Gökyüzündeki Bütün Yollar...

Eski zamanların ünlü bir sözü vardır: “Bütün yollar Roma’ya çı-kar.” Bunu gökyüzüne uyarlarsak, sonbahar geceleri için biz de şunu söyleyebiliriz: “Bütün yollar Kanatlı At’ın Büyük Kare’sinden çıkar.”

Büyük Kare, Büyük Ayı Takım-yıldızı gibi, gökyüzüne başımızı kal-dırdığımızda hemen tanıyıverebile-ceğimiz şekillerden biridir. Birbirine yakın parlaklıklarda dört yıldızın oluşturduğu bu kareye “büyük” denmesinin nedeniyse, gökyüzünde gerçekten genişçe (bir kenarı yakla-şık 15°) alana sahip olmasıdır. Büyük Kare, başlı başına bir takımyıldızı değil; Kanatlı At Takımyıldızı’nın gövdesini oluşturur.

Büyük Kare, pek de parlak olma-yan yıldızlardan oluştuğu halde, gökyüzünde kolayca bulunabilir. Bunun en önemli nedeni, çevresin-deki ve içinçevresin-deki yıldızların onu oluş-turan yıldızlardan çok daha sönük olmalarıdır. Ekim ayında, gece yarısına doğru, Büyük Kare, başucuna oldukça yakın, biraz güneyde yer alır. Gökyüzüne baktığı-nızda onu kolaylıkla tanıyabilirsiniz.

Karenin kuzey-doğu köşesini oluşturan yıldız, Alferatz ya da bir başka adıyla Sir-rah, 2.1 kadir par-laklıktadır. Kuzey batı köşeyi oluş-turan yıldız, Sche-at, kararsız değiş-ken bir yıldızdır ve ortalama 2.4 kadirle parlar. Güneybatı köşe-deki yıldız, Markab, 2.5; güneydoğu köşedeki yıldız Algenib’se, 2.8 kadir parlaklık-lardadır.

Yukarıda, “Bütün yollar Kanatlı At’ın Büyük Karesinden çıkar” de-miştik. Bunun nedeni, bu karenin yıldızlarını kullanarak çizeceğimiz çeşitli doğruların bizi gökyüzündeki bazı parlak yıldızlara götürmesidir. Bu biçimde çizeceğimiz neredeyse her doğru, bizi önemli bir yıldıza gö-türür.

Önce, doğu kenarından kuzeye uzanan bir doğru çizerek başlayalım. Çizdiğimiz bu doğru neredeyse 0h

sağ açıklıkla çakışır. Buradan, Beta (β) Kraliçe’nin hemen yanından ge-çerek Kutup Yıldızı’na gidilebilir. Kraliçe Takımyıldızı da bu ay en iyi gözlenebilecek takımyıldızlar ara-sında yer alıyor. Karenin aynı kenarı-nı bu kez ters yöne, yani güneye doğru uzattığımızda, Balina Takım-yıldızı’nın pek de parlak olmayan

“parlak” yıldızlarından birine, β Ba-lina’ya ulaşabiliriz.

Şimdi gelelim batı kenara. Bu kenarı gösterdiği doğrultuda izleye-rek iyice güneye inersek, Güney Ba-lığı’nda yer alan parlak yıldız Fo-malhaut’a ulaşırız. Yaklaşık bir ka-dir parlaklığa sahip olan bu yıldız Ekim ayında en yüksek konumuna ulaşıyor.

Karenin güney kenarını batıya doğru uzattığımızda, Kartal Takım-yıldızı’nda yer alan Altair’e ulaşı-rız. Altair, Çalgı (Lir) Takımyıl-dızı’ndaki Vega ve Kuğu’daki Deneb’le birlikte yaz üç-geninin köşelerini oluş-turan yıldızlardan biri-dir. Aynı kenarı ters yöne, doğuya uzattı-ğımızda, Balina’nın parlak yıldızların-dan, Menkar’a (α Balina) ulaşırız. Bu ayın sürprizi, Büyük Kare’nin kuzey kenarını do-ğuya doğru uzattı-ğımızda, karşımıza çıkan gökcismi Jü-piter. Gerçi, Jüpiter’i gökyüzünde bulabil-mek için bu türden bir yardım gerekmiyor. An-cak, gökyüzünde bu türden bağlantılar kurmak, her amatör gökbilimcinin hoşuna gider. Doğal

26 Bilim ve Teknik

Gökyüzündeki Bütün Yollar...

olarak, Jüpiter’in gökyü-zündeki konumu değiş-tiğinden bu doğru her zaman bizi ona gö-türmez. Şimdi de kö-şegenlere baka-lım. Güneybatı k ö ş e s i n d e n k u z e y d o ğ u köşesine doğ-ru çizeceği-miz köşegeni u z a t ı r s a k , A r a b a c ı ’ d a yer alan ve g ö k y ü z ü n ü n en parlak yıl-dızlarından biri olan Kapella’ya ulaşırız. Öteki köşe-geni, güneydoğu şesinden kuzeybatı kö-şesine doğru çizeceğimiz köşegeni, uzattığımızda, Ku-ğu’nun en parlak yıldızı De-neb’e ve biraz daha ilerlediğimizde, Çalgı’nın en parlak yıldızı Vega’ya ulaşırız.

