E N F L A S Y O N O R T A M I N D A YÖNETİCİLERİN SORUMLULUĞU
Ülkemizde enflasyon ekonomik bir gerçek olarak yaşanmaktadır.
Bu gerçek _ içerisinde yöneticilere düşen sorumluluk önce enflasyo
nun durdurulması, ikinci olarak . bu amaç gerçekleşinceye kadar
enflasyonla birlikte yaşamanın öğ- renilmesidir. Enflasyonla birlikte yaşayabilmek yönetici ve karar iliş
kisi içerisinde enflasyonun etkisi
nin bilinmesini gerektirir. Karar
ların alınmasında genellikle gerek
sinim duyulan bilgiler işletme bo
yutlarında muhasebe tarafından üretilmektedir. Oysa, enflasyon or
tamında geleneksel muhasebenin ürettiği bilgilerin yararlı bilgiler olduğu, ekonomik gerçekleri yan
sıttığı tartışmalıdır., Yararsız bil
gilerin kullanıldığı kararların ise isabetsiz olacağı kaçınılmazdır. Bu nedenle muhasebede bilgi üretimi nin enflasyon koşullarında yeni
den gözden geçirilmesi gerekmek
tedir.
Doç. Dr. Ahmet YÜKSEL
1,V. Işlletmo Fakültesi
Having inflation as an econo- mic reality puts some responsibili- ties on managers. One of these responsibilities is to stop the in
flation. The other one is that ma
nagers should learn to live with inflation uihile trying to stop it.
Because stopping the inflation iş:
not an easy task. In order to live with inflation, managers should learn the relationship and effect of inflation on (and betzoeen) manager and decisîon making. As usual, the information which is needed in decision making process at the campanies is produced by accounting. But now, it is known that the information pro
duced by traditional accounting in an inflationary environment is not useful for decision makers any- more. As a result, it is clear that the decisions made by using those unuseful information will be irre- levant to the objectives. Therefore, ways of producing the useful in
formation in accounting should be searched and used.
"Bütün sevk ve idarelerin bilmek, kabul etmek ve daha iyisi inanmak durumunda oldukları bir gerçek, işletmelerin enflas
yon içerisinde ve enflasyon ile birlikte yaşamak mecburiyetin
de oluşlarıdır."1
B u z o r u n l u l u k , günümüzde sadece ülkerhizde değil, f a k a t h e m e n , h e m e n bütün Dünya ülkelerinde e k o n o m i k b i r gerçek o l a r a k
(1) C u m h u r F e r m a n , "Enflasyon ve İşletmelerin Sevk ve İdaresi", Enflas
yonda Sevk ve İdare Semineri, Türk Sevk ve İdare Derneği, İstanbul, 1975, s. 5.
yaşanmaktadır. B u n u n b i r sonucu olarak gerek m i k r o , gerek m a k - ro b o y u t l a r d a , özel ve r e s m i kesimde h e r k a d e m e d e k i yöneticiye ve tüm işletme i l g i l i l e r i n e büyük s o r u m l u l u k l a r düşmektedir. B u so
r u m l u l u k i l k o l a r a k enflasyonun durdurulması yönünde işbirliği
n i n ve elbirliğinin gerçekleştirilmesi anlayışında duyulmalı, i k i n c i o l a r a k b u amaç gerçekleştirilinceye k a d a r enflasyon o r t a m m d a yaşamanın yolları araştırılmalı ve i z l e n m e l i d i r .
1970 Ağustosunda yapılan devalüasyondan sonra, hatalı eko
n o m i k u y g u l a m a l a r ülkemizi Dünyanın e n hızlı f i a t artışlarının görüldüğü b i r ülke h a l i n e getirmiştir. 1973'te %20 y i b u l a n yıllık enflasyon hızı, 1974'de %30'a yükselmiştir2. 1980 yılı sonunda ise enflasyon hızının %70'e ulaştığı görülmektedir. Kanımızca, a l m a n e k o n o m i k önlemler 1981 yılında d a e n f l a s y o n u n hızını g e r e k l i öl
çüde a z a l t m a y a y e t e r l i olmayacağından, b u yılın s o n u n a k a d a r e n f l a s y o n u n önemini devam ettireceği t a h m i n e d i l m e k t e d i r . B u e k o n o m i k gerçekler ülkemiz açısından sözkonusu sorumluluğun, h e r i k i yöndede, önemini ve önceliğini artırmaktadır.
