş Kırımtatar Edebiyatı, Mekan Kategorisi.

Giriş

Cengiz Dağcı’nın 1988 yılı Türkiye Yazarlar Birliği tarafından “Yılın Romanı” ödülünü kazanan

«Anneme Mektuplar» romanında şöyle satırlara rastlanır: “Benim dünyam küçük ve dardı. Ama benim dünyam içinde bana ait olan Kızıltaş vardı, Salgır, Tokal Camii, Onüçüncü Nümüne Mektebi, Subhi Mezarlığı da vardı...

”². Söz konusu parçada zikredilmiş beş yer adlarından birisi yazarın çocukluğu geçtiği yer olsa, diğer dördü Kırım’ın başkenti Akmescit’e aittir. Cengiz Dağcı’nın Kırım konulu eserlerinin neredeyse her birinde Akmescit anılmaktadır. Bu şehir, onun yaratıcılığında, aziz Gurzuf ve Kızıltaşından sonra en çok anılan mekanlardan biridir.

Bu bir tesaduf değildir, çünkü Akmescit Cengiz Dağcı’nın gençliği geçtiği, kişiliği şekillendiği ve sanatçı ruhunun olgunlaştığı bir mekân olmuştu.

Akmescit mekân olarak yazarın birçok eserinde konu edilir: «Korkunç Yıllar», «Yurdunu Kaybeden Adam», «Üşüyen Sokak»,«Halük’ün defterinden ve Londra Mektupları»,«O Topraklar Bizimdi», 5 cilt «Yansılar»

kitapları vd. «Anneme Mektuplar» ise tam bir «Akmescit romanı» olarak ele alınabilir.

Adları geçen eserlerde 1920-1930’lu yıllarındaki Akmescit hayatının canlı manzarasını görebiliyoruz.

1944 senesi Kırım’dan sürgün edilen, Ana Vatanları dışında iki nesli yetişmiş Kırım Tatarları için bu gibi tasvirler bugünde ayrıca bir önem kazanmaktadır.

Makalenin amacı. Makalede Cengiz Dağcı’nın eserlerinde mekan olarak Akmescit’in yansıtılması incelenecek ve son araştırmalar ve arşiv bilgilere göre bu mekanların bugünkü durumları ile ilgili bilgiler sunulacaktır.

Cengiz Dağcı’nın Akmescit’teki hayatının eserlerine yansıması

Bilindiği üzere, Cengiz Dağcı Akmescit’e 12 yaşındayken, yani 1932 yılında taşınmıştı. Şehre onu, 1931 yılın kışında tutuklanan ve aynı senenin ilkbaharında serbest bırakılan, fakat Kızıltaş’a geri dönmemek kararına gelen babası Emir Hüseyin Dağcı çağırmıştı.

Akmescit’te Cengiz Dağcı’nın hayatının ikinci mühim devri başlamıştı. Burada orta okulunu tamamlayarak Pedagoji Enstitüsü Tarih bölümünde okumaya başlıyor, eğitimle birlikte “Komsomolets” (eski ismi

“Yaş Kuvvet”) gazetesinde çalışmaya başlıyor, ve nihayet 1940 yılında buradan orduya çağrılıyor. Aradan yıllar

1 Kırım Mühendislik ve Pedagoji Üniversitesi Kırım Tatar Edebiyatı ve Gazetecilik Bölümü, yasimin@mail.ru

2Dağcı Cengiz, Anneme mektuplar, Ötüken Yayıevi, A.Ş., İsanbul, 1996, s. 395.

geçer ve Akmescit’in sokakları, Salgır nehri ve şehrin bir çok diğer mekanları yazarın eserlerinde önemli yer alacaktır, onu hayalen de olsa, sevimli Vatan’ına kavuşturacaktır.

C. Dağcı’nın Akmescit’in anıldığı eserlerini romanlar ve hatıralar kitapları olarak ikiye ayırabiliriz. Bu eserleri kısaca gözden geçirelim.

1956’da yayınlanan ilk «Korkunç Yıllar» romanı, baş kahramanı olan Sadık Turan’ın gençlik dönemine ait hatıralarından başlıyor. Sadık Turan Kırım’ın yalı boyunda yerleşen şirin bir köyde doğmuştur. Fakat daha sonra Sovyetler sistemin kurbanı olan ailesi ile Akmescit’e taşınmaya ve burada bir tavuk kümesine benzer bir evde yaşamaya mecbur oluyor. Sadık’a büyük umut bağlayan babası onu önce orta okula yazdırıyor, daha sonra o, eğitimini tamamlayarak, Orta Kumandan Mektebine giriyor ve böylelikle İkinci Dünya Savaşı’na katılıyor.

“Korkunç Yıllar”ın devamı olan «Yurdunu Kaybeden Adam» (1957) romanında baş kahramanı Sadık Turan’nın Türkistan batalyonu erkanında geçirdiği savaş yılları anlatılıyor. Eserin orta bölümünde Sadık, izin alarak, Alman’ların işgali altında bulunan Vatanı Kırım’a, Akmescit’e geliyor. Burada Kazasker sokağında yaşayan ailesiyle buluşuyor, bir kaç gün devamında yakınları’yla görüşüyor, sehri dolaşıyor ve tekrar batalyona dönüyor. Eserin bu bölümünde anlatılan olaylar kısmen gerçek yaşantıdan alınmıştır. Çünkü yazarın savaş yıllarında Akmescit’e gelip ailesiyle buluştuğu malumdur.