Sözünü ettiğimiz tüm bu yıldız-lar, bu ayın gökyüzü haritasında gö-rülebilir. Yukarıda, gökyüzünün ge-nel görünümünü veren haritaya bu

türden yol gösterici çizgileri çizerse-niz, sizi biraz yanıltabilirler. Çünkü, kubbe (yarım küre) biçiminde olan gökyüzünü kağıda aktarırken biçimi bir miktar bozulur. Gökyüzüne bir cetvel ya da iki elinizle gerdiğiniz bir ip tutarsanız, bu yol göstericilerin gerçekte ne kadar doğru gösterdiğini görebilirsiniz.

Ayın Gök Olayları

Ekim ayı, Venüs ve Merkür bu-luşmasıyla açılıyor. Akşam gökyü-zünde, güneybatı ufku üzerinden bulunan Venüs, hâlâ çok alçakta. Gezegen, ayın başında, Güneş’ten yaklaşık 45 dakika sonra batıyor. Bu nedenle gezegeni görebilmek için, Güneş battıktan yaklaşık 30-40 daki-ka sonra, ufku açık bir yerden göz-lem yapmak gerekiyor. İlerleyen günlerde, gezegeni gözlemek daha da kolaylaşacak. Ayın sonunda, Gü-neş ve Venüs’ün batış saatleri arasın-daki fark, iki saate yaklaşacak. Geze-genin parlaklığı, ay boyunca ortala-ma –4 kadir civarında.

Merkür, ayın başında yukarıda değindiğimiz gibi Venüs’e oldukça yakın konumda. Ancak gerek on-dan biraz daha alçakta bulun-ması gerekse ondan çok daha sönük olması nede-niyle, göz-lenmesi da-ha zor. Ge-zegen, 6 Ekim’de, en-büyük uzanı-mında olduğu sırada bile, Gü-neş’ten sadece 45 dakika sonra batı-yor. Gezegeni bul-mak için, Güneş bat-tıktan yaklaşık 30-35 da-kika sonra, Venüs’ün hemen kuzeybatısına bakmak gerikiyor. Bir dürbün, onu bulmanızı kolaylaş-tıracaktır. Eğer dürbününüz yeterin-ce geniş açıya bakıyorsa iki gezegeni birden dürbünün görüş alanında gö-rebilirsiniz. Ayın ortalarından sonra gezegen hızla Güneş’e doğru ilerle-yeceğinden artık gözlenemeyecek.

Jüpiter ve Satürn, en iyi gözle-nebilecek gezegenler. Jüpiter, Sa-türn’e oranla daha parlak ve ondan biraz daha sonra doğu-kuzeydoğu uf-kundan yükseliyor. Gezegenlerin arası yaklaşık 10 derece kadar. İki gezegen, Boğa’nın kırmızı yıldızı Al-debaran’la birlikte güzel bir üçlü oluşturuyor. Aslında, onların hemen üzerinde duran Ülker açık yıldız kümesini de unutmamak gerek. 16-17 Ekim gecesi, Ay da onlara katıla-cak.

Mars, yaklaşık 1,8 kadirlik par-laklığıyla, sabah gökyüzünde yer alı-yor. Gezegeni görebilmek için, hava aydınlanmaya başlamadan hemen önce doğu ufkuna bakmak gereki-yor. Onun biraz üzerinde yer alan parlak yıldız, Aslan’daki Regulus.

Uydumuz Ay, 5 Ekim’de ilk dör-dün, 13 Ekim’de dolunay, 20 Ekim’de son dördün, 27 Ekim’de yeniay evrelerinde olacak.

Alp Akoğlu

Ekim 2000 27

1 Ekim 2000 Saat 2300_{; 15 Ekim 2000 Saat 22}00_;

31 Ekim 2000 Saat 2000_{de gökyüzünün genel görünüşü} (Not: 29 Ekim’de ileri saat uygulaması sona erecek)

Kraliçe Kral Kuğu Çalgı Yunus Andromeda Balıklar Büyük Kare Balina Pompa Güneybalığı Kova Kanatlı At Kertenkele Kalkan Kartal Yılancı Yılan Yay Kuzey Tacı Vega Aldebaran Kapella Satürn Ülker Jüpiter Deneb Fomalhaut Altair Çoban Oğlak Büyük Ayı Küçük Ayı KUZEY GÜNEY BA TI DOĞU Ejderha Herkül Zürafa Arabacı Boğa Koç Üçgen Vaşak Perseus Kutup Yıldızı

Ekim ayında Jüpiter’in “Galileo Uyduları” olarak da bilinen dört büyük uydusunun gezegene göre konumları. Bu uyduları, bir dürbün yardımıyla bile gözleyebilirsiniz.

Io Europa Ganymede Callisto

1 3 5 7 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 9