E n f l a s y o n u n k a r a k t e r i s t i k niteliği f i a t l a r d a görülen artışlar
dır. F i a t artışlarının, tüm e k o n o m i açısından ve b e l i r l i m a l ve hiz
m e t l e r i n f i a t l a r m d a k i değişmeler açısından incelenmesi gerek- m e k t e d r . E n f l a s y o n d a k i f i a t değişmeleri, e k o n o m i k b i r gerçek ola
r a k , f i a t l a r genel seviyesindeki artışlar ve f i a t l a r özel seviyesindeki artışlar o l m a k üzere o r t a y a çıkmaktadır. Ayrı n i t e l i k taşıyan söz
k o n u s u f i a t değişmeleri b i r b i r i n d e n bağımsız o l a r a k gerçekleşmek
t e d i r . N i t e k i m , genellikle her i k i f i a t seviyesindeki artışlar aynı yönde o l a b i l m e k t e fâkat tesadüfler dışında aynı hızda o l m a m a k tadırlar. B i r i diğerinden daha yavaş veya d a h a hızlı b i r artış gös
t e r i r k e n , bazı d u r u m l a r d a tüketici t e r c i h l e r i n i n ve t e k n o l o j i k ge
lişmelerin b i r s o n u c u o l a r a k bazı m a l ve h i z m e t l e r i n f i a t l a r m d a azalış d a h i o l a b i l m e k t e d i r . B u nedenle, f i a t l a r genel ve özel sevi
yesi değişiminde sözkonusu bağımsızlık, enflasyon ortamında ya
şamanın yolları araştırılırken gözönünde bulundurulmalı ancak b i r b i r i n d e n soyutlanmamalıdır.
F i a t l a r d a k i değişmelerle tüm işletme i l g i l i l e r i arasındaki b a ğıntı, İşletme i l g i l i l e r i n i n m i k r o ve m a k r o b o y u t l a r d a e k o n o m i k k a r a r l a r a l m a k d u r u m u n d a bulunmaları n e d e n i i l e o r t a y a çıkmak-
(2) Mustafa A. Aysan, "Bilanço ve Gelir Tablosunun Düzenlenmesinde Para Değerindeki Düşüşlerin Etkisi", İ.Ü. İşletme Fakültesi Dergisi,.
C i l t : 4, Sayı: 2, Sermet Matbaası, İstanbul, 1975, s. 32.
E N F L A S Y O N O R T A M I N D A Y Ö N E T İ C İ L E R İ N S O R U M L U L U Ğ U 61
tadır. M i k r o açıdan k a r a r l a r işletmeler i l e i l g i l i k a r a r l a r olarak düşünülebilir. B u yönü ile, yönetim kararları, yatırım kararları g i b i çeşitli n i t e l i k taşıyan m i k r o b o y u t l u k a r a r l a r aslında, işletme açısından genel n i t e l i k l e r i i t i b a r i y l e , e k o n o m i k kararlardır ve eko
n o m i k gerçekleri yansıtan b i l g i l e r üzerine dayandırılarak alınma
lıdırlar. B u b i l g i l e r i n işletme b i r i m i içinde üretilmesi ve sunulması ise m u h a s e b e n i n işlevidir. A n c a k m u h a s e b e n i n ürettiği ve s u n d u ğu f i n a n s a l b i l g i l e r i n , fiatların değişmeler gösterdiği b i r o r t a m d a , e k o n o m i k gerçekleri yansıttığı tartışılabilir.
B u tartışmalar y e n i değildir. 1910 yıllarında Schmalenbach ile A l m a n y a ' d a başlatılmış, 1930 yıllarında y i n e A l m a n y a ' d a F r i t z S c h m i d t ' l e devam ettirilmiş3 1936 yılında A.B.D.nde Sweeney'm
" S t a b i l i z e d A c c o u n t i n g " i s i m l i tanınmış yapıtında f i a t değişmele
r i n i n e t k i l e r i n i f i n a n s a l t a b l o l a r a yansıtan ve günümüzde b u ne
denle u y g u l a n a n muhasebe m o d e l l e r i n i n d a h i k u r a m s a l i l k e l e r i n i oluşturan f i k i r ve öneriler geliştirilmiştir4. B u k o n u d a yapılan t a r tışma, araştırma ve Önerilerin 1960'lardan sonra büyük b i r hız k a zandığı ve günümüzde somut, u y g u l a n a b i l i r muhasebe modelle
r i n i n geliştirildiği görülmektedir. B u modeller e n f l a s y o n u n çok c i d d i b o y u t l a r a ulaştığı ülkelerde ( L a t i n A m e r i k a Ülkelerinde) u y gulandığı g i b i , enflasyon hızının % 3 i l e % 1 0 a r a s m d a değiştiği A.B.D., K a n a d a , İngiltere, H o l l a n d a , A l m a n y a , F r a n s a g i b i b i r çok ülkede de çeşitli yaklaşımlarda uygulanmaktadır. Örneğin A.B.D.*
n d e 1 Ocak 1976 t a r i h i n d e n i t i b a r e n5, İngiltere'de çeşitli n i t e l i k l e r i n e göre sınıflandırılmış işletmelerin b i r kısmında 1 T e m m u z 1978, b i r kısmında 1 Ocak 1979 ve diğerlerinde 1 H a z i r a n 1980 yıl
larında başlamak üzere f i a t değişmelerini içeren muhasebe model
l e r i n d e n ; i l k i n d e f i a t l a r genel seviyesi muhasebe m o d e l i n i n , i k i n cisinde c a r i değer m u h a s e b e s i n i n ülke çapında uygulanması ön
görülmektedir6.