«Onlar da İnsandı» (1958) romanı, Kırım’ın yalıboyunda yerleşen Kızıltaş köyünün insanlarının hayatlarını yansıtmaktadır. Romanda mekan olarak Kızıltaş ve onun çevresindeki köyler olmuştur. Yazar söz konusu mekan sınırları dışına pek çıkmaz. Fakat eserin sonunda yine de Akmescit’in ismi anılıyor: köyü basan sovyet askerlerinden ahıra saklanan Bekir’in (eserin baş kahramanı) kızı Ayşe doğumunu yapar ve yeni doğan çocuğunu köyün milletçi gençlerinden biri olan Selim’e emanet edip, ona Akmescit’e kaçıp kurtulmalarını söyler.

Ayşe, ismini Alim koyduğu bu oğlunun Akmescit’te milletine layık bir evlat olarak büyüyüp, bir gün öldürülen akrabalarının, incitilen milletinin intikamını alacağına inanıyor. Bu romanda Akmescit maarif ve kültür merkezi olarak yeni nesil için bir sığınak olarak anılıyor.

«Onlar da İnsandı» romanının bir devamı olan «O Topraklar Bizimdi» romanında olayın Kızıltaş’tan Akmescit’in yanındaki Çukurça köyüne aktarıldığını görebiliyoruz. “Bu eser, bir bakıma Çukurça’nın hikayesidir.

Çukurça, şimdiki Simferopol (Akmescit) şehrinin dört kilometre kadar uzağında bir köydü”, – diye yazıyor Cengiz Dağcı eserin giriş kısmında³. Romanda 1938-1944 yılları arasında köydeki olayları konu edilir.

Çukurça şimdi Akmescit’in bir bölgesi, fakat ismi, Kırım Tatar’ca olan bütün köy isimleri gibi değiştirilmiştir.

Cengiz Dağcı’nın modern üslüpte yazıdığı «Üşüyen Sokak» romanında belirli bir olay yoktur. Ama mekan olarak Akmescit’in Fontannaya sokağı konu edilir. Eserdeki Fontannaya sokağı – yazarın gerçek hayatında yaşadığı Malofontannaya sokağının yanında bulunan bir sokaktır. Romanda, baş kahraman Halük’ün Fontannaya sokağındaki bir apartmanda bir kaç gün devamında kalması ve gözleri önünde savaş ve almanların işgali neticesinde söz konusu sokağın “insanlardan, hayattan, sıcaklıktan arınmış bir üşüyen sokağa çevrilmesi” hakkında söz ediliyor.

Cengiz Dağcı’nın «Anneme mektuplar» romanı baş kahramanının annesine yazdığı 15 mektuptan oluşan bir eserdir. Roman, Cengiz Dağcı’nın bütün eserlerinde olduğu gibi çift zamanlıdır. Olayların mekanı ise tamamıyla Akmescittir. Eserin baş kahramanı Topkayacı ailesiyle Kızıltaş’tan Akmescit’e taşınıp Fontannaya sokağında tek odalı evde yerleşiyor. Orada ortaokulda okuyor ve daha sonra enstitü’ye katılıyor. Fakat eserin ana konusu Topkayacı’nın genç okul hocası Safiye’ye olan facıalı aşkıdır. İki gencin aşk macerası hep Akmescit’in mahallelerinde ilerliyor.

Nihayet, Cengiz Dağcının beş ciltlik «Yansılar» ve «Hatıralarda Cegiz Dağcı» adlı eserlerine gelelim.

Bu eserler Akmescit şehri, onun sakinleri ve orada yaşayan ünlü Kırım Tatar aydınlarına dair çok önemli ve gerçeğe dayanan bilgileri içermektedir. Bu eserlerde şehrin geniş ve canlı bir tablosu çiziliyor, yazarın Akmescit’teki yeni hayatı başladığı “Malofontannaya” sokağındaki evi, Onikinci nümüne mektebi, onun genç ve hassas ruhunu etkileyen Tokal Camii, Subhi mezarlığı, Pedagoji Enstitüsü, Kırım Tatar tiyatrosu ve daha nice yerlere dair çok değerli bilgiler veriliyor.

Makalenin devamında eserlerde en çok anılan ve yazarın kişiliğinin olgunlaşmasında rolü büyük olan bu şehrin bazı yer ve binaları üzerinde ayrıca duralım.

Onikinci Tam Olmayan Numüne Tatar Mektebi. Yazarın hem romanlarında hem hatıralarında sık sık anılan mekanlardan biri Onikinci Nümüne Mektebi’dir. Yazarın bu okulda geçirdiği yılları, onun hayatının çok önemli devri olmuştur. «Hatıralarda Cengiz Dağcı» eserinde bu okul ile ilgili çok ilginç bölümler bulunmaktadır:

3Dağcı Cengiz, O Topraklar Bizimdi, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1998, s.5