A n c a k , enflasyon hızının %80'e ulaştığı ülkemizde henüz b u
(3) F e r m a n , op. cit., s. 16.
(4) R.S, G y n t h e r , Accounting for Price-Level Clıanges: Theory and Procedures, Pergamon Press, Inc., N.Y. 1975, s. 2.
(5) F.A.S.B. - F i n a n c i a l A c c o u n t i n g Standards Board., Exposure D r a f t : Financial Reporting in TJnits of General Purchasing Power, F.A.S.B., S t a m f o r d , Connecticut, December 31, 1974, s. 18.
(6) A.S.C. - A c c o u n t i n g Standards Committee., Exposure D r a f t (ED. 18):
. Current Cost Accounting, A.S.C. E n g l a n d , November 30, 1976, s. 2.
k o n u d a b i r h a r e k e t görülmemektedir. Ülkemizde 1963 yılında, 213 sayıh V e r g i U s u l K a n u n u n u n geçici l l ' i n c i m a d d e l e r i ile, sınırlı da olsa, b i r u y g u l a m a biçimi öngörülmüştür, f a k a t g e r e k l i katsayıla
rın M a l i y e Bakanlığı tarafından yayınlanmaması nedeniyle bu.
u y g u l a m a y a geçilememiştir7.
Fiatların değiştiği e k o n o m i k koşullarda t a r i h i m a l i y e t l e r e d a yalı geleneksel m u h a s e b e n i n ürettiği b i l g i l e r ve sunduğu f i n a n s a l t a b l o l a r e k o n o m i k önemlerini y i t i r m e k t e d i r . Geleneksel muhase
b e n i n genel k a b u l görmüş i l k e l e r i n i n , p a r a değerinin değişmezliği varsayımının veya değişen p a r a değerinin d i k k a t e alınmamasının b i r sonucu o l a r a k o r t a y a çıkan b u d u r u m , fiatların değiştiği koşul
l a r d a sistemi yetersiz kılmaktadır. N i t e k i m , fiatların değiştiği eko
n o m i k b i r o r t a m d a paranın n o m i n a l değeri aynı k a l m a k l a b e r a ber, m a l ve h i z m e t satın a l m a yeteneği, diğer b i r ifade i l e paranın satın a l m a gücü azalmaktadır. Ölçü b i r i m i o l a r a k farklı satın a l m a güçlerine sahip, eşdeğer o l m a y a n p a r a b i r i m l e r i n i n kullanıl
ması ise muhasebe b i l g i l e r i n i n homojenliğini bozmakta, işletme i l g i l i l e r i n i yanıltan b i l g i l e r i n sunulmasına neden o l m a k t a ve b u b i l gilere dayanılarak a l m a n k a r a r l a r ve katlanılacak m a l i y e t l e r so
n u n d a işletmelerin devamlüığı t e h l i k e y e sokulmaktadır. Diğer t a r a f t a n , geleneksel m u h a s e b e n i n gerçekleşme i l k e s i ve varlıkların değerlemesinde t a r i h i m a l i y e t l e r i n esas alınması, kâr kavramım e t k i l e m e k t e ve m u h a s e b e n i n tarafsızlık ( o b j e c t i v i t y ) i l k e s i n i sade
ce varlıkların satın alındığı dönemler için geçerli kılmaktadır.
Oysa işletme i l g i l i l e r i , f i a t değişmelerinin e t k i l e r i n i taşıyan daha gerçekçi ve yararlı bilgilere gereksinme duymaktadırlar ve özellikle ülkemiz açısından işletme i l g i l i l e r i b u gereksinmeyi d u y malıdırlar. B u enflasyon koşullarında tüm i l g i l i l e r i n omuzlarına yüklenen b i r s o r u m l u l u k t u r . N i t e k i m enflasyonla b i r l i k t e yaşama
nın b i r gereği o l a n f i a t değişmelerini içeren muhasebe u y g u l a m a ları, çeşitli yaklaşımlarda, s e r m a y e n i n y a satın a l m a gücü, y a d a üretim gücü o l a r a k korunmasının gerçekleştirilmesini amaçla
maktadırlar. Böylece, m i k r o açıdan işletmelerin devamlılığının sağlanmasının b i r sonucu o l a r a k , makro. b o y u t l a r d a da, en azın
dan, e n f l a s y o n u n hızı olumsuz yönde e t k i l e n m e k t e d i r .
(7) Aysan, op. cit., s. 36.
E N F L A S Y O N O R T A M I N D A Y Ö N E T İ C İ L E R İ N S O R U M L U L U Ğ U 63
B u k o n u d a k e n d i l e r i n e düşen sorumluluğun b i l i n c i n d e o l a n muhasebeciler, e k o n o m i k gerçeklerin f i n a n s a l t a b l o l a r a yansıtı- labileceği y e n i muhasebe m o d e l l e r i arayışı içine girmişlerdir. B u arayışta amaç; f i a t l a r seviyesindeki değişmelerin e t k i l e r i n i f i n a n sal t a b l o l a r a yansıtmak olduğundan, izlenen yaklaşımlarda d a b i r b i r i n d e n ağımsız o l a r a k gerçekleşen f i a t l a r genel ve özel seviyele
r i n d e k i değişmelerin f i n a n s a l t a b l o l a r a yansıtılması ayrı ayrı ele alınmaktadır. Geliştirilen muhasebe m o d e l l e r i n d e n f i a t l a r genel seviyesindeki değişmeleri esas a l a n f i a t l a r genel seviyesi muhase
be modeli, özel f i a t l a r seviyesindeki değişmeleri d i k k a t e almadığı gibi, özel f i a t seviyelerindeki değişmelerin f i n a n s a l t a b l o l a r a y a n sıtılması için önerilen ve geliştirilen i k a m e m a l i y e t i (replacement cost) muhasebe m o d e l i de f i a t l a r genel seviyesindeki değişmeleri d i k k a t e almamaktadır.
Ancak, e n f l a s y o n u n e t k i l e r i n i n f i n a n s a l t a b l o l a r a g e r e k l i bo
y u t l a r d a yansıtılması, sözkonusu H a t l a r d a k i değişmelerin b i r b i r i n den soyutlanamayacağmı göstermektedir. N i t e k i m k o n u y a b u açı
d a n b a k a n muhasebeciler, f i a t l a r genel seviyesi ve i k a m e m a l i y e t i muhasebe m o d e l l e r i n i n b i r l i k t e kullanılabileceği, böylece f i a t l a r genel ve özel seviyelerindeki, değişmelerin b i r l i k t e ele alındığı e n tegre b i r m o d e l i n k u r a m s a l esaslarının tartışması içindedirler. G ü nümüzde henüz u y g u l a m a alanı o l m a y a n ve muhasebe kurulları tarafından henüz destek görmemiş b u m o d e l i n , bazı k u r a m s a l e k s i k l i k l e r i tamamlandıktan ve uygulanabilirliği artırıldıktan sonra, yakın gelecekte geniş b o y u t l a r d a k a b u l göreceği t a h m i n e d i l m e k t e d i r . F i a t l a r genel seviyesi ve i k a m e m a l i y e t i muhasebesi m o d e l l e r i n i n üstünlüklerini birleştiren sözkonusu entegre modellerde, enflasyon ortamında üretilmesi ve sunulması gereken b i l g i n i n " e n doğru" olanına ulaşmak amaçlanmaktadır. A n c a k böyle b i r mode
l i n uygulanabilirliği gerçekleştirilinceye k a d a r " k e s i n l i k l e yanlış o l m a k t a n s a , yaklaşık d a olsa doğru o l m a k i y i d i r " anlayışı içinde f i a t l a r genel seviyesi ve f i a t l a r özel seviyesindeki değişmeleri ayrı, ayrı d i k k a t e a l a n modeller günümüzde büyük ölçüde u y g u l a n m a k tadır. Diğer b i r ifade ile, e n doğruyu b u l u n c a y a k a d a r , yanlış o l a n l a y e t i n m e k olanaksızdır. B u nedenle ülkemiz açısmdan g e r e k l i muhasebe uygulamalarına geçmek büyük b i r önem ve öncelik t a şımaktadır.
